Պոլսահայ արվեստագետ Արեթ Գըջըրն ավարտել է «Պատրիարքի աղետը»՝ 20 կտավից բաղկացած շարքը, որը կցուցադրվի այս տարի աշնանը Ստամբուլում անցկացվող Բիենալեին զուգահեռ:  

36-ամյա Արեթ Գըջըրն այս շարքի վրա սկսեց աշխատել մոտ վեց տարի առաջ, երբ Հայաստանից վերադառնալուց հետո իմացավ Պոլսո հայ պատրիարք Մեսրոպ Բ. Մութաֆյանի հիվանդության մասին. նա տառապում է Ալցհեյմեր հիվանդությամբ:

«Պատրիարքի ֆիզիկական տկարությունը մատնանշում է մեկ դար ձգվող քայքայման խորհրդանշական ավարտ, որի ընթացքում պատրիարքությունն իմաստազրկվեց որպես սոցիալական ինստիտուցիա և կտրվեց այն պատմական ժառանգությունից ու մարդկանցից, որոնց ներկայացնում է,- ասում է Գըջըրը,- նկարների շարքում պատրիարքը, որը ոչ կենդանի է, ոչ՝ մահացած, դարձել է Թուրքիայում մնացած հայերի խորը գոյապաշտական երկընտրանքները, իսկ ընդհանուր առմամբ՝ հետօսմանյան ժամանակաշրջանի իրականությունը ներկայացնող խորհրդանիշ»:

Արեթը գեղանկարչություն սովորել է Երևանում՝ 2002-2008 թթ., սակայն Հայաստանում սովորելու հատուկ նպատակ չի ունեցել, պարզապես իր պոլսահայ ընկերներից ոմանք այնտեղ էին ու սովորում էին տարբեր մասնագիտություններ, ինքն էլ գնացել էր այցելության, հետո իմացավ Գեղարվեստի ակադեմիայի մասին ու ընդունվեց: «Մտածում էի, որ մի քանի ամսով եմ գնում, բայց 6 տարի մնացի»,- ասում է Արեթը:

Ամենանշանակալից ձեռքբերումը, որ Գըջըրն առանձնացնում է Հայաստանում սովորելու ընթացքում, այն է, թե ինչպես չնկարել:

«Ակադեմիան Հայաստանում շատ պահպանողական է ու գոց, Ստամբուլն այդ առումով ավելի բաց է ու Եվրոպային մոտ է,- ասում է նա,- Լավ վարպետներ էլ կային, ու տեխնիկան լավ էր, բայց համեմատելի չէ, անշուշտ, եվրոպական երկրների ակադեմիաների հետ: Այնպիսի ուսանողներ, որոնք ակադեմիաներին ստիպում են փոխվել, Երևանի ակադեմիայում քիչ էին»:

Արվեստագետն ընդգծում է, որ ակադեմիաները պահպանողական ինստիտուցիաներ են, ու, թեպետ, առանց ակադեմիայի չկա կրթություն, բայց արվեստագետների շրջանում ոչ առողջ միտում կա, թե ակադեմիական կրթություն ունենալը լավ բան է, կարևոր ու անհրաժեշտ:

«Սակայն երաժշտության մեջ այդպիսի բան չկա. ի՞նչ է ռոքը՝ դասականությունը, օրենքներն ու ակադեմիականությունը քանդող երաժշտություն»,- մեկնաբանում է Գըջըրը:

Նա մատնաշում է, որ ժամանակին գեղանկարչությունում եղել են նման շարժումներ, օրինակ՝ Վան Գոգը ֆունդամենտալ ակադեմիական կրթություն չի ունեցել:

«Հիմա, իհարկե, ամեն ինչ խառնվել է, տարբեր դիսցիպլիններ հատվում են միմյանց հետ, ու դա շատ լավ է, ժամանակակից արվեստում այդ սահմանները քանդվել են, բայց Հայաստանում դեռ ամեն ինչ արվում է ավանդական ձևով»,- ասում է Գըջըրը:

Ըստ Գըջըրի՝ Հայաստանը ապրելու և ստեղծագործելու համար փակ տեղ է ու աշխարհից անջատված:

«Պետք է նաև նկատի ունենալ խորհրդային ժառանգությունը: Եթե մի կողմում եվրոպական մի երկիր լիներ, ուրիշ կլիներ,- մեկնաբանում է նա,- դա է, հավանաբար, պատճառը, որ Հայաստանում ավելի շատ անջատված էի աշխարհից ու նկարներ եմ արել քաղաքի ու մարդկանց մասին, որոնցում տխրություն է արտահայտված: Սակայն, սա իմ հայացքն է, ու դրսի մարդուն ավելի դյուրին է այդ մասին խոսել. Հայաստանն էլ իր դժվարություններն ունի»:

Ստամբուլ վերադառնալուց հետո Արեթ Գըջըրը սկսել է անդրադառնալ քաղաքական թեմաների, որոնք թեև առնչություն ունեն հայության հետ, բայց մեծ հաշվով արտացոլում են թուրքական իրականությունը: Արվեստագետը հատուկ ընդգծում է, որ ապրում է աշխարհում, որտեղ ապրում են նաև հայերը, ու պարտադիր չէ, որ ինքն աշխատի միայն հայությանն առնչվող թեմաների շուրջ:

«Եթե ապրում ես Թուրքիայում, ուզես, թե չուզես՝ այդ թեմաները հետևիցդ գալիս են, ու պիտի անես, որ ազատվես: Բայց միևնույն ժամանակ չենք կարող ասել, թե դրանք հայկական են, որովհետև վերաբերում են Թուրքիային,- մեկնաբանում է Գըջըրը,- այսինքն՝ սրանք հայկական մշակույթի մեջ են, բայց այդ մշակույթը Թուրքիայում է, հետևաբար թուրքական են»:

Գըջըրը նեղսրտում է, երբ խոսվում է իր՝ հայ արվեստագետ լինելու կամ հայկական թեմաներով ստեղծագործելու մասին: Նա հակադարձում է, որ գերմանացի, թուրք կամ իտալացի արվեստագետին այդպիսի հարցեր չեն ուղղվում:

«Ես ինձ հայ արվեստագետ չեմ համարում. այդ ձևակերպումը վերագրվում է ինձ,- մեկնաբանում է նա,- այն, ինչ ես պատկերում եմ, ոչ միայն հայերի, այլև Անատոլիայի բնակիչների պատմությունն է: Գերմանացի կամ ֆրանսիացի արվեստագետը նույնպես ստեղծագործում է իր սեփական մշակույթի կամ պատմական ժառանգության մասին, բայց նրանց հազվադեպ են հարցնում իրենց էթնիկ պատկանելության մասին»:

Նա մանրամասնում է սևամորթների օրինակով, որոնք ապրում են Ամերիկայում. «Հիմա  նրանց մասին որևէ աշխատանք զուտ սևամորթների՞ն է վերաբերում, թե՞ Ամերիկային: Իմ նպատակը պատմական թեմաներին հղում անելով արվեստ անելն ու պատմական թեմաները արվեստի միջոցով ցուցադրելն է»:

Գըջըրն ասում է, որ յուրաքանչյուր արվեստագետ անխուսափելիորն ներշնչվում է իր սեփական ինքնությունից ու պատմությունից, ինչպես նաև՝ համաշխարհային թեմաներից ու վարպետներից. արվեստագետը մշտապես շարժման մեջ է տարբեր ուղղություններով՝ տարբեր մշակույթների ու արվեստային ավանդույթների միջև:

«Սակայն, որոշ պատճառներով թվում է, թե այն մտահոգություն է որոշակի էթնիկ ինքնություն ունեցող արվեստագետների համար, որոնց համար որոշակի ժառանգությունից ներշնչված լինելը կարծես այնքան էլ սովորական չէ,- մանրամասնում է նա,- եվ, իհարկե, թեմաները, որոնք արծարծված են իմ աշխատանքներում մինչև այժմ, օթևան են հանդիսացել հայ մշակույթի ու պատմության համար»:

Այդպիսի թեմաներից մեկն էլ Ստամբուլի Օքթեմ Այքութ ժամանակակից արվեստի ցուցասրահում գարնանը ցուցադրված «Ընդ հուր և ընդ սուր» 18 կտավից բաղկացած շարքն է, որում Գըջըրը պատկերել է մարտնչող հայուհիների: Շարքը Ցեղասպանության մասին է, որով արվեստագետը ընդգծում է իր հակասությունը ընդունված տեսակետի հետ, որ Ցեղասպանությունը զոհերի մասին է: Ըստ Գըջըրի՝ այն նաև պայքարի ու դիմադրության մասին է: Ընդ որում, պատմությունից հայտնի այն դրվագները, երբ մարդիկ դիմադրում են՝ դիմադրում են տղամարդիկ, իսկ «Ընդ հուր և ընդ սուր» շարքում դիմադրում են կանայք: Արվեստագետն ասում է, որ նման դեպքում պայքարող մարդիկ հերոսացվում են ու պետությունների կողմից ֆետիշացվում. արձաններ են դրվում նրանց հիշատակին և այլն, ու այդ շարքը հերոսացման գաղափարին դեմ է:

«Ես չուզեցի, որ հերոս դառնային այդ կիները, որովհետև նրանք չէին պայքարում հերոսանալու համար, այլ՝ իրենց զավակների ու կյանքի համար»,- ասում է նա:

Գըջըրը մարտնչող կանանց պատկերել է իրենց ավանդական միջավայրից դուրս, նկարներում չի երևում, որ նրանք Անատոլիայից են:

«Իրենց աշխարհրագրական վայրից պոկելու նպատակն այն է, որ երևա նրա կին լինելը, ոչ թե արևելյան կին լինելը,- մեկնաբանում է նա,- որպեսզի Եվրոպայում նայելիս չմտածեն, թե նա արևելյան կին է, այլ կին է, որի պատմությունն ու նյութը գալիս է Ցեղասպանությունից»:

Գըջըրի շարքերն արված են մեծ՝ 2մ անց չափերով. նա ասում է, որ գործերն ու թեմաներն են թելադրում չափերը, քանի որ ցանկանում է, որպեսզի կտավները նայողներին ճնշեն ու կլանեն:

«Պատրիարքի աղետը» շարքում Գըջըրը պատկերում է հայերի ու թուրքերի վիճակը, որոնք կորցրել են իրենց հիշողությունը. հայերը կորցրել են իրենց մշակույթը, իսկ թուրքերը՝ հիշողությունը:

Շարքից մեկում պատկերված է ոչխարի գլուխ, որը աղերս ունի զոհի հետ, քանի որ Թուրքիայում պատրիարք լինելը դժվար բան է. պետք է կարողանալ պետությունից հեռու մնալով՝ միաժամանակ մոտ լինել. «Պետությանը մոտենալը խնդիրներ է բերում, ու հեռանալը նույնպես խնդիր է»:

Շարքի կարևոր ուղերձը հիշողության կորուստն է, սակայն պատրիարք-պետություն հարաբերությունների միջոցով արծարծվում են նաև դիվանագիտական հարաբերություններ:

«Որովհետև Թուրքիան կամ Օսմանյան կայսրությունը պարզ չեն, ու եթե մոտենաս ձեռքդ բռնեն՝ թևն էլ կուզեն, հետո էլ մարմինդ կտաս, իսկ եթե հեռանաս՝ կարող է այլ տեսակի խնդիրներ առաջանան»,- մեկնաբանում է Գըջըրը:

Արեթ Գըջըրն ընդհանուր առմամբ ունեցել է 7 ցուցահանդես Թուրքիայում և մեկ ցուցահանդես Նյու Յորքում, որից երկուսը եղել են անհատական, մնացյալը՝ խմբակային: