Աբովյանի վարչատարածքի Ակունք գյուղում բնակիչներին խնդրեցինք մատնացույց անել գյուղի ամենաաղքատներին: Մատնանշեցին երեք ընտանիքի, որոնց հետ այնքան էլ համամիտ չէր Ակունքի համայնքապետը, որն իր հերթին թվարկեց երեք իր կարծիքով ավելի աղքատ այլ ընտանիքներ: Այնուամենայնիվ, այս ընտանիքներն աղքատ էին, սակայն նրանցից միայն մեկն էր նպաստառու եւ միայն այն պատճառով, որ նրանց ամուսնությունը գրանցված չէր եւ կինը միայնակ մոր կարգավիճակ ուներ: Այս երեւույթը միայն Ակունքին չէր բնորոշ, որպես կանոն համայնքի ամենաաղքատ ընտանիքները ներառված չեն Աղքատության ընտանեկան նպաստի համակարգում (ԱԸՆ): Միայն Ջրաբեր գյուղից Օսիպյանների ընտանիքին նպաստառու չհամարելը, որոնցից ավելի կարիքավորի դժվար է պատկերացնել, բավարար է նման պնդում անելու համար: 

Նման դեպքերում բնակչությունը հիմնականում մեղադրում է համայնքապետերին եւ վերջիններս էլ դժգոհ չեն, որ համայնքի բնակչությունը նպաստ նշանակելու հարցում իրենց է համարում հիմնական դերակատարը: Չէ` որ բոլոր, հատկապես տեղական ինքնակառավարման ընտրությունների ժամանակ այդ հանգամանքը կարեւոր դերակատարություն ունի: Դա էր պատճառը, որ վերացվեց առավել անապահով ընտանիքներին նպաստառուների ցուցակում ընդգրկելու համայնքին տրված 5% քվոտան, քանի որ յուրաքանչյուր համայնքապետ ներկայացնում էր միայն իրեն ձայն տվողներին: Ներկայումս համայնքի աղքատներին հայտնաբերելու պարտավորվածությունը փոխանցվել է միայն տեսուչներին, սակայն կյանքը ցույց է տալիս, որ նրանք այդպիսի պարտավորվածություն իրականում չեն ստանձնել: 

«Եթե ասենք, որ գյուղական բնակավայրերում բոլոր կարիքավորներն են ուշադրության կենտրոնում, ճիշտ չի լինի: Երբեմն, իրոք, բացարձակ կարիքավոր ընտանիքը նպաստ չի ստանում: Նա անհրաժեշտ միավորը չի հավաքում»,- ասաց Կոտայքի մարզի Աբովյանի տարածքային սոցիալական ծառայության պետ Արտավազդ Ստեփանյանը: Պրն. Ստեփանյանը բացատրեց, որ ԱԸՆ-ն շատ նրբություններ ունի, եւ ամենափոքր դետալը կարող է ազդել ընտանիքի կարիքավորության աստիճանի վրա: Իր հերթին բերեց օրինակներ. ծանր վիճակում գտնվող ընտանիք է, ապրում են կիսանկուղային, բետոնե շինության մեջ: Ընտանիքի գլխավորը զբաղվում է սեզոնային անասնապահությամբ եւ վարձատրվում է, սակայն նրա վաստակի մասին ոչ մեկը տեղեկանք չի կարող տալ եւ, եթե այդ գումարը մուտքագրեն, կզրկվեն նպաստից: «Բայց ո`նց բացատրեմ, որ նրանք ամենառեալ ստացողներն են»,-ավելացրեց ծառայության պետը: 

Պրն. Ստեփանյանը գտնում է, որ անապահովության սահմանային միավորի չափանիշը բավարարում է աշխատանքը կազմակերպելու համար, բայց միակ ճիշտ տարբերակը չի, որովհետեւ շատ աղքատ ընտանիքների միավորները չեն բավարարում եւ զրկվում են նպաստից, իսկ կան ապահովված ընտանիքներ, որոնք ապահովում են սահմանված միավորը: «Մենք ի`նչ ճանապարհով պետք է ապացուցենք, որ այդ ընտանիքն ապահովված է: Բազմաթիվ պաշտոնական տեղեկանքներ ենք ստանում, կարո`ղ ենք պնդել, որ բոլոր այն տեղեկանքները, որոնց տակ կան իրավաբանական անձանց կնիքներ ու ստորագրություններ, բացարձակ համապատասխանում են իրականությանը: Իհարկե` ոչ»,- հաստատեց Աբովյանի սոցծառայության պետը: 

«Եթե հասարակության մեջ կա այդպիսի մտածելակերպ, որ սոցծառայության ոլորտում կա կոռուպցիա, ես դա կարող եմ ընդունել եւ չընդունել, որովհետև միանշանակ բոլորի համար պատասխան տալ չեմ կարող»,-ասաց նա, ավելացնելով, որ ձգտել են իրենց մոտ բացառել այդ երևույթը: Սակայն ենթադրում է, որ նման քայլ կատարելու հնարավորություն կա, որովհետեւ ընդհանուր աղքատություն կա, բայց ի վիճակի չեն բոլորին ապահովել միանվագ ընտանեկան նպաստով կամ դրամական օգնությամբ: Ավելացնենք եւս մի կարեւոր հանգամանք` վերահսկողական մեխանիզմներ չկան, եղածն էլ գործող չէ: 

Այսպես. փաստագրումն ավարտելուց հետո սոցիալական ծառայության տեսուչը 25 օրյա ժամկետում պետք է մանրակրկիտ ուսումնասիրի եւ առաջարկություն ներկայացնի քաղաքացուն նպաստ նշանակելու կամ մերժելու մասին: Սոցիալական ծառայության աշխատակիցներից ոչ ոք չբացառեց, որ գյուղական տարածքում եկամուտ դիտվող անասնագլխաքանակի վերաբերյալ ներկայացված տեղեկատվությունը ճշտելիս` տեսուչը կարող է տեսնել, որ անասնագլխաքանակը ճիշտ չի նշված, բայց ընտանիքն էլ աղքատ ընտանիք է, գործարքի մեջ մտնի տվյալ ընտանիքի հետ եւ աչք փակի չգրանցված տվյալների վրա: Կամ ընտանիքը փաստագրվել է, սակայն ամուսինը Ռուսաստանում փող է աշխատում, կինն էլ այստեղ նպաստ է ստանում եւ հարեւաններն այդ տեսնում են: 

Նպաստ նշանակելու իրավունքը վերապահված է սոցծառայություններին, որից հետո նրանց առաջարկությամբ պետական գանձապետարանից նպաստի վճարման գումարը ստանում է կապի նախարարության օղակը` «Հայփոստ» բաժանմունքը: Փոստատարները պարտավոր են նպաստը հասցնել նպաստառուին: Հրահանգում գրված է, եթե փոստատարը տվյալ ընտանիքի մասին ստանում է անուղղակի տեղեկատվություն` պարտավոր է հաղորդել իր տնօրենին, վերջինս էլ` սոցծառայությանը: «Դա անտրամաբանական է: Ավելին, եթե նա այդպիսի տեղեկություն ունի, գործարքի մեջ է մտնում քաղաքացու հետ եւ գումարը կիսում է»,- շեշտեց պրն Ստեփանյանը: 

Ծառայության պետը գտնում է, որ ճիշտ կլինի փաստագրումից հետո սոցծառայությունները հիմնավոր ստուգայցեր կատարեն տարածքներում: «Իսկ դուք պահանջեք, որ Ջրվեժից մինչեւ Գեղարդ գյուղը մի տեսուչ գնա ստուգայցի: Աբովյանից մինչեւ Գեղարդ 47 կմ է, երկու շաբաթը չի բավարարի դրա համար, դա ֆինանսական հնարավորությունների հետ է կապված: Ինչո`վ գնան, պետք է համայնքապետերին խնդրեն, որ մեքենա տրամադրի: Այդ ժամանակ էլ կախվածությունն է մեծանում համայնքապետից, անպայման մեկի համար կդիմի` բարեկամի կամ ձայն տվողի»: 

«Անձամբ գնալ` ուսումնասիրելը ճիշտ Է: Սակայն այսօր տեսուչին տրված անձամբ ստուգելու, տեղում ճշտելու իրավունքը ձեւական բնույթ է կրում: Նրանք ի վիճակի չեն դա անելու, որովհետեւ մեծ գումարների հետ է կապված»,- ասում է Կոտայքի մարզի Եղվարդի սոցիալական ծառայության տարածքային գործակալության պետ` Սերգեյ Ասիրյանը: Նրա կարծիքով աղքատության նշանակման բալային համակարգն արդարացված չէ եւ ճիշտն այն կլինի, որ սոցծառայության աշխատողները գնան համայնք, հավաքեն ժողովրդին ու ղեկավարությանը, միասին որոշեն ամենակարիքավորներին ու գումարն էլ բաշխեն ըստ այդմ: «Թող առաջնորդվեն իրենց տեսածով»,-ասում է Ս. Ասիրյանը: 

Երեք մլն բնակչություն ունեցող Հայաստանի հանրապետությունն ունի 550 սոցիալական աշխատող, որից 55-ը գործակալության տնօրեններ են: Մեկ տեսուչը սպասարկում է 450-600 նպաստառու եւ միանվագ նպաստ ստացող ընտանիքի: Համեմատության համար նշենք, որ Լատվիայի սոցիալական աջակցության մասին օրենքով 1000 բնակչի հաշվով պետք է լինի առնվազն 1 սոցիալական աշխատանքի մասնագետ: Իռլանդացի խորհրդականները հայաստանցի գոծընկերներին հայտնել էին, որ իրենց երկրում սոցծառայության աշխատողը սպասարկում է առնվազան 30-40 կարիքավոր ընտանիքի, այսինքն` նա կարող է շաբաթական մեկ անգամ այցելել այդ ընտանիքին եւ ամեն ինչ տեսնել: 

«Մենք սպասում ենք, որ ԱԸՆ համակարգում մշակեն այնպիսի մեխանիզմ, որը քաղաքացուն հարկադրի, թույլ չտա, շահագրգռի սոցիալական ծառայությունից չթաքցնելու իր եկամուտը»,- ասում է պրն. Ստեփանյանը: 

Ժողովրդի կողմից զանգվածային կեղծումներ են տեղի ունենում: Ինչի ասես չեն դիմում մարդիկ նպստառու դառնալու համար. մորթում են անասունը, վաճառում են հողը, գործարքի մեջ մտնում սոցիալական ծառայության տեսուչների հետ: Զառ գյուղում տարեց մի կին դժգոհում էր, որ դադարեցրել են իրենց նպաստը: Համագյուղացիները հայտնեցին, որ նպաստ էին ստանում, քանի որ գյուղապետը թաքցրել էր նրանց միակ կովի գոյությունը, երբ հայտնի դարձավ այդ մասին, զրկեցին նպաստից: Նրանք կովը մորթեցին, որպեսզի նպաստ ստանան: Նման դեպքերում տեսուչների օգնությունն այն է լինում, որ հուշում են, թե տեղեկանքներն ինչպես պատրաստեն` «լավության» դիմաց ստանալով մեկ ամսվա նպաստը: Այս մեկը գիտեին նպաստառու դառնալու հավակնություն ունեցող գրեթե բոլոր ընտանիքները: 

Իհարկե, բոլորի համար չէ, որ ընդունելի է այս տարբերակը: Զովք գյուղի բնակչուհի Անահիտ Սարգսյանի ընտանիքը նպաստ չի ստանում, չնայած տակառ հիշեցնող մի ցիստեռի մեջ են բնակվում ամուսնու ու 3 անչափահաս երեխաների հետ` ամռանն այրվելով տապից, իսկ ձմռանն այդ երկաթը ոչնչով չես տաքացնի: Ամուսինը հիվանդ է, բայց հաշմանդամության կարգ չունի, ընտանիքի ունեցած 1 կովը եկամուտ է համարվել եւ նպաստառու չեն դարձել: «Սենյակների առաջ օրերով պետք է հերթ կանգնեմ, ստացած գումարի մի մասն էլ տամ իրենց, որ նպաստ նշանակեն: Գարե բոքոն կուտեմ, բայց անօրինականություն չեմ ուզում անել, ինձ «քեռիներ» պետք չեն նպաստ ստանալու համար»,- ասաց ամուսինը` Գեղամ Մովսիսյանը: 

Քաղաքացիների հետ գործարքի մեջ մտնելու հիմնական պատճառ նշում են տեսուչների ցածր աշխատավարձը: Սոցիալական ծառայողների 60-70%-ը քաղծառայողների կրտսեր խմբում է ընդգրկվել, որի համար չի պահանջվում կրթություն: Սա նշանակում է` նրանք չունեն աշխատանքային փորձ, հետեւաբար` նաեւ ցածր աշխատավարձ, ոչ ինքնուրունություն: Ամսական 22-30 հազար դրամ աշխատավարձ ստացող տեսուչին է տրվել սոցիալական բյուջեի 70%-ը տնօրինելու իրավունքը: «Մենք պետք է տեսուչին բավարար աշխատավարձ տանք եւ նրանից արդյունք պահանջենք: Այսինքն, նա պետք է հասկանա, որ ինքը քաղ. ծառայող է եւ տեղը կորցնելուն պես շատ դժվարությունների կհանդիպի»,- կարծում է Ա. Ստեփանյանը: 

Երեւանում վիճակն ավելի անմխիթար է. տեսուչները քաղծառայողներ չեն եւ նրանց մեջ կան տասնամյա կրթությամբ եւ մասնագիտական ուսումնական հաստատություններ ավարտածներ: Երեւանում տեսուչը 13 հազար դրամ աշխատավարձ է ստանում եւ 1 տեսուչին տրված է 450-ից ավելի նպաստառու եւ ոչ նպաստառու ընտանիքներին դրամ հատկացնելու գործը: Մայրաքաղաքի սոցծառայության ֆինանսական ծախսերը պետք է հոգան թաղապետերը: Աշխատանքները կազմակերպելու համար թաղապետարանն օրական 4լ բենզին է բաժին հանում նրանց եւ լավագույն դեպքում շահագործման ոչ ենթակա մի մեքենա: «Կան բնակիչներ, որոնց մարդասիրական օգնությունը տեղ հասցնելու համար մեքենա է պետք կամ մի քանի հոգով ենք տնային ստուգայց կատարում` անաչառությունը ապահովելու համար: Քաղաքային տրանսպորտով երթեւեկելու դեպքում անգամ բավականաչափ մեծ գումար է 35 հազար դրամ աշխատավարձ ստացող ծառայության պետի եւ 13 հազար դրամ վաստակող տեսուչի համար»,- ասում են նրանք, նշելով, որ հիմնականում չեն փոխհատուցվում դրա դիմաց:

Սոցիալական քաղաքականությունը մշակվում է նախարարությունում, իսկ կազմակերպչական մասը մարզերում հանձնված է մարզային ստորաբաժանումներին, Երեւան քաղաքում` թաղապետարաններին ու քաղաքապետարանին: Վերջինը դարձել է միջնորդ օղակ նախարարության ու թաղապետարանի միջեւ: Առհասարակ քաղաքային սոցիալական ծառայությունների պետերը դժգոհում են իրենց վրա դրված ծանր պարտականությունից. «Երեք վերահսկող ունենք` թաղապետարան, քաղաքապետարան եւ նախարարություն»: Գոհ էին միայն վերջինից. «Միայն օգնում են աշխատանքների կազմակերպմանը, իսկ մյուս երկուսը չենք հասկանում ինչի համար են, գոնե մեկին հաշվետու լինենք»: 

«Սոցիալական աշխատողը մեծ ուժ է» 

Սոցիալական ծառայությունները ստեղծվեցին 1993թ.-ին եւ ՀՀ Սահմանադրությունն ընդունելուց հետո, 1996թ.-ին Սոցիալական ապահովության նախարարությունից անցան մարզային ենթակայության: Շահե`ց դրանից սոցիալական ծառայությունը կամ հանրությունը` ստորեւ փորձենք տալ պատասխանը: 99թ.-ի մայիսին, խորհրդարանական ընտրություններից հետո, տարածքային կառավարման նախարար Դ. Զադոյանին ՀՀ Ազգային Անվտանգությունը մի նամակ է ուղարկել` առաջարկելով մարզպետարանների ենթակայությունից ետ վերցնել սոցիալական ծառայություններն ու Կենսաթոշակային ֆոնդը: ԱԱՆ-ից ստացված գրությունը ուղղարկվել է բոլոր մարզպետներին, միաժամանակ դարձել կառավարության քննարկման թեմա: Լավատեղյակները նշում են, որ վարչապետ Վ. Սարգսյանն ընդունել էր ԱԱՆ-ից արված առաջարկը, սակայն մարզպետները պայքարում էին սոցիալական ծառայությունները պահելու համար: Հարցը կառավարությունում քննարկման թեմա է դարձել հոկտեմբերի 27-ի նախօրեին, սակայն հաջորդ կառավարությանն այդպես էլ չի հաջողվել համոզել, որ Վ. Սարգսյանը սոցծառայությունը մարզային ենթակայությունից ՀՀ սոցապնախարարությանը վերադարձնելու համաձայնություն էր տվել: 

Սոցիալական աշխատողները պնդում են, որ այսօր էլ իրավիճակը չի փոխվել: «Սոցիալական աշխատողը մեծ ուժ է: Ընտրությունների ժամանակահատվածում ճնշումներ են լինում թե' դիմության, թե' ընդդիմության կողմից: Մենք նման ենք բուտերբրոտի նրբերշիկի` վերեւից սեղմում են, ներքեւից սեղմում»,-ասում է նրանցից մեկը:

Ընտրությունների շրջանում հազվադեպ չեն նաեւ կադրային փոփոխությունները: Հնարավոր է, որ մի մարզպետ իր քմահաճույքով սրան կամ նրան նշանակի ծառայության պետ կամ ազատի պաշտոնից, եւ դրան չի փրկում անգամ քաղծառայողի կարգավիճակը: Թեպետ թաղապետարաններին անցնելուց հետո նոր լրամշակված կանոնադրություն չկա, թե ով պետք է սոցծառայության պետին նշանակի կամ ազատի աշխատանքից, սակայն մայրաքաղաքում այս գործընթացը լիովին կառավարում է թաղապետը:

Մեզ հայտնի վերջին փոփոխությունը կատարվեց Երեւանում, երբ հերթական ընտրությունից առաջ 2003թ.-ի սեպտեմբերի 3-ին Աջափնյակ եւ Դավիթաշենի թաղապետը աշխատանքից ազատվելու դիմում էր պարտադրել գրել տարածքի սոցիալական ծառայության պետին: Վերջինս հրաժարվել էր նրան տրամադրել նպաստառուների ցուցակը, որն անհատական ծածկագրերի մասին օրենքի համաձայն չի թույլատրվում հրապարակային դարձնել:

Սակայն եղան սոցծառայության պետեր, որոնք չժխտեցին ցուցակն ամբողջապես ընտրական նպատակին ծառայեցնելը եւ աշխատակիցներին ընտրական հանձնաժողովներում ընդգրկելը: Ավելին, քննադատեցին իրենց այն գործընկերներին, որոնք ինչ-որ տեղ չէին համագործակցել թաղապետի ու մարզպետի հետ եւ արդյունքում ազատվել էին աշխատանքից:

Քանի որ մայրաքաղաքում սոցիալական ծառայության աշխատողները քաղծառայողներ չեն, նրանք կաշկանդված չեն նաեւ ընտրական հանձնաժողովներում ընդգրկվելով` սկսած թաղապետի ընտրությունից եւ ավարտած նախագահական ընտրություններով: Քաղծառայության մասին օրենքով առավել մեծացվեց սոցիալական ծառայության աշխատակցի կախվածությունը մարզպետից: Մարզերում տեսուչներին նշանակում եւ դասային աստիճանը շնորհում է աշխատակազմի ղեկավարը: Գործակալության պետին նշանակում է աշխատակազմի ղեկավարը, իսկ դասային աստիճանը շնորհում է մարզպետը: Այսինքն, նրա աշխատավարձի չափը ուղղակիորեն պայմանավորված է մարզպետի բարյացկամությունից, քանի որ դասային աստիճանից է կախված գործակալության պետի եւ տեսուչների աշխատավարձի չափը:

Չնայած դրան, ծառայության պետերը նշում են, որ նպաստների համակարգը հանրապետության պաշտոնյաների համար գումարային ոչ մի եկամտի աղբյուր չի ստեղծում, բացի նրանից, որ ծառայության պետի պաշտոնում նշանակվելու համար 3000-4000 դոլար պետք է վճարի նշանակողին, որը մարզերում փաստացի մարզպետն է, իսկ մայրաքաղաքում` թաղապետերը: Մեր հարցին, թե ինչու է մարդը պատրաստ 3000-4000 դոլար կաշառք տալ այդ պաշտոնն զբաղեցնելու համար, երբ գիտի, որ մեկ տարի հետո պաշտոնյայի փոփոխության հետ ինքը եւս կարող է դուրս մղվել` ծառայության պետերից մեկն ուղղեց ինձ` «ոչ թե մեկ տարի, այլ հնարավոր է, որ մեկ ամիս հետո ազատվի աշխատանքից»: Սակայն, նրա ասելով, գումար տվողը շատ մեծ ախորժակ է ունենում եւ մի պարզ թվաբանական հաշվարկով է առաջնորդվում, որը տեղում հաշվարկելով ներկայացրեց մեզ. օրինակ, տարածքում կա 1700 նպաստառու, եթե անգամ 700-ից չվերցնի (նրա ասելով, գրեթե բոլորն էլ գումար տալիս են), մնացած 1000-ից 5000-ական դրամ վերցնելով` կստացվի 5000 դոլար, որը միանգամայն ձեռնտու է անգամ կարճ ժամանակ պաշտոնավարելու համար: