«Երբ ձյուն էր գալիս, տղաս գնաց դուրս խաղալու, բայց ցուրտ էր, ու ես նրան տուն կանչեցի. Հայաստանն էլ մեր հայրն է, ինչո՞ւ մեզ ներս չի կանչում»,- հռետորական հարցադրում է անում Իրաքյան Քրդստանից Ստամբուլ փախած Մովսես Սարգսյանը:

Նա ասում է, որ իր զարմիկը Հայաստանում չորս տարի մնալուց հետո վերադարձել է Էրբիլ ու պատմել, որ իրեն այնտեղ անվանել են տաճիկի մեջ մեծացած օտարական ու ղարիբ:

«Մարդիկ Հայաստանում հոգնած են, ու երիտասարդները աշխատանք են փնտրում Եվրոպայում, բոլորը Հայաստանից փախչում են ու մնացել են միայն աղջիկներն ու կանայք,- հոգոց է հանում Սարգսյանը,- մենք Իրաքում էլ էինք մեզ օտար զգում, ես զայրացած եմ Հայաստանի վրա, ինչո՞ւ է մեզ այսքան տարի դրսում թողել ու ներս չի առնում»:

Սարգսյանը կնոջ ու երեք երեխաների հետ մոտ 6 ամիս առաջ է փախել Իրաքի Դոհուք շրջանից` արդեն չորրորդ անգամ: Նրա ընտանիքի պատմությունը սկսվում է Իրաքի սահմանին գտնվող Թուրքիայի Շըռնախ, Հաքքարիե նահանգի Առու գյուղից: Սարգսյանն ասում է, որ այդ գյուղում բոլորը քրդախոս էին, ու այժմ էլ այն հայերը, որոնք ծագումով Առուից են, շարունակում են քրդերեն խոսել, նշանակություն չունի՝ Ավստրալիայու՞մ են, թե՞ Կանադայում: Սարգսյաններն այժմ էլ տանը միմյանց ու երեխաների հետ քրդերեն են խոսում. նրանցից ոչ ոք հայերեն չգիտի` թեպետ կիսատ-պռատ որոշ բառեր հասկանում են:

Ցեղասպանության ժամանակ Մովսեսի հայրական պապը՝ մոտ 10 տարեկան, հրաշքով փրկվել է ու փախել դեպի Իրաքի սահման՝ Զախո քաղաք, որտեղ էլ հետո հանդիպել է Իրաքի բնիկ հայ համայնքում ծնված ու մեծացած կնոջը: Հետո նրանք տեղափոխվել են Դոհուք, որը Զախոյից հեռու է մոտ 30 կմ: Մովսեսի կինը նույնպես իրաքահայ համայնքից է, դարձյալ` Զախոյից: Մովսեսը կատակում է, որ իր ընտանիքի տղամարդիկ մնում են այնտեղ, որտեղ նրանց կանայք են:

Մովսեսը տուն է վարձել Ստամբուլի Սամաթիա հայաշատ թաղամասի շենքերից մեկի առաջին հարկում. մութ, անհրապույր սենյակների անկյուններից ծիկրակում են նրա երեխաները՝ Երջանը, Թանիան ու Հովիկը, որոնք սովորում են տեղի հայկական դպրոցում: Կինը՝ Սեդա Ներսիսյանը, բարեհամբույր ժպտում է ու հարևաններին ասում, որ Հայաստանից հյուր ունի: Նա հայերենով կարողանում է միայն ասել, որ հայ է. «Ես հայ եմ, իմ ընտանիքը հայ է»:

Ընտանիքը Ստամբուլն ընտրել է նրա համար, որ միջազգային քաղաք է, ու այստեղ շատ հայեր կան, բացի այդ` Մովսեսն ասում է, որ մարդիկ այստեղ բարի են, բոլորն իրեն օգնում են` թե́ հայերը, թե́ թուրքերը, թե́ քրդերը: Ավելի ուշադիր են, երբ իմանում են, որ պատերազմից է փախել: Սակայն հարևանները խորհուրդ են տալիս շատ չվստահել թուրքերին. «Որովհետև թուրքը արտաքինից լավը կերևա, բայց ներսը հոտած է»:

