Երանուհի Սողոյան

Արփայի կիրճ իջնող նեղ արահետից չշեղվելու համար կրկնապատկում եմ ուշադրությունս: Ձյան շերտը տեղ-տեղ փափկացել է եւ ոտքը սխալ դնելիս պարզապես թաղվում եմ ձյան մեջ: Լեռնամագլցման մեջ առավել հմուտ ուղեկիցներս՝ Վաչագանն ու Հրաչն օգնում են չսահել ներքեւ: «Ոտքդ դնելիս նախ կրունկդ թաղի ձյան մեջ, տեղդ ամրացրու, նոր քայլդ արա»,-հրահանգում է Վաչագանը: Մոտ 1 կմ քայլելու ենք, ավելի ճիշտ ոլորապտույտ ճանապարհով իջնելու ենք Գնդեվազ գյուղի հարակից ձորը: Նպատակակետը սառցե ստալագմիտների (stalagmite) քարանձավն է:

Ստալագմիտ եւ ստալակտիտ հասկացություններն առաջին անգամ գրականության մեջ հայտնվել են 1655թ-ին՝ դանիացի բնագետ Օլե Վորմի շնորհիվ: Նեղ իմաստով ստալակտիտներ կոչում են կաթիլից ձեւավորված սառցալեզվակները, որոնք շատ հաճախ ներսում ունենում են սնման խողովակներ՝ դրանք խողովակաձեւ ստալակտիտներն են: Կարող են առաջանալ քարանձավի թե առաստաղին, թե հատակին: Ստալագմիտների ու ստալակտիտների միաձուլումից սովորաբար ձեւավորվում են սյուներ՝ ստալագանտներ (stalagnates):

Ստալագմիտ բառն առաջացել է հունարեն ( στάλαγμα) կաթիլ բառից: Առավել հաճախակի հանդիպում են կրաքարի, հազվադեպ գիպսի եւ աղի բյուրեղներից ստալագմիտներ: Աշխարհում ամենաբարձրը եւ Լատինական Ամերիկայում ամենախոշոր ստալագմիտը հայտնաբերվել է Կուբայի Սիենֆուեգոս(Cienfuegos) շրջանում գտնվող Մարտին Ինֆերնո (Martín Infierno) քարայրում՝ բարձրությունը 67,2 մ, իսկ Եվրոպայում ամենաբարձրը համարվում է Սլովակիայում գտնվող Բուզգով(Buzgov) քարանձավի ստալագմիտը՝ 35,6 մ:

Գնդեվազի անձեռակերտ քարայրն առայժմ անուն չունի, այնտեղ ձեւավորվող սառցե ստալագմիտների բարձրությունն էլ դեռեւս որեւէ մեկը չի չափել՝ ասել կուզի համաշխարհային ռեկորդի հավակնություններ չկան: «Բայց այն գոնե Հայաստանի մասշտաբով ճանաչելի դարձնելու ցանկություն կա»,-նշում են ուղեկիցներս: Քարանձավի սառցե ստալագմիտներով հիանալու շրջանը սկսվում է դեկտեմբեր ամսից եւ ավարտվում տաքերն ընկնելուն պես, երբ արեւը սկսում է ինտեսիվ կերպով տաքացնել կիրճը:

«Եղբորս հետ փոքր տարիքից ձմռանը հատուկ իջնում էինք ձոր սահելու,-պատմում է Գնդեվազի 21-ամյա բնակիչ Հրաչ Բաբաջանյանը,-ջուրը, որ թափվում էր՝ սահադաշտ էր ձեւավորվում՝ մեր ուրախությունն էր: Էս վերջին տարիներին, որ ցուրտ օրերը սկսեցին գերակշռել՝ սառցե աշտարակն առաջացավ, որ հեռվից գուցե չէ, բայց մոտիկից արդեն մի հրաշք գեղեկություն է»:

Քարայր տանող բավական էքստրեմալ ճանապարհն ունի երկու դրական կողմ. նախ՝ ամեն ոք չի կարող առանց ուղեկցողի հասնել այնտեղ, եւ երկրորդ՝ քարայրում ձեւավորված ստալագմիտները զերծ են մնում մարդկանց կողմից ավիրվելուց: «Արշավախմբեր են գալիս նայելու: Սովորաբար զանգում են ինձ՝ ուղեկցում եմ,-ասում է Հրաչը,-ինքնուրույն գնալու դեպքում կարող է շեղվեն, ուրիշ տեղ գնան: Բացի դրանից հետեւում եմ, որ որեւէ բանի ձեռք չտան, հանկարծ սառույցները չկոտրեն»:

Ցանկացողներին երբեն-երբեմն քարանձավ հասցնում է նաեւ ջերմուկցի Վաչագանը: «Պատահական ցանկացողներին առանց պատրաստության բերել նման ճանապարհով ճիշտ չէ,-նկատում է Վաչագան Մաթեւոսյանը,-պիտի մարդիկ պատրաստված լինեն, համապատասխան հագուստ, կոշիկ՝ լեռ չենք մագլցում, բայց դե կիրճ ենք իջնում՝ այն էլ բավական բարդ ճանապարհով: Իմիջայլոց, քարանձավը շատ սիրուն է նաեւ ամռանը, երբ տարածքն ամբողջովին կանաչապատ է»:

Տղաներն անգիր գիտեն ոչ միայն քարայր տանող կածանը, այլեւ բուն քարանձավի ներսում տեղաշարժվելու համար հենման կետերը: Քարանձավի հատակը մուտքի մոտ ծածկված է ժայռից պոկված քարաբեկորներով, որոնց վրա աշնանից կուտակված չոր բուսածածկույթը թույլ չի տալիս հստակ տեսնել, թե ոտքդ ինչի վրա ես դնում՝ քարի՞, թե՞ փափուկ խոտածածկույթի: «Վնասվելու վտանգ իրոք կա, դրա համար էլ ոտքը դնելիս թեթեւակի շարժում ենք քարը, որ հասկանանք կարո՞ղ ենք արդյոք կայուն հենման կետ ունենալ»,-բացատրում է Վաչագանը:

Տղաներն ափսոսում են, որ արշավը կեսօրին է կազմակերպվել: Արժեր քարանձավ հասնել մայրամուտին եւ տեսնել դիմացի սարերի հետեւում ծածկվող արեւի ճառագայթների ներքո հսկայական եգիպտացորեն հիշեցնող սառցե ստալագմիտի գունափոխումները: «Բառերով նկարագրել հնարավոր չէ՝ տեսնել է պետք,-ծիծաղում է Հրաչը,-ծիածանի մի քանի գույն կարող ես տեսնել՝ հիմնականում կապույտի մանուշակագույնի ու նարնջագույնի երանգներ»:

Հրաչը հիշում է, որ երբ օտարերկարցիների էր տարել քարանձավ, առաջին պահին տեսածից քարացել էին(նույն զգացողությունն ունեցա ես, երբ հերթական ոլորանից հետո երեւաց սառցե ջրվեժը-հեղ.) հետո նրանցից մեկը մի քանի անգամ կրկնել է՝ офигеть (նշանակում է՝ կորցնել արտահայտվելու ունակությունը-հեղ.): «Քարանձավը ձմռան ամիսներին շատ լավ նախադրյալ կարող է լինել մեր գյուղի համար տուրիզմի զարգացման առումով: Երեք ամիս, որ հաստատ կարող են հետաքրքրվողները գալ, նայել: Ձեռքի հետ էլ գյուղական տուրիզմը կզարգանա»,-Հրաչը ծիծաղում է:

Անցած տարի, երբ խմբերի է ուղեկցել՝ լրջորեն չի մտածել այս մասին: Այս տարի արշավախմբերի համար նաեւ գիշերակացի հնարավորություն է ստեղծել հայրենի գյուղում: Հրաչը ուսանող է, սովորում է Պետական տնտեսագիտական համալսարանի Եղեգնաձորի մասնաճյուղում, տուրիզմի կառավարում բաժնում, որն այս տարի ավարտում է: Մտադիր է վերադառնալ գյուղ եւ զբաղվել զբոսաշրջության զարգացմամբ:

«Հիմա քչերն են ավարտելուց հետո աշխատում իրենց մասնագիտությամբ: Ես կլինեմ այդ քչերից մեկն երեւի,-տղայի աչքերը ժպտում են,-շրջանը տուրիստական է, Ջերմուկը մի 10-12 կմ է հեռու ու կարելի է նույն հանգստացողների համար շատ մատչելի տարբերակով այցելություններ կազմակերպել Գնդեվազի քարայր ու Գնդեվանք»: