Մի ժամից ավելի թափառում եմ Հոռոմ գյուղի կիսասառած, ցեխաշաղախ նեղլիկ փողոցներում՝ փնտրելով Թամարին (Թամարա Դարբինյան): Մշակույթի տան մոտ հավաքված տղամարդիկ բացատրում են տան տեղը՝ հայտնելով, որ քիչ առաջ հենց այդ ուղղությամբ է գնացել: Հարեւան տներից մեկի բնակչուհին խորհուրդ է տալիս մենակ չգնալ Թամարի տուն: «Շներ կպահե, կարողա վրա տան,-զգուշացնում է,-ա~յ, էն տունը կտեսնի՞ս, օր դեմն ավտո կա կանգնած, գնա իրանց տուն, Կոլյա ձյաձյային ըսա, թող հետդ գա»:

 Հետեւում եմ կնոջ խորհրդին: Իմ բախտից Կոլյա ձյաձյան տանն է: Անմիջապես հետաքրքրվում է. «Թամարին ընչի՞ գուզես տեսնիս, բարեկա՞մ ես»: Ասում եմ, որ լրագրող եմ: «Իյաա՜, ըդպես բան էլ կեղնի՞, ըդպես բան էլ կա՞, օր լրագրողը գա հետաքրքրվի Թամարով,-Կոլյա պապն անկեղծորեն զարմանում է,-կարո՞ղ է նկարեք, գցեք տելեվիզորին, մարդիկ տեսնին, թե ինչ զուլում կապրի մեր կողքի հետ: Այսինքն՝ ապրելը ո՞րն է, հըմի կերթանք կտեսնիք, թե օր տունն էղնի»:

Բակից դուրս ենք գալիս փողոց: Կոլյա պապը ցույց է տալիս դիմացի կիսաքանդ կառույցը: «Ըսիկ էլ Թամարի տունը, բայց ինքը դժվար թե էս ժամին ընդեղ էղնի»,-մտահոգվում է զրուցակիցս: Տարածքում պառկած, նստած ու պարզապես շրջող 5-6 շներից բաղկացած խումբը մեզ դիմավորում է թշնամաբար: Թամարը տանը չէ: Կոլյա պապը ձեռքերը թափահարելով քշում է շներին: Թաթը կոտրած խոշորամարմին շունն ալարում է հեռանալ ու պառկած տեղից մեկ-երկու անտարբեր հայացք նետելով մեզ վրա՝ ձգում է մարմինը ձմռան արեւի ժլատ ճառագայթների տակ:

«Ըսիկ խելոք շուն է, համ էլ ծեր է,-հետեւելով հայացքիս ուղղությանը՝ նկատում է Կոլյա պապը,-ինչքան անտեր ու տերովի շուն կա հավաքել է գլխին, հաց, ճաշ կուդա, ըսոնք էլ չեն էրթա դռնից, անցնող դառնողի վրա էլ կհաչան, վրա կուդան: Կըսենք, կնեղենանք, թե՝ Թամար, ըսպես չի էղնի, մարդ ռիսկ չի էնե փողոցով անցնի, մեզի կըսե՝ դուք էլ իմ դռնովս մի անցեք: Մե վախտմ էլ բերե փողոցը քարերով փակել էր, օր ավտո չանցնի, կըսե՝ շներիս կանհանգստացնեն: Անցած ամառ գյուղապետը թափառող շներին գյուլել տվեց, որոշ չափով քչացան»:

Ցածլիկ քարե պարսպի վրայից անցնում ենք Թամարի տան բակ: Օդում տարածված տհաճ ծխահոտն ուժեղանում է: Տան համար երբեւէ նախամուտք ծառայած հատվածը զուրկ է տանիքից ու դռնից: Հիմնական մուտքը եւս դուռ չունի: Վերեւից կախված լաթերը եւ մուտքի կեսը ծածկող մրակոլոլ մետաղական հարմարանքը ձմռան ցրտից պաշտպանվելու որոշակի իմիտացիա են ստեղծում: Կոլյա պապը միտք է հայտնում, թե Թամարին գուցե գյուղի գերեզմանատանը գտնեմ: «Հաճա՞խ է գնում»,-հարցնում եմ: «Եսիմ, երբ միտքը կընգնի, կերթա գերեզմաններ: Դե օր տունը չէ, հարեւանի դռները չէ, ուրեմն ընտեղ է»:

Լինում է, չէ՞, որ ակնարկիդ հերոսին գտնելու հույսով համաձայնվում ես գնալ ցանկացած վայր, ուր մատնացույց կանեն, այս դեպքում դա Հոռոմ գյուղի գերեզմանատունն էր: Ճանապարհին ընկերակցում եմ երկու կնոջ, որոնք գնում են հարազատների շիրիմներին այցելության: Խոսում ենք Թամարից: Կանանցից մեկն, ով ավելի տարիքով է, բավական դրական է արտահայտվում նրա մասին, ասում է, որ շատ խելացի է, ժամանակին նորմալ կրթություն է ստացել, դպրոցը գերազանց է ավարտել, հետո բժշկական ուսումնարանում է սովորել:

«Անշառ անձնավորություն է Թամարը, հեչ մարդու վնաս չի տա, բայց երեւի հոգեկանի հետ էն չէ, որովհետեւ արդեն քանի տարի է էդ կեղտի ու մրի մեջ կապրի, աղջիկ ջան: Կըսեն մոր մեռնելուց հետո է խանգարվել, հետո գյուղը կխոսան, օր երեխա է ունեցել, հերը որբանոց է հանձնել, ըդուրից է խելքը գցել: Բայց ընդհանուր առմամբ խաղաղ, անշառ կնիկ է, հեչ մարդու վնաս չի տա, հեչ մարդուց հեչ բան չի ուզե: Ամանըմ ճաշ կուդան հարեւանները, կեսն ինքը կուդե, կեսը կուդա շներին, կըսե իրանք էլ են աստծո ստեղծածը: Ուղղակի վատն էն է, օր ահավոր հակահիգիենիկ վիճակի մեջ է,-նշում է զրուցակիցս,-քուր, ախպեր ունի, գուկան, տեր կեղնին, ուտելիք, շոր կուդան, բայց օրըմ հետո էլի նույն վիճակն է»:

Թամարը գերեզմանատանը չէ, ձեռնունայն վերադառնում եմ արդեն ծանոթ տան մոտ: Հարեւանությամբ գտնվող տներից մեկից կրկին հետաքրքվում են իմ անձով: Ներկայանում եմ, հարցնում, թե տեղեկություն ունե՞ն՝ որտեղ կլինի իրենց հարեւանուհին: Ռուսերեն շեշտադրությամբ հայախոս կինը հրավիրում է տուն՝ ասելով, թե ամուսինը Թամարի հորեղբոր տղան է եւ կարող է պատասխանել ինձ հետաքրքրող հարցերին, մինչեւ փոքր տղան կփորձի գտնել իրենց այնքան գլխացավանք պատճառող ազգականուհուն:

Միքայել Դարբինյանն ասում է, որ հորեղբոր աղջիկն այդ վիճակում է դեռ խորհրդային տարիներից: Ծնողների մահից հետո տանն ապրել է եղբոր հետ: Թամարի հայրը առաջին կնոջից երեք եւ երկրորդ կնոջից վեց երեխա է ունեցել, բոլորն էլ շատ խելացի են եղել: Առաջին կնոջ զավակներից Ռազմիկ Դարբինյանն աշխատել է Բյուրականի աստղադիտարանում, համարվել Վիկտոր Համբարձումյանի «աջ ձեռքը»: Թամարը երկրորդ կնոջից է, նրա երկու քույրն ու երեք եղբայրները նույնպես փայլել են իրենց գիտելիքներով:

«Մոր մահից հետո Թամարն ու Նորոն ըսպես էղան, թե չէ մեջները գենետիկ խանգարում ունեցող չկա,-նկատում է զրուցակիցս,-հըմի օր հետը խոսաս Թամարի, քեզի շատ լավ կպատասխանե, շատ խելացի բաներ կըսե, բայց օր գուզես խորհուրդ տաս՝ չի լսե: Չի թողնի տունը լույս քաշեն, չի համաձայնվի, օր էդ շներն ըդեղից հեռեցնեն: Կսատկին՝ չի թաղե, կթողնի կհոտին, փոստերը կպահե, գանգերը կպահե, չես հասկնա՝ ինչի համար: Քանի անգամ ըսել եմ՝ լվացվի, վրա գլուխդ մաքրե, ես քեզի բերեմ տունս պահեմ, չի ուզե»:

Դրսից ձայներ են լսվում. Միքայելի կինը՝ Օլյան, հայտնում է, որ Թամարն եկել է, պարզվում է՝ հարեւանի տուն սուրճ խմելու էր գնացել: Դուրս եմ գալիս բակ: Թամարն ինձ տեսնելով ուրախանում է. «Վայ, ջանիդ մեռնիմ, ես ըդպես էլ գիտեի, օր դու ես, ընձի հենց ըսին, թե քեզի մե աղջիկմ կհարցնե, ես վռազ ըսի, օր էն օրվա լրագրողն է, հաստատ ինքն է եկել, թե չէ էլ ո՞վ բդի էղներ անծանոթ, օր ընձի հարցներ»:

Թամարի ուրախությունն անկեղծ է: Մրոտ դեմքի վրա շողացող աչքերի մեջ սեփական անձը կարեւորված տեսնելու ցանկություն եմ նկատում: Արտաքին տեսքի մեջ գրեթե փոփոխություն չկա: Նույն սեւաթույր ձեռքերն են, որ առաջին անգամ հեռվից տեսնելիս ինձ թվացել էր, թե ձեռնոցներ է կրում, նույն մրոտ, ծխահոտ հագուստը: Ձեռքին բռնած պոլիէթիլենե թափանցիկ պարկի մեջ նկատում եմ բաժակներ, ափսե, լավաշ եւ կերակրի մնացորդ: Թամարը, կռանալով պարկի մեջ, եղածը շուռ է տալիս գետնին՝ ուտելիքը հրելով իրեն շրջապատած շների կողմը: Հետո ձեռքով է անում, թե՝ արի տունս ցույց տամ:

Այն, ինչ Թամարը կոչում է տուն, ավելի շուտ աղբավայր է հիշեցնում: Կենտրոնում դրված մետաղական ցանցավոր մահճակալի վրա փալասներով լեցուն պարկ եմ նշմարում, որ հավանաբար ծառայում է բարձ տանտիրուհու համար: Բրդյա ներքնակի ու վերմակի փոխարեն ընդամենը մի հնամաշ կանացի վերարկու է գցած մահճակալին: Տան հաջորդ պատվավոր իրն առանց խողովակների վառարանն է, որի մեջ, զրուցակցիս ասելով, տաքանալու նպատակով վառում է ամեն ինչ՝ հին կոշիկ, պլաստիկե շշեր, անվադողի մնացորդ, աղբ: Երկրորդ մահճակալը Թամարին ծառայում է որպես պահարան: Մրապատ դատարակ կաթսան ցույց տալով՝ տանտիրուհին մի տեսակ նեղված տոնով նկատում է. «Մի երկու օր  շուտ գայիր՝ մակարոնով փլավ կհյուրասիրեի»:

«Հարեւաններս երկու գլուխ լախանա (կաղամբ-հեղ.) են տվել, յանի բորշ բդի էփեմ, ըդպես մնացել է: Էս մրգերն էլ ըսպես սառան-փչացան, յանի ես ի՞նչ միրգ ուտող, ես մռու, կծու կուտեմ մենակ, միս էլ չեմ ուտե: Ըսիգ էլ քրոջս հին պալտոնն է, վրես կառնիմ քնելուց, տունն օր չեմ էղնի, շան ձագերը գուկան կմտնին տակն օր չմրսին,-Թամարը տեղավորվում է մահճակալի եզրին ու գրպանից հանում ծխախոտի տուփը,-մենակ «Պրիմա» կքաշեմ: Ես ֆիլտրով պապիլոս (ծխախոտ-հեղ.) չեմ սիրե»:

Թամարի պատմելով՝ ծխել սկսել է դպրոցական տարիքից: Մի փոքր դժվար է հավատալ այդ պատմությանը՝ հաշվի առնելով գյուղական միջավայրը, բայց դե կասկածներս չեմ հայտնում: Հարցնում եմ, թե ինչու՞ է մերժել տանը էլեկտրաէներգիա քաշելու առաջարկները:

 «Ջանիդ մեռնիմ, ըսենք թե քաշին, լույսի փողն ո՞վ բդի տա, ես էլ թոշակ հլը չեմ ստանա: Համ էլ սաղ պատալոկը (առաստաղ-հեղ.) մուր է, հնարավոր չէ ըդքանը մաքրել, մյուս կողմից էլ ինչի՞ս է պետք լույսը՝ ո՛չ տելեվիզոր ունիմ,  ո՛չ խալադելնիկ, ո՛չ էլ լվացքի մաշինա էղավ արդեն 15 տարի: Ես մոմ կսիրեմ»:

Ասում եմ, թե հարեւանները բողոքում են, որ գիշերները բարձր ձայնով երգում է: Թամարի աչքերը նեղանում են: «Ուղեղս գիշերը կմրսի, հենց կերգեմ՝ կտաքնամ, տաքնալու համար կերգեմ, ջանիդ մեռնիմ»,-ասում է ու ոչ դես, ոչ դեն՝ սկսում երգել:

Թամարն անկեղծանում է՝ կյանքում մի անգամ է սիրել: Տղան ուկրաինացի էր, անունը՝ Նիկոլայ, Ժիտոմիրի շրջանի Բերեզովսկ գյուղից: «Շատ թունդ սիրահարվել էի, բայց գաղտնի կպահեի: Էն ժամանակ 19 տարեկան էի, բայց ինքն ընձի հետ չնշանվավ, իրա ռուս ընգերն ընձի ըսավ, թե Կոլյան Ուկրաինա սիրած ունի, բայց ընձի էլ կսիրե ու հմի չիդե ում հետ նշանվի, ես էլ ըսի՝ բան չկա, թող էրկու կնիկ էնե, ես համաձայն եմ»: Թամարը մեկ տարի անց ամուսնանում է, միայն թե հայ երիտասարդի հետ, սակայն ամուսնությունը երկար չի տեւում՝ ընդամենը վեց ամիս:

«Սիրահարված չէի, ուղղակի հավանել էի, հերս ու մորքուրս էլ հոժար չէին, օր իրան առնեի, բայց ես նշանվա: Հարսնիքիս երկրորդ օրը քիչ էր մնացել փախնեի տուն գայի: Հինգ ամսական հղի էի, վերջնական հետ եկա հորս տուն, չորս ամիս հետո տղա երեխա ունեցա, քցի որբանոց, բայց հետո տվեցի մի շատ լավ կնգա Ռոզա անունով, երեխա չէր ունենա, տվեցի իրան»,- հանգիստ ձայնով պատմում է Թամարն ու, հանելով գլխարկը, փորձում թաղիքի վերածված մազախրձերը բաժանելով՝ ցույց տալ գլխի վրա «բախտի երեք գիծը»:

«Օր կըսեն, թե երեք բախտ կա գլխիդ, բդի երեք մարդ առնիս, սուտ բան է, ըդիկ ուժեղ հիշողության նշան է: Ոտքիս մատներն էլ են վեր ու վար, հավասար չեն, էդ էլ կըսեն, օր ֆիզիկապես ուժեղ մարդ ես: Ձեռքերս էլ են սիրուն, պրոստը հմի սեւ են, ոչ ծուռ են մատներս, ոչ՝ կարճ, օր լվացվիմ հո կերեւա՞ սիրունությունը»:

Չնայած ցուրտ եղանակին, Թամարն առանց տաք գուլպաների է: «Քրոջս պալտոյի թեւերն եմ կտրել, հագել, օր ոտքերս չմրսին, նասկի ունեի, մաշվավ, թափեցի: Սապոգներս էլ Երեւանի պիճիկ քուրս է բերել, բայց ինչի ճաքավ, չհասկցա, լակիրովնի էր, բդի օր երկար դիմանար»,-տարակուսում է Թամարը:

Հարցնում եմ, թե վերջին անգամ ե՞րբ է լողացել: «30 տարի առաջ, ջանիդ մեռնիմ, 1986թ.-ին, ախպերս եկավ, գլուխս խուզեց, տարավ Լեննական բաղնիք, բայց ես հեչ չէի ուզե էրթայի, ինչխոր իմանայի, օր բդի երկրաշարժ էղնի: Ախպորս ըսի՝ ընձի Լեննագան չտանիս, չեմ գա, շենքերի վրա մարդկանց սեւ պատկերներ կտեսնիմ»:

Ամիսներով սանրի երես չտեսած մազափնջերում ոջիլի գոյությունը զրուցակիցս բացառում է. «Մեր քահանան կըսե, թե անգամ ոջիլի համար մաքուր միջավայր է պետք, հըմի իմ գլխիս ուրա՞ մաքուր միջավայր, օր ոջիլ էլ էղնի,- Թամարն ի սրտե ծիծաղում է,-առաջ ամեն գարուն մկրատով կկարճցնեի, բայց էս երկու տարի է մերս երազիս գուկա, կըսե մազերդ մի կտրե, էլ չեմ կտրե»:

Թամարը թվարկում է ունեցած հիվանդությունների ցանկը՝ քաղցկեղ, պլեւրիտ, ճողվածք, քար երիկամներում, սակայն չի հիշում, որ հարբուխով հիվանդացած լինի: Ասում է, թե իր բուժումը անֆիլտր ծխախոտն ու կծու պղպեղն է, որ շատ է գործածում: Համագյուղացիների վերաբերմունքից Թամարը դժգոհ չէ, օգնում են՝ ուտելիք են տալիս, սուրճ են հյուրասիրում, Ամանորին ահագին միրգ էին տվել, չէր կերել՝ սառել, փչացել են: Այս ընթացքում միայն երեք անգամ թունավորումից է փրկվել: Ասում է, որ դա էլ իր զգուշավոր լինելու արդյունքում է եղել: «Գերեզմանները թաղումից հետո ուտելիք կթողնան, մեկը ստորություն էր էրել, սոկի շշով ժուկի (կոլորադյան բզեզ) դեղ էր դրել, քիչ էր մնացել թունավորվեի, մեռնեի, լավ է օր մենակ լեզուս թրջեցի՝ չխմեցի լրիվ»:

Հոռոմի համայնքապետից դժգոհ չէ, բայց չի հիշում, թե որեւէ օգնություն ցուցաբերած լինի իրեն: «Գյուղապետը չէ, չի օգնել, ես էլ ճիշտն ըսած չեմ դիմել: Գյուղապետի ախպերը խանութ ունի, դուռն օր նստած կեղնիմ, կտանի հաց, պապիրոս կառնի: Մեր հիմիկվա գյուղապետն օր նոր ընտրվել էր, էդ մի անգամն եմ իրա տան կողմերն երեւացել, մերը պանիր ու խնձոր է տվել ու էլ չեմ գնացել»,-ասում է Թամարը: Հարազատներից տարիներ շարունակ ուտելիքով ու հագուստով մշտապես օգնում են Հայրենյաց գյուղում ապրող եղբայրն ու Երեւանում բնակվող կրտսեր քույրը:

 «Էս վերջերս ախպերս էլ չի օգնե, իմացել է, օր տունը պիտի կտակեմ փոքր քրոջս վրա, կըսե՝ թող Գոհարն էլ քեզի նայե»: Տան անկյունում թափված շշերն ու կաթսաները ցույց տալով՝ բացատրում է. «էս էլ իմ կուխնիս (խոհանոց) է, աման-չամանը, շշերը սաղ թարս կդնեմ, օր մեջը կենդանի չընկնի սատկի, իրանք էլ են Աստծո ստեղծածը: Վառածս ժեխն էլ հողի վրա չեմ լցնե, տան մե անկյունը դեզ եմ էրել, հողը չի կարելի կեղտոտել: Չեմ կռնա կրե թափե ուրիշ տեղ, ըդպես տան մե անկյունը լցել եմ մուրն ու մոխիրը»:

Օրը մոտենում է մայրամուտին եւ ես շտապում եմ հրաժեշտ տալ Թամարին: «Հա, ճիշտ կենես, գնա, մարդ չբդի մթանը դուրսը մնա: Իմ Խաչո պապը կսեր՝ արեւը մեր մտավ, թե տղամարդ, թե կնիգմարդ պիտի շտապե հարկի տակ, մթանը գող ու բոզերն են ելնում, մթանը հազար ու մի հարամի կա, շուն ու շնգյալ կա: Ես էլ հլը մութը լրիվ չընգած՝ անպայման տուն գուկամ,- Թամարը ձեռքով հեռու է քշում շներին,- բայց էս ինչքան էլ խոսացի: Ես ծանոթների հետ էսքան զրույցի չեմ բռնվի, ուր մնաց թե անծանոթի: Աստղդ հաստատ բռնել է մոտս, ջանիդ մեռնիմ, ըդուր համար էլ ըսքան խոսացի»:

Հ.Գ- Շիրակի մարզի Հոռոմ համայնքի ղեկավար Աշոտ Պասկեւիչյանը հեռախոսազրույցի ժամանակ փոխանցեց, որ գյուղի բնակչուհի Թամարա Դարբինյանի խնդիրը նոր չէ ի հայտ եկել: Իրենք փորձեր արել են կնոջ կյանքը բարելավելու, սակայն հանդիպել են համառ դիմադրության: «Գումար չի վերցնում, սովորաբար ուտելիք են գնում տալիս: Անցած տարի թոշակավորվել է: Մի երեք տարի առաջ փորձեցինք հիվանդանոց տանել հետազոտման՝ փախավ, չեկավ: Ասում ենք՝ լողացի, լվացվի, հրաժարվում է, թե՝ կհիվանդանամ, եթե լողանամ: Ընդհանրապես ցանկություն չունի, որ պայմանները բարելավենք, թե չէ էդ մի 10 օրվա գործ է լույս քաշելը, դուռ-լուսամուտ դնելը: Քույր ու եղբայր ունի, որ շուտ-շուտ գալիս են, ուտելիք ու հագուստ են բերում: Մենք ամաչում ենք, որ համայնքում նման բնակիչ ունենք, բայց ոչ մի բան բռնի կերպով չենք կարող անել»,-փոխանցեց համայնքապետը: