Հարցազրույց Հայաստանի լեռնագործների, մետալուրգների եւ ոսկերիչների արհեստակցական կազմակերպությունների ճյուղային միության նախագահ Եվգենի Կոժեմյակինի հետ

- Երկրում կա՞ աշխատողների իրավունքների պաշտպանությամբ զբաղվող կառույց, թե՞ յուրաքանչյուր աշխատող իր իրավունքները պիտի միայնակ պաշտպանի: Ինչո՞ւ է քիչ լսվում արհմիությունների մասին:

- Աշխատանքի եւ սոցիալական հարցերի նախարարությունում մեկ տարի առաջ ստեղծվեց աշխատանքի պետական տեսչություն, որի հիմնական խնդիրը հանրապետության տարածքում վարձու աշխատողների իրավունքների եւ օրինական շահերի պաշտպանությանը նպաստելն է: Այս կառույցի հետ մեր աշխատանքը արդյունավետ չենք կարող համարել. տեսչությանը տեղեկացրել ենք կոնկրետ օրինախախտումների մասին, դրանք ուսումնասիրելուց հետո այնտեղից մեզ պատասխանել են, թե ոչ մի խախտում չի հայտնաբերվել: Նախկինում, մինչեւ «Դատախազության մասին» օրենքի ընդունումը, Աշխատանքային օրենսգրքի նկատմամբ դատախազական վերահսկողություն էր գործում, եւ դատախազի կարգադրությունը պարտադիր էր կատարման համար: Այժմ այդ վերահսկողությունը չկա: Եթե ձեռնարկության ղեկավարի հրամանը հակասում էր Աշխատանքային օրենսդրությանը, դատախազը արհմիության կամ հենց ծառայողի բողոքի հիման վրա իրավունք ուներ գրավոր հրամանով վերականգնել օրենքի գործառույթը (ինչը պարտադիր էր գործատուի համար): Աշխատանքի պետական տեսչությունը կարող է անել միայն վիճակը շտկելու առաջարկ, իսկ եթե գործատուն անտեսի նրա դիտողությունը, վեճը պետք է լուծեն դատական կարգով, որի վերջը չի երեւում: Այսպես, արդեն 10 տարի է աշխատավորը պետության աջակցությունը չունի:

Նոր Աշխատանքային օրենսգրքով պետք է ընդունվեն նաեւ բազում ենթաօրենսդրական ակտեր: Ներկայումս այդ ակտերի մի որոշ մասն արդեն ընդունված է, մյուսները մշակման փուլում են: Ուզում եմ ուշադրություն հրավիրել այն հանգամանքի վրա, որ օրենսգիրքը գործատուների համար երեք տարի ժամկետ է սահմանել աշխատանքի կազմակերպման ընթացքը Աշխատանքային օրենսգրքի պահանջներին համապատասխանեցնելու համար: Արդյո՞ք սա չափազանց մեծ ժամկետ չէ: Նոր Աշխատանքային օրենսգրքի գլխավոր թերությունն այն է, որ պարտադիր չի համարում արհմիության եւ գործատուի միջեւ կոլեկտիվ պայմանագրի կնքումը: Ձեռնարկության կոլեկտիվի համար կարեւորագույն այդ փաստաթղթի վերաբերյալ վերջնական որոշում կայացնելու իրավունքը թողնված է ձեռնարկատիրոջ հայեցողությանը, ինչն, ըստ էության, ճիշտ չէ: Դա այն դեպքում, երբ Աշխատանքային օրենսգրքի շատ դրույթներ գործնական կիրառություն են ստանում միայն կոլեկտիվ պայմանագիր կնքելուց հետո:

Արհմիությունները, ճիշտ է, շատ քիչ բան են անում, բայց պատճառն այն է, որ չունեն պետական աջակցություն, պաշտոնական լծակներ եւ աշխատանքային իրավունքների պաշտպանությունն իրականացնում են հասարակական հիմունքներով: Մենք բողոքը հղում ենք ՀՀ նախագահին, Աշխատանքի պետական տեսչության պետին, պատասխանը ստանում ենք հենց օրենքը խախտող ձեռնարկատիրոջից, որի դեմ բողոքել ենք:

Մեր արհմիությունը որոշել է կոլեկտիվ պայմանագրերում ներառել մի կետ, որով գործատուն կպարտավորվի արտադրությունում աշխատողի մահվան դեպքում թաղման ծախսերից բացի միանվագ փոխհատուցել 5մլն դրամ: Այս նորամուծությունը քննարկել ենք Կապանի Լեռնահարստացման կոմբինատի, Ագարակի Պղնձամոլիբդենային կոմբինատի սեփականատերերի հետ, որոնք ապրիլին պետք է պատասխանեն կոլեկտիվ պայմանագիր կնքելու մեր առաջարկին:

- Ինչպե՞ս է աշխատողների իրավունքների պաշտպանության վրա անդրադառնում աշխատանքի տեղավորման բարդ իրավիճակը եւ երկրում գոյություն ունեցող աշխատանքային միգրացիան: Այլ խոսքով' արդյո՞ք գործատուների կողմից աշխատողների իրավունքների պահպանման վրա չի արտացոլվում երկրում աշխատատեղերի պակասը հետեւյալ բանաձեւով. «Պայմանները հարմար չեն' ազատ եք, ձեր տեղի համար հավակնորդներ շատ կան»:

- Քանի որ աշխատատեղերը սահմանափակ են, գործատուներն օգտվում են ստեղծված իրավիճակից, կարճաժամկետ աշխատանքային պայմանագրերով' 3-6 ամիս, բանվորների գլխին մշտապես կախում են աշխատանքը կորցնելու վտանգը: Փաստորեն, մարդկանց պարաններով կապում են ու թելերը ձգում, ավելորդ մի խոսք' այլեւս պայմանագիր չեն կնքի: Օրինակը' «Արարատի ոսկու արդյունահանման ձեռնարկության» Սոթքի հանքավայրն է, երբ աշխատանքը չկորցնելու վախից բանվորները տապալեցին հայտարարված գործադուլը եւ հետո իրարից առաջ ընկնելով նորից դիմեցին աշխատանքում վերականգնվելու համար: Ավելին' ես տեղյակ եմ, որ գործատուները նույնիսկ ներքին համաձայնություն ունեն. եթե բանվորը պայմաններից դժգոհ լինելու պատճառով, իր կամքով է ազատվում աշխատանքից, ապա մյուս գործատուն նրան աշխատանքի չի ընդունում:

Ներկայումս Աշխատանքի եւ սոցիալական հարցերի նախարարությունը օրենսդրական փոփոխությունների նախագիծ է պատրաստել Աշխատանքային օրենսգրքում, որը բավականին դրական է: Մասնավորապես, գործատուին պարտավորեցնում է աշխատանքային պայմանագիր կնքել 5 տարով, երկրորդ անգամ վերակնքելուց հետո նա դառնում է մշտական աշխատող: Այսպես վերջ կդրվի գործատուների կամայականություններին, երբ նրանք աշխատանքային պայմանագրեր էին կնքում 3 կամ 6 ամսով ու դրանով սպառնալիք ստեղծում աշխատողի համար: Ի դեպ՝ միայն Քաջարանի Պղնձամոլիբդենային կոմբինատում են մարդիկ աշխատում անժամկետ պայմանագրերով:

- Ինչպե՞ս են աշխատողները բողոքարկում իրենց իրավունքները գործատուների մոտ: Կա՞ն, արդյոք, աշխատողների իրավունքների դատական պաշտպանության եւ աշխատողների օգտին լուծման դեպքեր:

- Մեր բոլոր դատական վեճերն ավարտվել են պարտությամբ, ես իմ գործընկերների շրջանում էլ չգիտեմ հաջողության հասնելու օրինակներ: Նույնիսկ այն դեպքերում, երբ դատական վեճերը լուծվել են մեր օգտին, դա ոչինչ չի տվել աշխատողին: Գործատուներն ամեն ինչ անում են, որ խնդիրը աշխատողների օգտին չլուծվի, դա նրանց համար հեղինակության հարց է: Այդպես նրանք հնազանդության մեջ են պահում աշխատողներին: Մենք միայն մի դատ ենք շահել, որով դատարանը գործատուին հարկադրեց... 9 ամիս հետո պատասխանել մեր գրությանը:

Կապանի Լեռնահարստացման կոմբինատի սեփականատերերն ընդունեցին մեր դիտողությունը եւ վերջ տվեցին գունավոր քարտերով բանվորներին տույժերի ենթարկելու մեթոդներին: Ախթալայում մարդիկ գործատուի դեմ դիմել են դատարան եւ չեն շահել: Ձեռնարկատեր Սերոբ Տեր-Պողոսյանը լուծարել է արհմիությունը եւ չի վերականգնում, նույն բանը կատարվել է Սոթքի հանքավայրում: Ով աշխատանքում վերականգնվելու փորձ է արել, ապարդյուն է եղել, գործատուն ամեն ջանք գործադրում է (այդ թվում նաեւ՝ ֆինանսական), որպեսզի չպարտվի, վճիռներն իր օգտին լինեն: Պարտությունը մեծ հարված է նրա համար, աշխատավորները դրանից կգոտեպնդվեն, իսկ նրանք ամեն ինչ անում են, որ մարդկանց մոտ այդ հավատը չամրապնդվի:

Նույն Սոթքի հանքավայրի օրինակը բերեմ, որի շահագործումն իրագործում է արտասահմանյան ընկերությունը: Նրանք ամեն ինչ արեցին արհմիությունը կազմալուծելու համար եւ հասան դրան: Նրանք սահմանել էին 12-ժամյա աշխատանքային օր առանց արտաժամյա եւ գիշերային ժամերի հավելավճարի, չկար ոչ խմելու ջուր, ոչ զուգարան: Աշխատողները հանքավայրի ղեկավարությանն առաջարկեցին աշխատանքային պայմանագրերը համապատասխանեցնել օրենսդրությանը, ինչպես նաեւ՝ ստեղծել հանձնաժողով կոլեկտիվ պայմանագիր կնքելու նպատակով: Սակայն հանքավայրի ղեկավարությունը ոչ մի կերպ չարձագանքեց աշխատողների պահանջերին: Բանվորների համբերության բաժակը լցվեց, եւ նրանք գործադուլ հայտարարեցին:

Ի պատասխան' վարչությունն աշխատանքից ազատեց 450 գործադուլավորի: Ազատման հրամանում ձեւակերպված էր' «Բացակայությունների պատճառով», իսկ աշխատանքային գրքույկում գրանցված էր' «Ազատվել է իր դիմումի համաձայն»: Սա զանգվածային ազատում էր, որն արդեն իսկ օրենքի խախտում է (զանգվածային է համարվում, երբ ազատվում են աշխատողների 10%-ից ավելին): Գործատուների հետ մեր հանդիպման ժամանակ, որին մասնակցում էին մարզպետը եւ հանքավայրի արհմիության ներկայացուցիչները, պահանջեցինք վերականգնել ազատվածներին: Սակայն բանակցություններն արդյունք չտվեցին: Նրանք, ովքեր հրաժարվել էին արհմիության անդամությունից, վերականգնվեցին, իսկ արհմիության ակտիվը (մոտ 80 մարդ ), մնաց առանց աշխատանքի եւ դիմեց դատարան:

Զանգվածային ազատումներ միայն Սոթքի հանքավայրում են եղել: Որտե՞ղ էր Զբաղվածության գործակալությունը, երբ մասսայաբար աշխատանքից ազատեցին բոլորին, աշխատողների 10%-ին ազատելու դեպքում արդեն նրանք պետք է միջամտեին: Սա հենց այն հարցն էր, որին պետք է միջամտեր պետությունը' հանձինս «ՀՀ զբաղվածության ծառայություն» գործակալության: Մեր դիմելուց հետո գործակալության պետ Սոնա Հարությունյանը պատասխանեց, թե նրանց կրկին ընդունել են աշխատանքի: «Ընդունելն» ու «վերականգնելը» տարբեր բաներ են. եթե գործակալությունը միջամտեր, նրանք պետք է վերականգնվեին:

- Ինչպիսի՞ն են արտասահմանցի գործատուների եւ տեղական աշխատողների, արտասահմանցի եւ տեղական աշխատողների փոխհարաբերությունները, որոնք միեւնույն աշխատատեղն են զբաղեցնում:

- Երեք արտասահմանյան ձեռնարկատերերի կողմից ղեկավարվող ձեռնարկություններում՝ Ախթալայի լեռնահարստացման կոմբինատ, Ալավերդու պղնձաձուլական գործարան եւ «Արարատի ոսկու արդյունահանման ձեռնարկություն», արհմիությունները ձեւական բնույթ են կրում: Երբ Ախթալայի կոմբինատի ձեռնարկատեր, ԱՄՆ քաղաքացի Սերոբ Տեր-Պողոսյանի ու նրա գործադիր տնօրենի միջեւ կոնֆլիկտ ծագեց, նա ուղղակի լուծարեց արհմիությունը, որի ղեկավարը թույլ մարդ էր եւ չցանկացավ դատական քաշքշուկների մեջ ընկնել: Այս գործատերն օգտվում է այն հանգամանքից, որ աշխատուժը գերազանցում է պահանջարկը: «Իմ ինչի՞ն է պետք արհմիությունը»,-ասում էր նա: Արհմիությունն անհրաժեշտ է աշխատողին (որին նա չի վճարում արտաժամյա, գիշերային աշխատանքի, վնաս կրելու եւ այլ դեպքերում), որպեսզի նրանք կարողանան պաշտպանել իրենց իրավունքները: Ս. Տեր-Պողոսյանն ասում է, որ ինքը վճարում է այնքան, որքան կարող է: Այն դեպքում, երբ մարդիկ աշխատում են ընդերքում՝ ծանր պայմաններում, չնչին աշխատավարձով, չստանալով օրենքով նախատեսված եւ ոչ մի հավելավճար:

Ի դեպ, պետք է նշեմ, որ այն ձեռնարկություններում, որտեղ սեփականատերերը, տնօրենները տեղացիներ են, նախկինում աշխատել են այդտեղ եւ մշտապես ապրել են Հայաստանում՝ աշխատանքային օրենսդրությունը պահպանվել է, իսկ որտեղ արտասահմանցի ձեռնարկատերերն են, թեկուզեւ ազգությամբ հայ, վիճակն անմխիթարական է: Վերջիններս կարծում են, որ այդ օրենքներն իրենց համար չեն: