Անգլիայի քաղաքացի Մայքլ Օ՛բրայենը 1988-ին 19 տարեկան է եղել, երբ մեղադրվել է Քարդիֆի ինֆորմացիոն գործակալի սպանության մեջ և դատապարտվել ցմահ ազատազրկման: Գործի նյութերում չեն եղել փորձագիտական ապացույցներ: Պարզապես 5 մարդ վկայություն էր տվել Օ՛բրայենի և ևս երկու անձի դեմ:

«Ինձ մեղադրեցին մի հանցանքի մեջ, որը ես չէի կատարել: Երբ բանտում էի, ինձնից հեռացավ իմ կինը, աղջիկս ու հայրս մահացան: Բանտում հանդիպեցի այլ անմեղ մարդկանց, որոնք ասում էին, որ պետք է մի բան անել, գրել: Երբ բանտում ես, կա 2 ճանապարհ՚ չարանալ կամ կառուցողական լինել, օգնել մարդկանց: Եվ ես սկսեցի ուսումնասիրել իրավունք, գնացի բանտի գրադարան ու վեցրեցի իրավունքի մասին գրքեր: Երբ սկսեցի հասկանալ ինձ բանտ գցելու մեխանիզմը, սկսեցի փնտրել նաև մեթոդը, որն ինձ կարող էր բանտից դուրս բերել»,- «Հետքին» պատմեց 11 տարի բանտում եղած, ապա արդարացված Մայքլ Օ՛բրայենը:

1980-ականների վերջին Անգլիայում չի եղել որևէ մեխանիզմ, որը թույլ կտար մի անկախ մարմնի ուսումնասիրելու քրեական գործերը: Եվ միայն 1997 թ-ին է հիմնվել Քրեական գործերի վերանայման հանձնաժողովը, որը հետ է ուղարկել Օ՛բրայենի, նաև կասկածելի այլ գործեր Վերաքննիչ դատարան: Մայքլի գործի վերանայումը հաջողել է, վկաներն ասել են, որ ոստիկանները ստիպել էին իրենց ցուցմունք տալ մեղադրյալների դեմ: «Եթե չլիներ հանձնաժողովը, ես այստեղ չէի լինի»,- ասաց դատական սխալ վերապրած Օ՛բրայենը:

Նա բանտից դուրս է եկել Սուրբ Ծննդի նախօրեին: Ահա, թե ինչ է հիշում այդ օրվանից. «Մարդիկ մեքենաները կանգնեցնում էին, դուրս գալիս, մոտենում ինձ ու սեղմում ձեռքս, ծեր կանայք մոտենում էին ինձ փողոցում, ասում էին՝ ա'խ այդ ոստիկանի...: Եվ ես չէի կարողանում զսպել ծիծաղս: Նրանք չէին հավատում, որ ոստիկանը կարող էր ապացույց սարքել: Դե, նրանք ուրիշ սերնդից էին, որտեղ ոստիկանները միայն լավն էին»:

Բանտում անարդար գտնվողներին ուղղված նրա կոչը հետևյալն է. «Երբեք մի՛ հանձնվեք, միշտ հույս կա: Դու կարող ես ինքնակրթվել, սովորել իրավունք: Անգլիայում վերաքննիչ դատարանը 100 տարեկան է, բայց դատական սխալներ կան: Մինչդեռ կա նաև Քրեական գործերի վերանայման հանձնաժողովը, որը ավելի լավն է դարձնում դատական համակարգը»: 

Հին իրավակարգի քրեական գործերի վերաբացման բրիտանական փորձը

Քրեական գործերի վերանայման հանձնաժողովը (CCRC) հանրային մարմին է, որը ստեղծվել է 1997 թ-ին Մեծ Բրիտանիայի տարածքում հնարավոր դատական սխալները ուսումնասիրելու նպատակով: Այս մարմնի հիմնադրմանը նախորդել է Պառլամենտի կողմից 1995 թ-ին ընդունված Քրեական գործերի վերանայման ակտը: Հանձնաժողովն ունի իրավասություն ուսումնասիրելու քրեական գործերը և հետ ուղարկելու Վերաքննիչ դատարան, եթե գտնի, որ կա դատավճռի բեկանման կամ պատժաչափի նվազեցման իրական հնարավորություն: 

Հանձնաժողովն ունի հատուկ լիազորություն պետական բոլոր մարմիններից ստանալու անհրաժեշտ բոլոր նյութերն ու տեղեկատվությունը քրեական գործերի ուսումնասիրման համար, նաև նշանակելու փորձաքննություններ, խոսելու վկաների հետ: Անհրաժեշտության դեպքում հանձնաժողովը իրավունք ունի նոր փորձագետ հրավիրել:

Հանձնաժողովը գտնվում է Բրիմինգեմում: Ունի 90 աշխատակից, այդ թվում՝ 40 հետազոտողներ: 12 հանձնաժողովականները նշանակվում են Հանրային հարցերի հանձնաժողովականի համաձայնությամբ: Նախ դատապարտյալները դիմում են ներկայացվում Հանձնաժողով: Դա անելու համար պարտադիր չէ փաստաբան ունենալ: Դատական սխալի վերհանումը հանձնաժողովի աշխատանքի գլխավոր նպատակն է:     

«Մեր տեսլականն է քրեական արդարադատության ոլորտում ավելացնել հանրային վստահությունը, հույս տալ ու վերականգնել արդարությունը նրանց համար, ովքեր սխալ են դատապարտված և նպաստել օրենսդրական բարեփոխումների անցկացմանը»,- գրված է հանձնաժողովի կանոնադրության մեջ:

Եթե նույնիսկ անձը արդեն մեկ անգամ դիմել է Վերաքննիչ դատարան ու բողոքարկել գործը, միևնույնն է՝ եթե հանձնաժողովը նոր հիմքեր, ապացույցներ ու նոր երևան եկած հանգամանքներ է գտնում գործի ուսումնասիրման ժամանակ, ապա կարող է կրկին գործը ուղարկել նույն դատարան՝ վերանայման:

1997 թ-ից մինչև 2016 թ-ի հունվարի 31-ը հանձնաժողովը ստացել է ավելի քան 20 հազար դիմում, որոնցից 19.234-ը օրինական ուժի մեջ մտած դատավճիռներ են եղել: 19 տարվա ընթացքում հանձնաժողովը 612 քրեական գործով է տեսել վերանայման հնարավորություն: Արդյունքում՝ արդեն բեկանվել է 402 դատավճիռ, 171 գործով նախկինում կայացված դատավճիռները չեղյալ են համարվել: Ներկայումս 797 քրեական գործ հանձնաժողովի կողմից դեռ ուսումնասիրման փուլում է, իսկ 398 գործով սպասվում են վերանայումներ: 

«Մենք լիովին անկախ մարմին ենք, մենք չենք աշխատում դատարանների, ոստիկանության, մեղադրանքի կողմի կամ այն մարդկանց համար, ում գործերը ուսումնասիրում ենք: Մենք մնում ենք անկախ բոլոր կողմերից այնպես, որ կարողանանք հետազոտել հնարավոր դատական սխալները»,-ասված է Հանձնաժողովի կայքում:

1970-ականներից բրիտանական հասարակությունը անվստահություն է հայտնել դատական համակարգին

Մինչ Քրեական գործերի վերանայման հանձնաժողովի ստեղծումը այդ գործերի նորոգման վարույթներ կարող էր սկսել միայն Ներքին գործերի նախարարությունը: Սակայն հանրությունը դժգոհել է այդ մեխանիզմից, քանի որ տարեկան 700 դիմումից 4-5 գործով է վերաբացման վարույթ հարուցվել: Այդպիսով՝ քաղաքացիները զրկվել են քրեական գործերով բողոքարկման իրական հնարավորությունից: Այս վիճակը լուրջ քննադատության է արժանացել հանրության կողմից. այն մարմինը, որտեղ մեղադրանք են ներկայացնում մարդկանց, բնականաբար ոչ մի քայլ չի ձեռնարկի գործերը նորից բացելու ուղղությամբ:

Բացի այդ, 1970-ականներին մի քանի աղմկահարույց գործեր էին քննվել Մեծ Բրիտանիայում, ինչպես «Բիրմինգհեմ վեցը», «Հիլֆորդ չորսը», որոնցով կոպիտ խախտումները լրագրողների միջոցով դարձել էին հանրության սեփականությունը: Մասնավորապես այն, թե ինչպես էին ոստիկանական բաժանմունքներում բռնությամբ ցուցմունքներ կորզվել: Եվ Անգլիայի հանրությունը սկսել էր չվստահել դատաիրավական համակարգին:

Պրոֆեսոր Մայքլ Նոթթոն. «Բանտերը մեղավորների համար են, ոչ թե անմեղների»

Պրոֆեսոր Մայքլ Նոթթոնը այս տարի Հայաստանում էր Մեծ Բրիտանիայի դեսպանատան «Բրիտանական հորիզոններ» ծրագրի շրջանակներում: Նա Բրիսթոլի համալսարանում դասախոսում է Իրավունքի սոցիոլոգիա, նաև Մեծ Բրիտանիայի «Անմեղության ցանցի» հիմնադիրն է: 20 տարի ուսումնասիրում է դատական սխալները ծնող պատճառներն ու դրանց հետևանքները հասարակության մեջ:

«Հետքի» հետ զրույցում Նոթթոնը նշեց՝ բանտերը մեղավորների համար են, ոչ թե անմեղների: «Քրեական արդարադատության համակարգերը, որտեղ էլ դրանք գործեն՝ Մեծ Բրիտանիայում, Հայաստանում, թե ԱՄՆ-ում կամ աշխարհի ցանկացած կետում, բոլորն էլ կատարյալ չեն: Քրեական արդարադատության բոլոր համակարգերը սխալական են տարբեր պատճառներով: Այդ սխալները կարող են լինել անզգուշաբար և դիտավորյալ: Որքան էլ օրենսդրությունը լավը լինի, այնուամենայնիվ օրենքում կան բաց կետեր, որի հետևանքով կարող են անմեղ մարդիկ դատապարտվել»,- ընդգծեց պրոֆեսորը:

Օրինակ՝ մարդու ճակատագիրը կարող է որոշվել այդ ժամանակի գիտության մեթոդիկայով՝ մատնահետքեր, արյան հետազոտություն, կծածի հետքեր, բայց գիտությունը զարգանում է անընդհատ: Այսպիսով, մարդիկ կարող են դատապարտվել, հետո 5 տարի, 10 տարի անց, նույնիսկ 1 տարի անց կարող է կասկածի տակ դրվել նախորդ փորձաքննության արժանահավատությունը: Այսպիսի սխալներ ամեն անգամ լինում են:

Բացի այդ, վիճակագրությունը ցույց է տալիս, որ վկաների ցուցմունքները ամենաանարժանահավատն են: Մեծ Բրիտանիայում փաստացի անմեղ ճանաչվածների 17 տոկոսի գործերով միակ ապացույցը ականատեսի վկայությունն է եղել: Անգլիայում արդարացվածների 30 տոկոսը ինքնախոստովանական ցուցմունքներով են դատապարտված եղել:

Հայաստանում չկա տասնյակ տարի անց վերաբացված գործի նախադեպ

Թեպետ Հայաստանի դատաիրավական համակարգը 25 տարի անցնում է բարեփոխումների քառափուլ շրջան, այդուհանդերձ մեր դատական պրակտիկայում չկա նախադեպ, երբ տասնյակ տարիներ անց բեկանվի օրինական ուժի մեջ մտած դատավճիռ, դատապարտյալն արդարացվի:

Քրեական գործի վերաբացման համար, ըստ քրեական դատավարության օրենսգրքի, կարող է դիմել ցանկացած կողմ՝ դատապարտյալը, պետությունը, եթե ի հայտ է եկել նոր երևան եկած կամ նոր հանգամանք, կամ էլ առկա է դատական սխալ: 20 տարվա վաղեմության երկու գործերով «Հետքի» լուսաբանումների հիման վրա, թեև ներկայացվել են վերաբացման դիմումներ ՀՀ գլխավոր դատախազություն և Վճռաբեկ դատարան, այնուամենայնիվ դրանք մերժվել են:   

Դատական սխալների ուսումնասիրությամբ զբաղվող բրիտանացի մասնագետը նշեց՝ այն, որ Հայաստանում չեն բեկանվում օրինական ուժի մեջ մտած դատավճիռներ, դեռ չի նշանակում, որ դատական սխալներ կամ անմեղ բանտվածներ չկան:

«Հայաստանում մարդիկ ասում են, որ համակարգ փոխելու կարիքը ունեն, որովհետև նախորդ համակարգը անարդար էր: Շատ բարի, բայց պետությունը չի ուզում հին գործերին անդրադառնալ: Նման բան ուզում էին անել նաև մեզ մոտ: Բայց հանրությունը պահանջեց հակառակը: Բոլորը Հայաստանում գիտեն, որ նախկին համակարգը անարդար էր, որ բանտերում կան մարդիկ սարքված ապացույցների հիման վրա, անգամ մեկ անձի վկայությամբ քրեական գործեր: Իրավական համակարգը չի կարող մարդուն դատապարտել մեկ անձի վկայությամբ: Մենք կարիքը ունենք ապացույցների բազմակողմանիության: Մարդիկ ինձ հարցնում են՝ ինչ անել հին գործերով, երբ իրեղեն ապացույցները ոչնչացված են: Ինչո՞ւ ոչնչացնել այդ ապացույցները: Իմ կարծիքով, դա նրա համար է, որ որևէ մեկը չկարողանա հետո ստուգել ապացույցները: Եթե Հայաստանը ուզում է ցույց տալ, որ ունի քաղաքացիական հանրություն, պետք է գիծ քաշի հին և նոր իրավական համակարգերի միջև, պետք է անդրադարձ կատարի նախ անցյալի ժառանգության գործերին՝ անկախ մարմնի կողմից վերանայման հնարավորություն տալով», -նշեց անգլիացի պրոֆեսորը:

Հին և նոր իրավահամակարգերի միջև գիծ դեռ չի քաշվել Հայաստանում, քանի որ անցյալից ժառանգություն մնացած գործերը չեն ուսումնասիրվել:

Քրեական գործերի վերանայման հանձնաժողովի բրիտանական փորձը ներկայացրել ենք ՀՀ արդարադատության նախարարությանը, ՀՀ ԱԺ պետաիրավական հարցերի մշտական հանձնաժողովին, ՀՀ Քննչական կոմիտեին:

Առաջարկում ենք

1. Ուսումնասիրել Քրեական գործերի վերանայման բրիտանական հանձնաժողովի ստեղծման և գործունեության իրավական հիմքերն ու փորձը,
2. Քննարկել մեզանում հին իրավակարգի օրոք կայացված դատավճիռների վերանայման մոդելի ստեղծման հարցը,
3. Ստեղծել անկախ մարմին, որը կզբաղվի հին իրավակարգի քրեական գործերի ուսումնասիրմամբ։

Ինֆոգրաֆիկաները՝ Տաթև Խաչատրյանի

Տեսանյութերը՝ Դավիթ Բանուչյանի