Մովսեսը փայտի արհեստավոր է, ասում է, որ Լեոնարդո դա Վինչիի պես ամեն ինչից էլ գլուխ է հանում, օրինակ`յուրօրինակ ջրի բաք է պատրաստել, որը հետո ներկայացվել է Փարիզում: Նա փորագրում է քարի ու փայտի վրա, բանաստեղծություններ ու երգեր է գրում, հիմնականում արաբերենով, երբեմն՝ քրդերենով: Կինն էլ քրդերեն էր դասավանդում դպրոցում:

1973թ., երբ Մովսեսը ինը տարեկան էր, նրա ընտանիքն առաջին անգամ լքեզ հայրենի տունը. խնդիրը քրդական ապստամբությունն էր, քրդերն Իրաքից անկախություն էին պահանջում: Հիսունն անց տղամարդը, արտասուքը մի կերպ զսպելով, պատմում է, որ ընտանիքն իրեն փողոցում է թողել, որովհետև մեքենայում տեղ չկար. «Մի մեքենայի մեջ 7-8 հոգի էին նստում, ու վարորդն ասել էր, որ տեղ չկա»:

Մովսեսի հայրը հինգ արու զավակ ուներ: Մովսեսն ասում է, որ երբեք այդ դրվագը հետագայում չի քննարկել ծնողների հետ, սակայն մտքում ենթադրել է, որ հայրը, հավանաբար, մտածել է, թե հինգն ունի, չորսին փրկելու համար մեկին պետք էր թողնել. «Այդ մեկն էլ ես էի»:

Մովսեսին փողոցից վերցնում է նրանց ծանոթներից մեկն ու պատսպարում իրենց տանը, իսկ երկու օր հետո նրա հայրը գալիս է որդու հետևից: «Ես էլ երեք զավակ ունեմ ու հիվանդ մայր»,- շեշտում է Մովսեսը՝ նկատի ունենալով, որ ժամանակին փախել է, որպեսզի նրանցից որևէ մեկն իր ճակատագրին չարժանանա:

Մայրը՝ Էվլին Քիրոյանը, կոնքոսկրի կոտրվածք է ստացել դեռևս 1990թ., երբ ԱՄՆ օդային ուժերը ռմբակոծում էին Հյուսիսային Իրաքը, ու մարդիկ թաքնվում էին ապաստարաններում: Հերթական ազդանշաններից մեկի ժամանակ նա նկուղ վազելիս աստիճաններից վայր է ընկել ու բետոնե հատակին զարկվելով՝ վնասել կոնքի մի քանի հոդերը: «Նրան մի քանի ամիս նկուղից չկարողացանք հանել»,- հոգոց է հանում Մովսեսը:

Մովսեսի համար ծանր է եղել հատկապես մորը տեղափոխելը, որովհետև նա շարժասայլակ չուներ, նրան անընդհատ գրկելու ու տեղափոխելու պատճառով ինքն էլ այժմ ողնաշարի ճողվածք (գրիժա) ունի: Առաջին օրերին տիկին Էվլինի վիճակը տանը վատ է եղել, սակայն Սամաթիայի Ս. Գևորգ եկեղեցու միջնորդությամբ նա տեղափոխվել է Ստամբուլի սուրբ Փրկիչ հայկական հիվանդանոց, որտեղ այժմ անվճար բուժվում է:

«Հետքն» այցելեց տիկին Քիրոյանին հիվանդանոցում, որտեղ նրա մասին հոգ են տանում: Տիկին Քիրոյանը նույնպես ծնվել է Զախոյում, որտեղ հայկական դպրոց ու եկեղեցի կար, հայերեն է սովորել:

Տիկին Քիրոյանը շատ հիշողություններ չուներ անցյալից, իսկ Հայաստանի մասին էլ ասում էր, որ շատ գեղեցիկ մի վայր պետք է որ լինի:

«Իմ հայրն ու մայրը երազում էին, որ մենք մի օր գայինք Հայաստան, ու նրանք նայում էին Հայաստանին ինչպես հրեաներն Իսրայելին,-  մոր միտքը շարունակում է Մովսեսը,-  նրանք կարծում էին, որ միգուցե ոչ մենք, բայց մեր երեխաները կգան Հայաստանում ապրելու, բայց այժմ ամեն ինչ կոտրված է»:

Նա ասում է` երբեք չի լսել, որ որևէ մեկն ասի, թե չի սիրում Հայաստանը, բոլոր հայերն էլ ուզում են Հայաստան գնալ:

«Եթե Հայաստանն ազատ հող ունենար, շատ մարդիկ կգային Իրաքից, Սիրիայից ու այլ տեղերից, ու տասը տարի հետո Հայաստանն այլ երկիր կլիներ,- թախծոտ ասում է նա,- բայց դա գնաց քամու հետ, ինչպես այն ամերիկյան ֆիլմում (Քամուց քշվածները)»:

Մովսեսի եղբայրը` Մարտիրոսը, հիշում է հոր խոսքերը, ով նրանց պատմել է 1946թ. Հայաստանից ժամանած մարդկանց մասին, որոնք եկեղեցու միջոցով հետաքրքրվել են, թե որքան հայեր են բնակվում Հյուսիսային Իրաքում:

«Բայց նրանք գնացել ու հետ չեն եկել, որովհետև կառավարությունը թույլ չտվեց, որ հայերը թողնեին երկիրը, մինչդեռ հրեաները գնացին,- ասում է Մարտիրոսը,- Մայրս միշտ հիշում է հրեաների խոսքը, որոնք հայերին անընդհատ ասել են, թե իրենք կգնան Իսրայել, բայց մենք մեր Հայաստանը չենք գնա»:

Տիկին Քիրոյանն ավելացնում է, որ նրանք վաճառեցին ամենը, ինչ հնարավոր էր ու գնացին իրենց դրախտի երկիր Իսրայելը: «Իսկ մենք չկարողացանք: Քրդերեն գիտե՞ս,- հարցնում է ու բացասական պատասխան լսելով՝ ավելացնում,- շատ ավելի լավ, Երևանը մեր տեղն է, հայերի տեղն է, քրդերեն պետք չէ իմանալ»:

Մարտիրոսը շարունակում է հիշել հաջորդ փախուստները, օրինակ` 1991թ., երբ կոալիցիոն ուժերը ԱՄՆ գլխավորությամբ հաղթեցին Սադդամ Հուսեյնին, ու նրանք հինգ ամիս ապրեցին սարերում, հետո եկավ 2003թ., երբ Սադդամը սպանվեց, ու նրանք նորից փախան:

«Բոլոր այդ փախուստների ժամանակ մենք նախապես չենք իմացել` կկարողանա՞նք, արդյոք, վերադառնալ,- ասում է նա,- ու մեզ հետ երբեք էլ շատ բան չենք վերցրել, մեր մեջքի վրա կերակուր էինք կրում ու վերմակ, օրեր շարունակ քայլում էինք դեպի սարերը»:

Մովսեսն ասում է, որ ամեն անգամ հետ գալիս իրենց տունը տեսել են կողոպտված ու բոլոր արժեքավոր իրերը գողացված. «Անգամ իմ գործիքներն ու շորերը, ու ամեն անգամ մենք սկսում էինք նորից»:

Վերջին անգամ Մովսեսի եղբայրը՝ Մարտիրոսը, որ այժմ Կանադայից եկել է եղբորը սատար կանգնելու, նրան խորհուրդ է տվել, որ վառի ամեն ինչ, բայց նա չի համաձայնվել, մինչդեռ շատերն այդպես են վարվել: «Բայց ես հիմա ցավում եմ, որ թույլ չտվեցի»,- դառնորեն նկատում է նա:

Մարտիրոսն ավելացնում է, որ իր ընտանիքը հոգնել է այդ փախուստներից ու կյանքն ամեն անգամ նորից սկսելուց: «Վերջին անգամ իմ զարմիկը, ով երեք երեխա ունի, ասաց, որ էլ հետ չի գալու: Այդպես էլ արեց. նա հիմա Տորոնտոյում է»,- ասում է Մարտիրոսը:

Վերջին փախուստի ժամանակ Մովսեսը շատ է վախեցել, որ այն, ինչ պատահել է եզդիների հետ, կարող է պատահել նաև հայերի հետ, ու թողել է ամեն ինչ: Նա ասում է, որ այժմ այնտեղ ավելի հանգիստ է, բայց այդ օրը շատերը փախան. «Որովհետև տասը րոպեից daş-երը (նկատի ունի ISIS-ի զինյալներին) կարող էին գալ, նրանք քրիստոնյաներին չէին սպանում, միայն վերցնում էին հարստությունը, բայց մենք չգիտեինք, թե ինչ կարող էր լինել մեզ հետ»:

Մովսեսը դառնորեն նկատում է, որ եզդիների կոտորածը տեղի ունեցավ ԱՄՆ լռելյայն համաձայնության ներքո ու հարցադրում է անում, թե ինչպես նման բան հնարավոր եղավ այս դարում, երբ համակարգիչ ու ինտերնետ կա:

«Եթե ամերիկացիները ուզեին՝ հինգ րոպեում վերջ կտային եզդիների կոտորածին, բայց նրանք միայն նայում էին, նրանք՝ ամերիկացիներն ու ռուսները, իրար հետ բիզնես են անում ու նավթ վաճառում, ու իրենց հետաքրքիր չէ, որ մարդիկ են մեռնում»,- ասում է նա:

Ետեւում ունենալով երեք փախուստի փորձն ու գնահատելով վերահաս վտանգը` Մովսեսն ամիսներ առաջ ընտանիքի համար թուրքական վիզայով անձնագիր էր վերցրել:

«Այդ օրն էլ մի ժամում փախանք ու մեզ հետ ոչինչ չկարողացանք վերցնել,- ասում է նա,- մեր ունեցած մի փոքր գումարն էլ հետներս չենք վերցրել, որովհետև Թուրքիայում առաջին անգամ էինք, չգիտեինք` ինչ կլինի, թողել ենք աներձագիս մոտ»:

Մովսեսի խոսքով՝ Դոհուքում այժմ մոտ 40 հայ ընտանիք կա, նույնքան էլ՝ Զախոյում, իսկ Ավզրուք գյուղում ՝մոտ  50-60 ընտանիք:

«Այս անգամ հայերից միայն ես եմ փախել, որովհետև նրանց մեծ մասը կամ անձնագիր չունի ու չի կարողացել փախչել, կամ էլ շատ հարուստ են ու չեն կարող թողնել իրենց հարստությունը»,- մեկնաբանում է նա:

Ընտանիքը ծանր ընտրության առաջ է կանգնած, նրանք դեռ չգիտեն, թե ուր են գնալու, սակայն Հայաստան գալ միանշանակ չեն ուզում, որովհետև Հայաստանի մասին ունեցած իրենց երազը մշուշի պես ցնդել է:

«Դու գիտե՞ս ինչ է նշանակում ունենալ երազ, որը կոտրվեց,- ծանր հայացքով հարցնում է Մովսեսը,- դա ծանր է, շատ ծանր, որովհետև գիտես, որ դրանից հետո էլ հույս չկա»: