2012 թ. հունվար ամսից սկսած՝ լրատվամիջոցների եւ լրագրողների դեմ վիրավորանքի, զրպարտության ու գործարար համբավի պաշտպանության հիմքերով ներկայացվող դատական հայցերի հոսքը սկսեց նվազել: Այս գործընթացի վրա, մեր կարծիքով, էականորեն ազդեց դատարանների մոտեցումը՝ Սահմանադրական դատարանի (ՍԴ) 2011թ. նոյեմբերի 15-ին կայացրած ՍԴՈ-997 որոշումից հետո դատական ակտերի բովանդակությունն էապես փոխվեց: Դատարանները սկսեցին հավասարակշռության նժարը գործի դնել, եւ մի քանի հայցեր, որոնցով դիմողները հանրային անձինք էին, սպասված արդյունքը չունեցան՝ նրանց պահանջած գումարային մեծ փոխհատուցումները մերժվեցին: Նախորդ տարվանից ընթացքի մեջ գտնվող դատական գործերից մի քանիսով արդեն վերջնական դատական ակտեր են կայացվել, եւ դրանցում նկատելի է, որ դատարանները հակված են պրակտիկան զարգացնելու եվրոպական նախադեպերով:

Դատական ակտերի վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ դատարանները վերանայել են իրենց մոտեցումը, եւ անձին վիրավորանքից ու զրպարտությունից պաշտպանելու միակ միջոցը այլեւս գումարային մեծ փոխհատուցումներ տրամադրելը չի համարվում: Վճիռ կայացնելիս կիրառվում են նաեւ ոչ նյութական փոխհատուցման ձեւերը՝ հերքում տվյալ լրատվամիջոցում, ներողության տեքստի հրապարակում: Կարծես հիմնավորվում է այն մոտեցումը, որ դատարան դիմած անձի խնդիրը ոչ թե գումար վաստակելը պետք է լինի, այն էլ` օրենքով նախատեսվածի առավելագույն չափով, այլ՝ անձի արժանապատվությունն ու բարի համբավը ոտնահարումից պաշտպանելը: Ավելին, գումարային մեծ չափերով պատիվն ու արժանապատվությունը վերականգնելն արդեն ռիսկային է դառում հայցվորների համար, ինչպես տեղի ունեցավ փաստաբան Արթուր Գրիգորյանն ընդդեմ «Հրապարակ» օրաթերթի ներկայացված հայցի դեպքում:

Հիշեցնենք, որ փաստաբանը յուրաքանչյուր վիրավորական մեկնաբանության համար թերթից 2 մլն դրամ փոխհատուցում էր պահանջում, որոնց հանրագումարը կազմել էր 18 մլն դրամ: Սակայն նա հաշվի չէր առել, որ պարտության դեպքում պահանջված գումարի համամասնությամբ պետական տուրք պետք է վճարեր, որը միայն ընդհանուր իրավասության դատարանում կազմում էր 360 հազար դրամ: Փաստաբանը վերադաս դատական ատյաններում բողոքարկեց դատարանի այդ մոտեցումը՝ ասելով, որ իր համար անընդունելի է պետտուրքի պահանջված չափը եւ հրաժարվում է վճարելուց, քանի որ իր դատական գործը գույքային պահանջ չէ, ինքը իրավունքի խնդիր է վիճարկում, որի համար 4000 դրամ պետտուրք պետք է վճարի: Վերաքննիչ դատարանը մերժեց նրան, իսկ Վճռաբեկ դատարանը, (ՎԴ) բողոքը վերադարձնելով, փաստորեն հաստատեց, որ համակարծիք է վերաքննիչ դատարանի տեսակետին: Դատարանների այս մոտեցումը ողջունեցին իրավունքի տեսաբանները, ովքեր հիշյալ գործի վերաբերյալ կարծիք հայտնեցին, որ հակառակ դեպքում դատարանը կնպաստեր լրատվամիջոցների սնանկացմանը՝ հնարավորություն տալով չնչին գումար վճարելով գումարային փոխհատուցման մեծ պահանջներ ներկայացնել: Դատարանների նման մոտեցման դեպքում չափազանց ռիսկային է դառնում գումարային պահանջ ներկայացնելը, եւ այն կհարկադրի յուրաքանչյուր դիմողի չափավորություն պահպանել, քանի որ պարտվելու դեպքում ե՛ւ պահանջված գումարի համամասնությամբ պետտուրք պետք է վճարի, ե՛ւ պատասխանողի դատական ծախսերը փոխհատուցի:

Դատարանի այս մոտեցման ազդեցությունն անմիջապես նկատվեց ընթացիկ դատական գործերի վրա. oրինակ` Լեռնապատի համայնքապետ Վանո Եղիազարյանը Վանաձորի դատարան մի քանի հայց էր ներկայացրել վիրավորանքի ու զրպարտության հիմքերով եւ մինչեւ ՍԴ-ի հայտնի որոշումը լուրջ հաջողություններ էր ունեցել: Սակայն դրանցից մեկով՝ «Վանո Եղիազարյանն ընդդեմ «Հետք»-ի լրագրող Ադրինե Թորոսյանի»՝ պատվին, արժանապատվությանը և գործարար համբավին պատճառված վնասի հատուցման պահանջի մասին, հայցի քննությունն ավարտվեց նրա պարտությամբ: Դատաքննության ընթացքում, թերեւս կանխազգալով իր պարտությունը, նա հրաժարվեց հայցապահանջով ներկայացված 1 մլն դրամից եւ այն փոխարինեց 1 լումայով: Դատարանը մերժեց հայցապահանջը եւ Վանո Եղիազարյանին պարտավորեցրեց փոխհատուցել լրագրող Ադրինե Թորոսյանի դատական ծախսերը՝ 150 հազար դրամ փաստաբանի համար:

Ակնհայտ է, որ վերջին ամիսներին ներկայացված հայցերով գումարային պահանջները հիմնականում նվազել են, հայցվորները ձեռնպահ են մնում օրենքով նախատեսված առավելագույնը պահանջելուց, քանի որ ե՛ւ ՍԴ որոշումը, ե՛ւ ՎԴ-ի նախադեպային որոշումը ստորադաս դատարաններին ուղղորդում են նման դեպքերում քննության առնել լրատվամիջոցի ֆինանսական հնարավորությունները եւ այլն: Վերջին ամիսների զարգացումները ցույց են տալիս, որ գումարային փոխհատուցման մեծ պահանջներ ներկայացրած անձինք հետո հրաժարվում են գումարից կամ այն փոխարինում են խորհրդանշական թվով:

Ուրախալի է նաեւ այն հանգամանքը, որ դատարաններն արդեն հայցերը բավարարելիս նվազեցրել են փոխհատուցման միլիոնների շեմը՝ այն հասցնելով նվազագույնի: Փոխհատուցման ենթակա հիմնական պահանջը, որը հայցվորները պնդում են, դատական ծախսերի փոխհատուցումն է: Դատական ծախսերը, որոնք ներառում են նաեւ փաստաբանի ծառայության վճարը, դարձյալ հիմնականում բավարարվել են՝ ողջամտության սահմաններում: Հիշեցնենք, որ նախորդ տարիներին փաստաբանական ծառայության վճարը նույնպես հատում էր միլիոնի սահմանագիծը:

Առայժմ բավարարված գումարային չափերով գոհացուցիչ չէ «Գլենդել Հիլզ»-ն ընդդեմ «ժամանակ» օրաթերթի գործի ընթացքը, որով «Գլենդել Հիլզ»-ը «Ժամանակ» օրաթերթից պահանջում էր բռնագանձել 2 մլն դրամ զրպարտության համար, ինչպես նաև 500 հազար դրամ՝ դատական ծախսերի համար, հերքել 2010 թ. օգոստոսի 26-ին հրապարակած «1000 դոլար լռության դիմաց» հոդվածը: Դատարանի վճռով «Ժամանակ» օրաթերթից հօգուտ հայցվորի պետք է բռնագանձվի 200 հազար դրամ՝ զրպարտության համար, 300 հազար դրամ՝ փաստաբանական ծառայությունների համար: Թերթը նաև պետք է հերքի 2010 թ. օգոստոսի 26-ին հրապարակած «1000 դոլար լռության դիմաց» հոդվածում հայցվորի գործարար համբավն արատավորող (զրպարտող) տեղեկությունները:

Սա նշանակում է, որ դատարանները վերանայել են իրենց մոտեցումը հայցերի քննությանը, սակայն լիովին չեն ձերբազատվել դրամական փոխհատուցումը զրպարտությունը չեզոքացնելու պայման դիտարկելուց: Նաեւ՝ միշտ չէ, որ պատճառաբանում են, թե ինչու հենց դրամական փոխհատուցումը կարող է լինել անձին վիրավորանքից ու զրպարտությունից պաշտպանելու միջոցը: Մինչդեռ, Եվրոպական դատարանի նախադեպերի եւ դրանց մեկնաբանությունների մեջ մշտապես շեշտվում է, որ արատավորող արտահայտությունների (գործողությունների) արդյունքում պատճառված վնասի դիմաց որպես առաջնահերթություն անհրաժեշտ է կիրառել ոչ նյութական փոխհատուցման ձևերը։ Նյութական փոխհատուցումը պետք է սահմանափակվի զրպարտության ենթարկված անձի պատվին, արժանապատվությանը կամ գործարար համբավին հասցված անմիջական վնասը հատուցելով և նշանակվի միայն այն դեպքերում, երբ ոչ նյութական հատուցումը բավարար չէ պատճառված վնասը փոխհատուցելու համար:

Դատական պրակտիկան այս ընթացքում եւս մեկ դրական միտում է զարգացրել՝ դատական վեճերից երեքը հանգուցալուծվել են կողմերի միջեւ հաշտության համաձայնությամբ:

2012թ. առաջին կիսամյակը նշանակալից էր նրանով, որ Վճռաբեկ դատարանը վերջապես վիրավորանքի ու զրպարտության գործերից մեկով որոշում կայացրեց՝ քննելով Թաթուլ Մանասերյանն ընդդեմ «Սկիզբ Մեդիա Կենտրոն» ՍՊԸ-ի՝ զրպարտությունը հերքելու և փոխհատուցում վճարելու պահանջների մասին գործով պատասխանողի ներկայացրած վճռաբեկ բողոքը: Մասնագետների կարծիքով՝ այս որոշումով, թեկուզեւ ուշացած, բայց ՎԴ-ն կարգավորեց մի շարք հարցեր, որոնք բաց էին մնացել ՍԴ-ի որոշման մեջ: Դրանցից մեկը վերաբերում է այն հարցին, թե լրատվամիջոցի համար ով կարող է լինել տեղեկատվության աղբյուր. ըստ Վճռաբեկի՝ «տեղեկատվության աղբյուրն» այն իրավաբանական եւ ֆիզիկական անձն է, որը ինֆորմացիայի փոխանցումը կամ տարածումը կատարել է կոնկրետ միջոցներով, եւ նշում է ավանումները՝ «տեղեկատվության աղբյուր են հանդիսանում հեղինակները և լրատվական գործակալությունները»։ Նախադեպը այս մասով գնահատվեց որոշակի առումով լրագրողական գործունեության սահմանափակում, քանի որ դրանով կնվազեցվի լրագրողների դերակատարությունը, կանտեսվի գերակա հանրային շահը:

Իրավակարգավորում ստացավ նաեւ այն հարցը, թե ով է պատասխանատվություն կրելու, երբ լրատվամիջոցը հրապարակել է, օրինակ, էլեկտրոնային միջոցներով քաղաքացիական ինչ-որ խմբից ստացված տեղեկատվությունը: ՎԴ-ն այս դեպքի համար ամրագրեց հետեւյալը՝ եթե նույնիսկ տեղեկատվության վերարտադրությունը բարեխղճորեն է կատարվել, դա չի նշանակում, որ լրատվամիջոցը կարող է ինքնըստինքյան ազատվել պատասխանատվությունից: Աղբյուրը, որից օգտվել է լրատվամիջոցը, ըստ այս որոշման, պետք է հանդիսանա հեղինակ`ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 1087.1 հոդվածի 6-րդ մասի իմաստով:

ՎԴ-ն իր որոշման մեջ անդրադարձավ նաեւ վիրավորանքի եւ զրպարտության գործերով հայցային վաղեմության ժամկետի հարցին, որի վերաբերյալ դատարանները տարբեր մոտեցում ունեին. նրանցից մեկը 3 տարվա վաղեմության ժամկետ էր կիրառում, մեկ այլ դատարան` 1 ամսվա, մեկ ուրիշը` 6 ամսվա վաղեմության ժամկետ: ՎԴ-ն նշեց, որ հայցային վաղեմության ժամկետի հաշվարկը սկսվում է այն պահից, երբ անձին հայտնի է դարձել վիրավորանքը կամ զրպարտությունը։ Հետևաբար, բոլոր այն դեպքերում, երբ անձը տեղեկանում է զրպարտության կամ վիրավորանքի մասին վեց ամիսը լրանալուց հետո, բաց է թողնում հայցային վաղեմության ժամկետը։ Սակայն, այս որոշումով հարցի իրավակարգավորումը, ըստ մասնագետների, դարձյալ անորոշ է. Վճռաբեկը լիովին չի հստակեցրել հարցը, թե երբ անձը դատարան է դիմել մեկամսյա ժամկետի խախտումով, բայց ոչ 6-ամսյա ժամկետը բաց թողնելով, դատարանը պետք է ընդունի՞ վարույթ ու քննի գործը, թե՞ ոչ:

Այս բացը թողնվեց դատական պրակտիկայի կարգավորմանը, եւ այն շատ չուշացավ. այդ ժամանակամիջոցում Շիրակի մարզի ընդհանուր իրավասության դատարանում քննվում էր «Արման Ավետիսյանն ընդդեմ Ժուռնալիստների «Ասպարեզ» ակումբի խորհրդի նախագահ Լեւոն Բարսեղյանի» հայցը, որում նման խնդիր կար: Արման Ավետիսյանը դատարան էր դիմել հրապարակման մասին իմանալուց հետո դիմելու մեկամսյա ժամկետը բաց թողնելով: Դատարանն այս գործով վճիռը կայացրեց ՎԴ-ի հիշյալ նախադեպից հետո եւ, կիրառելով ՎԴ-ի որոշման մեկնաբանությունը միայն հայցային վաղեմության ժամկետի խախտման հանգամանքը նկատի ունենալով, հայցը մերժեց ամբողջությամբ:

Այս ժամանակահատվածում Երեւանի Աջափնյակ եւ Դավթաշեն համայնքների ընդհանուր իրավասության դատարանում քննվեց եւս մեկ հետաքրքիր գործ՝ Ֆեյսբուք սոցիալական ցանցին առնչվող առաջին գործը: «Դ. Իոաննիսյանի, Բ. Պողոսյանի, Հ. Սիմոնյանի՝ ընդդեմ «Մեկ Ազգ» կուսակցության`պատասխանող կազմակերպությունից հայցվորների պատիվը, արժանապատվությունը և գործարար համբավը արատավորելու համար գումարի բռնագանձման, ինչպես նաև հրապարակային ներողություն խնդրելու պահանջի մասին»: Դատարանը հունիսի 28-ին կայացրած վճռով կիրառեց «հրապարակային հայտարարություն» հասկացության գնահատման նոր՝ «հասանելի է բոլորին» չափանիշը, որ մինչ այդ չէր կիրառել ոչ մի դատարան, այդ թվում նաև Վճռաբեկ դատարանը իր նախադեպային որոշման մեջ: Ըստ այդմ, սոցիալական ցանցում տեղադրված նյութը կամ տարածված խոսքը ցանկացած հանգամանքում համարվում է հրապարակային, քանի որ հասանելի է բոլորին: Նման դիրքորոշումը հաստատում է այն եզրահանգումը, ըստ որի սոցիալական ցանցերը, մասնավորապես՝ Ֆեյսբուքը, վաղուց դադարել են լինել փակ միջավայր, քանի որ այդ միջավայրում տեղաշարժվող խոսքը հասանելի է բոլորին, հետևաբար դա հանրային դաշտ է:

Ամփոփելով 2012թ. առաջին կիսամյակի ընթացքում լրատվամիջոցների եւ լրագրողների դեմ վիրավորանքի, զրպարտության ու գործարար համբավի պաշտպանության դատական գործերի քննության ընթացքը՝ կարող ենք հաստատել հետեւյալը.

1.դատական հայցեր ներկայացնողները, ի տարբերություն նախորդ տարիների, երբ հանրային անձինք էին, 2012-ին հիմնականում քաղաքացիներն են, որոնց հայցապահանջներով որոշ դեպքերում լրատվամիջոցները դատաքննությանն ընդգրկվում են իբրեւ երրորդ անձ:

2.Պաշտոնյաները ձեռնպահ են մնում դատական հայցեր հարուցելուց, քանի որ դատարանները հայցերը մերժելիս վճիռներում ամրագրեցին այն հանգամանքը, որ նրանք հանրային անձինք են եւ նվազ պաշտպանություն պետք է ակնկալեն:

3.Դատարաններն արդեն կայուն մոտեցում են ցուցաբերում եւ հետևողականորեն ու զգալի չափով նվազեցնում են գումարային պահանջները, այդ թվում՝ որպես դատական ծախսեր ներկայացվող գումարային պահանջները:

4.Հայցվորները չեն խուսափում դատական վեճը հաշտությամբ լուծելուց:

5.Միաժամանակ, լրատվամիջոցների դեմ կայացված վճիռներում դատարաններն ու մասնագիտական կազմակերպություններն արձանագրում են, որ լրագրողները միշտ չէ, որ բարեխղճորեն են իրականացնում իրենց մասնագիտական գործունեությունը:

Ստորեւ՝ զրպարտության եւ վիրավորանքի հայցերով ԶԼՄ-ների դեմ դատական գործերի վիճակագրությունը 2012 թ. ապրիլ-հուլիս ամիսներին

Վճռաբեկ դատարանում քննված եւ ավարտված դատավարություններ

Վերաքննիչ դատարանում ավարտված գործեր

Վերաքննիչ դատարանում քննվող գործեր

Ընդհանուր իրավասության դատարանում ավարտված դատավարություններ 

Ընդհանուր իրավասության դատարանում ընթացող դատավարություններ