Հայաստանում առաջին անգամ ուսումնասիրվել են 25 տարվա ընթացքում (1991-2016 թթ.) պատժի առավելագույն չափի 91 դատապարտվածների թվով 76 դատավճիռների հիմքում դրված ապացույցները: Ինչպե՞ս են կայացվել այդ դատավճիռները, ի՞նչ ապացույցներ են դրվել դատավճիռների հիմքում, ի՞նչ փոփոխություններ են կատարվել 25 տարիներին քրեական արդարադատության ոլորտում և ինչպե՞ս են դրանք արտացոլվել քննված գործերում: Ուսումնասիրությունը նախաձեռնել է Հայաստանի Հելսինկյան կոմիտեն՝ Հայաստանում ԱՄՆ դեսպանատան աջակցությամբ:

Մեր երկրում առայժմ չկա մի մարմին, որը զբաղվի «ավարտված» քրեական գործերի ուսումնասիրմամբ, չկա նաև հին իրավակարգի «ժառանգության» քրեական գործերի վերաբացման, առավել ևս՝ արդարացման դատավճիռների վիճակագրություն: Դեռևս չկա նաև նախադեպ, որ համակարգային ուսումնասիրվեն «ավարտված» ամբողջական քրեական գործեր: Չկա նաև դատական հնարավոր սխալների մասին գիտական աշխատանք: Սակայն այն, որ հին «ժառանգության» գործերը չեն վերաբացվում, դեռևս չի նշանակում, որ մեզանում չկան դատական ճակատագրական սխալներ:

Հայաստանը վերջին 25 տարիների ընթացքում դատաիրավական բարեփոխումների քառափուլ շրջան է անցել, քրեական արդարադատության ոլորտի օրենսդրությունը պարբերաբար կատարելագործվել ու կատարելագործվում է, եռաստիճան դատական համակարգ է ստեղծվել, ՄԻԵԴ-ի ու Վճռաբեկ դատարանի նախադեպային որոշումներ են կայացվել, զարգացել է նախադեպային իրավունքը, արդյունավետ պաշտպանության մեխանիզմներ են ներդրվել, ավելացել, սակայն երբևէ որևէ անդրադարձ չի կատարվել նախկին իրավակարգի ժամանակ քննված քրեական գործերին: Այնինչ մինչև 2003թ-ը քննված գործերով դատապարտյալները չեն օգտվել եռաստիճան դատական համակարգի՝ գործերի վերանայման, բողոքարկման մեխանիզմից, չեն կարող նաև իրենց դատավճիռները վիճարկել ՄԻԵԴ-ում այն պարզ պատճառով, որ ՀՀ-ն ԵԽ անդամ պետություն չէր:   

Ուսումնասիրության մեթոդիկան

76 դատավճիռները ձեռք են բերվել ՀՀ ԱՆ ՔԿՎ գիտությամբ և աջակցությամբ, բնականաբար՝ մահապատժի ու ցմահ դատապարտված անձանց համաձայնությամբ, ինչը նրանք ամրագրել են իրենց ստորագրություններով: Խորհրդակցելով «Ջեֆֆրի Դեսկովիչը հանուն արդարության» հիմնադրամի ղեկավար, դատական սխալ վերապրած, 16 տարի չկատարած հանցանքի համար պատիժ կրած, ապա արդարացված՝ Ջեֆֆրի Դեսկովիչի հետ՝ կազմել եմ միասնական սխեմա, որով առաջնորդվելով էլ կատարվել է ուսումնասիրությունը:

Մահապատժի ու ցմահ ազատազրկման դատապարտված 91 անձանցից 28-ը դատապարտվել են մահապատժի՝ գնդակահարության միջոցով, այսինքն՝ դատավճիռները կայացվել են 1991-2003թթ.-ին 1961 թ-ի ԽՍՀՄ քրեական օրենսգրքով:

91 անձանցից 63-ը դատապարտվել են ցմահ ազատազրկման, այսինքն՝ դատավճիռները կայացվել են 2003-2016թթ.-ին 2003 թ-ի Հայաստանի անկախ պետության առաջին քրեական օրենսգրքով:

Կա տեսակետ, որ բանտում բոլոր հայտնվածները բարձրաձայնում են, թե անմեղ են: Այս ուսումնասիրությունը կոտրում է այդ պատկերացումը: Այսպես՝ ուսումնասիրված դատավճիռներով 91 անձանցից 27-ը չի ընդունել մեղքը, 35-ը՝ ընդունել է մասնակի, 29-ը՝ ընդունել է լրիվ:  

Ցմահ ազատազրկմամբ դատավճռների թիվը էականորեն նվազել է վերջին տարիներին

Եթե 2009-2013-ին ՀՀ-ում դատարանները կայացրել են ցմահ ազատազրկում պատժատեսակով 24 դատավճիռ, ապա 2013-2016 թթ.-ին կայացվել է պատժի առավելագույն չափ նախատեսող ընդամենը 1 դատավճիռ: Ցմահ ազատազրկում պատժատեսակի նվազման այս էական տարբերությունը մենք պայմանավորում ենք 2011-ի մայիսի 23-ի քրեական օրենսգրքի փոփոխություններով, որով որոշակի ժամկետով պատժի առավելագույն շեմը 15 տարուց բարձրացավ՝ դառնալով 20 տարի: Այսինքն՝ խզվածքը 15 տարվա ազատազրկման և ցմահ ազատազրկման միջև կրճատվեց: Հիմնավորումն այն էր, որ հաճախ դատարանները 15 տարվա ազատազրկումը մեղմ պատիժ էին համարում և ստիպված նշանակում էին ցմահ ազատազրկում: Նպատակն այն էր, որ ցմահ ազատազրկումը իսկապես կիրառվի որպես բացառիկ պատժատեսակ: Սակայն այս փոփոխությունից հետո 97 ցմահ բանտարկյալներ դիմեցին դատարաններ, որպեսզի վերանայվի պատժաչափը, այնուամենայնիվ որևէ գործով պատժատեսակի փոփոխություն չեղավ: Այդուհանդերձ, ինչպես տեսնում ենք մեր ուսումնասիրությունից, քրեական օրենսգրքի այս փոփոխությունը արդյունք է տվել: Ցմահ ազատազրկում պատժատեսակի նշանակումը ՀՀ դատարանների կողմից նվազել է, փոխարենը կիրառվում են պատիժներ 15-20 տարվա ազատազրկման միջակայքում:

Մահապատժի դատավճիռների ձևական կողմն անգամ հիշեցնում է խորհրդային հասարակարգը: Այսպես՝ դատավճիռները կայացվում էին ոչ թե հանուն Հայաստանի Հանրապետության, այլ, օրինակ, 1995թ. դատավճռում կարդում ենք. «Հանուն Հայաստանի Սոցիալիստական Հանրապետության» ձևակերպումը՝ տեղ-տեղ ջնջված, տեղ-տեղ՝ պահպանված:

Ցուցմունքների առատություն բոլոր դատավճիռներում

Առհասարակ ցուցմունքները  դատավճռի հիմքում դրված ապացույցների գերակշռող մասն են շարունակում մնալ, չնայած նրան, որ ցուցմունքների արժանահավատությունը հանցագործին նույնականացնելու առումով գիտական շրջանակներում արդեն 100 տարի դնում են լուրջ կասկածի տակ: Անգամ հետազոտություններ կան, թե ինչպես մարդը չի կարող ականջներով կատարել ձայնագրիչի, իսկ աչքերով՝ տեսագրիչի դեր:

Ինքնախոստովանական ցուցմունքների առատություն մահապատժի դատավճիռներում

Խորհրդային տարիներին «Ինքնախոստովանական ցուցմունքը ապացույցների թագուհին է» Վիշինսկու հայտնի արտահայտությունը չի կորցրել արդիականությունը:

Այսպես՝ մինչև 1991-2008 թթ.-ի ուսումնասիրված 25 դատավճռում որպես ապացույց են ներկայացված մեղադրյալների ինքնախոստովանական ցուցմունքները: Ի դեպ, դրանք հաճախ տրվել են նախաքննության ժամանակ, այնուհետև որոշ դեպքերում դատարանում հրաժարվել են՝ նշելով, որ դրանք բռնության հետևանք են, սակայն դատարանը որևէ միջոց չի ձեռնարկել բռնության փաստը ստուգելու ուղղությամբ: Թեպետ հանուն ճշմարտացիության պետք է նշել, որ 2009-2016 թթ.-ի թվով 25 դատավճիռներում ինքնախոստովանական ցուցմունք հանդիպել է ընդամենը 2 անգամ:

Գործի ելքով շահագրգիռ անձանց ցուցմունքներ մահապատժի դատավճիռներում

1991-2003 թթ.-ի դատավճիռներում հիմնականում ցուցմունքներ են՝ գործի նման ելքով շահագրգիռ անձի, օրինակ՝ մյուս մեղադրյալի: Հանդիպում են նաև դեպքեր, երբ այդ ցուցմունքները մի քանի անգամ փոփոխվել են նախաքննությունից մինչև դատաքննություն: Հետևաբար, կան հակասություններ:

Օրինակ՝ մահապատժի 10 դատավճռում գործի ելքով շահագրգիռ անձի ցուցմունք է դրվել: Դատավճիռներ կան, որտեղ 6 էջանոց դատական ակտում 3 էջը արտագրված է գործի նման ելքովշահագրգիռ անձի ցուցմունքը, որը չի հաստատվել այլ ապացույցներով: Մինչդեռ 2009-2013-ին կայացված թվով 25 դատավճիռներից և որևէ մեկով նման երևույթ մեր կողմից չի արձանագրվել:

Փորձագիտական աղքատիկ բազա մահապատժի դատավճիռներում

1991-2003 թթ-ին կայացված դատավճիռներում այնքան քիչ են նշանակված փորձաքննությունները, որ տպավորություն է, թե հատուկ պետական միջոցները խնայելու խնդիր է դրված եղել: Գործեր կային, որ նախաքննության ժամանակ նշանակվել էր ընդամենը մեկ փորձաքննություն՝ դիակի դատաբժշկական փորձաքննություն, որը, ըստ քրեական դատավարության օրենսգրքի պարտադիր է տուժողի կամ տուժողների մահվան հանգամանքները պարզելու համար: Իսկ դատահոգեբանական-հոգեբուժական համալիր փորձաքննությունը կամ քննչական փորձարարությունը հազվադեպ հանդիպող փորձաքննություններ են հատկապես 1990-ականներին կայացված դատավճիռներում: Հաճախ մատնադրոշմային փորձաքննությունը, որը քրեագիտությանը հայտնի է արդեն հարյուրամյակներ, չի կատարվել 1990-ականների գործերով:

Գենետիկական, միկրոմասնիկական փորձաքննություններ 2009-ից սկսած

Փոխարենը փորձագիտական ապացույցների տեսակները գնալով ավելանում են և ապացուցման բազան հարստանում է սկսած 2004 թ-ից, իսկ արդեն 2009-2016թթ. դատավճիռներում առա են լրացուցիչ տեսակի այնպիսի փորձաքննություններ, ինչպիսիք են՝ գենետիկական, միկրոմասնիկական փորձաքննությունները: Սակայն սա չի վերաբերում բոլոր գործերին: 2010 թ-ի դատավճիռ կա, որտեղ առկա է 27 վկայի ցուցմունք և ընդամենը 1 փորձաքննություն:

Իրեղեն ապացույցների ոչնչացում մինչ օրս

Գրեթե բոլոր գործերով իրեղեն ապացույցները ոչնչացվել են՝ դատավճռի օրինական ուժի մեջ մտնելուց հետո: Բացառություն են կազմում այն գործերը, երբ կա քրեական գործից անջատված մաս և այն դեպքերը, երբ իրեղեն ապացույցներ հանդիսացող հագուստները վերադարձվել են ըստ պատկանելության կամ զենքերը հանձնվել են ոստիկանության կամ ՊՆ տնօրինությանը: Մնացած բոլոր դեպքերում իրեղեն ապացույցները, այդպիսիք հանդիսացող արյան, մազի և այլ նմուշները, գնդակը, պարկուճը, հանցագործության այլ գործիքները՝ օրինակ՝ դանակ, սուր կտրող ծակող գործիք, ոչնչացվել են: Նախկինում քննված որևէ գործով անհնար է այսօր նոր փորձաքննություններ նշանակել այն պարզ պատճառով, որ ապացույցներ չկան: Մինչդեռ զարգացած գիտությունն այսօր թույլ է տալիս իրեղեն ապացույցների պահպանման շնորհիվ կատարել ժամանակակից գիտությամբ նոր փորձաքննություններ և հասնել գործերի վերաբացման:

Մեր առաջարկով Քրեական դատավարության նոր օրենսգրքի նախագծում սահմանվել է նոր դրույթ՝ 100-րդ հոդվածի 2-րդ կետ, ըստ որի` կյանքի դեմ ուղղված և առանձնապես ծանր հանցագործությունների պարագայում իրեղեն ապացույցները ենթակա չեն ոչնչացման: Սակայն, քանի դեռ նախագիծը չի ընդունվել օրենսդրի կողմից այսօր էլ իրեղեն ապացույցները շարունակում են ոչնչացվել: Մնում է ենթադրել, թե ինչ պատկեր մենք կունենայինք, եթե Հայաստանում պահպանվեին իրեղեն ապացույցները:

Եզրակացություն

Արձանագրում ենք, որ 1991-2003, 2003-2009, 2009-2016 թվականներին կայացված դատավճիռները ապացույցների տեսակների բազմազանության տեսանկյունից էականորեն տարբերվում են: 2009-2016 թվականներին կայացված դատավճիռները շահեկան առումով տարբերվում են ապացուցման հիմքերի բազմազանությամբ:

Արձանագրում ենք, որ նախկին իրավահամակարգի՝ 1991-2003թթ., նաև մինչև 2009 և անգամ 2009-2013 թթ. քննված գործերը քննված գործերը վերանայման կարիք ունեն, քանի որ ելնելով մեր արձանագրած տվյալներից, ակնհայտ է՝ նախկինում՝ հատկապես մահապատժի դատավճիռների պարագայում ապացուցողական բազան եղել է շատ թույլ: Հետևաբար, մահապատժի դատավճիռներում դատական սխալների հավանականությունը շատ ավելի մեծ է, քան պատժի առավելագույն չափի հետագայում կայացված դատավճիռների պարագայում:

Իհարկե, միայն դատավճիռների ուսումնասիրությունը բավարար չէ քրեական գործով իրական պատկերը տեսնելու, արձանագրելու համար: Յուրաքանչյուր քրեական գործով պետք է ուսումնասիրվեն ամբողջական նյութերը, ինչը և արվում է տարբեր երկրներում՝ Նորվեգիա, Անգլիա, Շոտլանդիա, Իսրայել հատուկ ստեղծված մարմինների կողմից:  

Առաջարկություններ

1.Հայաստանում ևս ձևավորել մարմին, որը կզբաղվի «ավարտված» քրեական գործերի ուսումնասիրմամբ, կունենա լիազորություն վերաբացման հիմքերի դեպքում եզրակացություն ներկայացնել բարձրագույն դատական ատյան:

2. Իրեղեն ապացույցների պահպանման մասին դրույթի ընդունում Քրեական դատավարության օրենսգրքում՝ չսպասելով ամբողջական օրենսգրքի նախագծի ընդունմանը:

3. Լիցենզավորված անկախ փորձագիտական լաբորատորիաների հիմնում, որոնց տված եզրակացությունը կարող է ընդունվել դատարանում որպես ապացույց:

4. Կասկածյալների ու մեղադրյալների գենոտիպային նմուշների պահպանման ու բազայի ստեղծման մասին օրենսդրության մշակում:

5. Քրեական դատավարության օրենսգրքում կյանքի դեմ ուղղված հանցագործությունների պարագայում մի շարք փորձաքննությունների պարտադիր անցկացման կարգի սահմանում:

6. Հավանական եզրակացությունների արդյունքների բացառում դատական ատյանների կողմից: