Սկիզբը՝ Որքանո՞վ ենք պաշտպանված կեղծված, չգրանցված, ժամկետանց և անորակ դեղերից
Որքանո՞վ ենք պաշտպանված կեղծված, չգրանցված, ժամկետանց և անորակ դեղերից - 2

Առողջապահության համաշխարհային կազմակերպության (ԱՀԿ) տվյալների համաձայն՝ կեղծված դեղորայքային պատրաստուկները դեղորայքի համաշխարհային շուկայի շուրջ 10%-ն են կազմում, իսկ նախկին խորհրդային հանրապետություններում՝ շուրջ 20%-ը: Հայաստանն այս օրինաչափությունից բացառություն չի կարող կազմել, համենայն դեպս, դրական իմաստով չի կարող բացառություն կազմել:

«Թե աղքատ և թե հարուստ հիվանդները դյուրահավատությամբ ընդունում են կեղծված դեղերը, որոնք կարող են հանգեցնել մահվան կամ լուրջ հիվանդությունների»,- հայտարարել է ԱՀԿ-ի ներկայացուցիչ Հովարդ Զուկերը:

Ըստ ԱՀԿ-ի՝ կեղծ դեղագործական արտադրանք է դիտարկվում այն արտադրանքը, որը կանխամտածված և (կամ) խաբեությամբ մակնշված է դեղի իսկության և (կամ) քանակական պարունակության և (կամ) արտադրողի մասին ոչ ճիշտ տեղեկատվությամբ: Կեղծ արտադրանքը կարող է պարունակել անհրաժեշտ և ճշգրիտ կազմով բաղադրատարրեր կամ չպարունակել, ինչպես նաև պարունակել ոչ ճիշտ բաղադրատարրեր կամ վերջիններիս ոչ ճիշտ քանակներ կամ կարող է լինել կեղծված փաթեթավորմամբ:

Վերոնշյալ ձևակերպումից պարզ է, որ կեղծված դեղը կարող է նաև չպարունակել անհրաժեշտ բաղադրատարրեր, ընդհանրապես զուրկ լինել ակտիվ, ներգործող նյութից (դեղապարկուճի մեջ դեղի փոխարեն կարող է լինել, օրինակ, կավիճի կամ որևէ այլ անվնաս նյութի փոշի) կամ պարունակել ակտիվ բաղադրատարրի (ազդող նյութի) անհրաժեշտ չափաքանակից պակաս չափաքանակ, որը, ինչպես փորձն է ցույց տալիս, հիմնականում լինում է անհրաժեշտի մոտ մեկ երրորդը:

Այսպիսի դեղերը թեև առաջին հայացքից անվտանգ են թվում, սակայն ծանր վիճակում գտնվող հիվանդների համար դրանցից որոշները, օրինակ՝ հակաբիոտիկները, հիվանդի ջերմության, արյան ճնշման իջեցման համար, սրտի տագնապի դեպքում կարող են մահացու հետևանքներ ունենալ: Մինչև կպարզվի, որ դրանք արդյունավետ չեն եղել, հիվանդի բուժման, փրկության համար հաճախ կարող է այլևս ժամանակ չլինել:

Հատկապես ծանր վիճակում գտնվող հիվանդների համար էլ ավելի վտանգավոր են այն կեղծված դեղերը, որոնց մեջ բոլորովին այլ նշանակության, այլ նպատակի համար նախատեսված ներգործուն նյութ է, մանավանդ եթե այդ նյութի չափաքանակը այլ նշանակություն ունեցող նորմալ դեղի համար նախատեսված չափաքանակից մեծ է:

Պատկերացրեք այսպիսի մի վիճակ. մարդը, ասենք, արագ զարգացող թոքաբորբով ծանր վիճակում է, նրան բարձր միավոր ունեցող (ուժեղ) և համապատասխան հակաբիոտիկ է պետք, սակայն դեղը, որն ընդունել է, կեղծված է, այն ոչ թե հակաբիոտիկ է, այլ ճնշում իջեցնող դեղ, ընդ որում, նորմայից ավելի, քանի որ ակտիվ բաղադրատարրի չափաքանակը սահմանվածին գերազանցում է: Հնարավոր բացառությունները եթե հաշվի չառնենք, կարելի է ասել, որ այդպիսի հիվանդի վիճակը չափազանց կծանրանա:

Հայաստանյան իրականության մեջ դեռ 90-ական թվականներից շրջանառվում է «դեղերի մաֆիա» հասկացությունը: Մեր երկրում հաստատված վայրի կապիտալիզմի և ծայրահեղ ազատականացման պայմաններում միանգամայն սպասելի էր, որ դեղորայքի ներկրումն ու վաճառքը՝ բիզնեսի այդ գերշահութաբեր ոլորտը, աղերսներ է ունենալու հանցավորության հետ:

Չնայած վերը նշվածին՝ 2000 թ. մայիսի 17-ին ընդունված և հուլիսի 1-ից ուժի մեջ մտած «Հայաստանի Հանրապետության տարածքում գործող կազմակերպություններում ստուգումների կազմակերպման և անցկացման մասին» ՀՀ օրենքի (հետագայում վերանվանվել է «Հայաստանի Հանրապետությունում ստուգումների կազմակերպման և անցկացման մասին» ՀՀ օրենք) 2-րդ հոդվածով սահմանված ստուգումներ իրականացնող պետական մարմինների ցանկում ոչ ՀՀ առողջապահության նախարարությունը, ոչ էլ նրա համակարգում գտնվող, նախարարությանը հաշվետու «Դեղգործակալությունը» չնշվեցին: Վերջինս մոտ 10 տարի առաջ ՓԲԸ-ի վերածվելով, զրկվեց տեսչական գործառույթ իրականացնելու իրավասությունից:

Հայաստանում դեղորայքի առևտրով զբաղվող ընկերությունների մի մասի համար տվյալ շուկայում բարձիթողի վիճակի առաջացումը հենց այն էր, ինչի մասին երազում և ինչին ձգտում էին: Անժխտելի է, որ հիվանդների շահերն ու անվտանգության գերակայությունն անտեսող հիշյալ օրենքի ընդունումից հետո մեր երկրում դեղորայքի ներկրմամբ և մանրածախ առևտրով զբաղվող տնտեսվարող սուբյեկտները կտրուկ ավելացան: Դրա պատճառը թերևս նաև այն էր, որ արդեն պարարտ հող կար գործնականում գրեթե անվերահսկելի գործունեության համար, որով էլ հենց պայմանավորված է գերշահույթների ստացումը:

«Գրեթե» բառն օգտագործում ենք, որովհետև հինգ տարվա կատարյալ բարձիթողի վիճակից հետո՝ 08.12.2004 թ., հիշյալ օրենքում կատարված և 2005 թվականից ուժի մեջ մտած լրացմամբ ստուգումներ իրականացնող պետական մարմինների ցանկում ավելացվեց ՀՀ առողջապահության նախարարությունը: Սակայն առողջապահության նախարարի հրամանով տարվա մեջ մի քանի անգամ կազմավորվող հանձնաժողովների կատարած ստուգումները չեն կարող փոխարինել տեսչական մարմնի աշխատանքներին, դրանք շարունակական չեն, զուրկ են անհրաժեշտ օպերատիվությունից և հետևողականությունից:

«Դեղգործակալությունը» հետագայում վերանվանվեց «Դեղերի և բժշկական տեխնոլոգիաների փորձագիտական կենտրոն» ՓԲԸ, որը շուրջ 10 տարի է արդեն, դեղագործական շուկայում համապատասխան տեսչական գործառույթներ չի իրականացնում, շուկայի իրական վիճակի վերաբերյալ տվյալների գրեթե չի տիրապետում: «Դեղերի և բժշկական տեխնոլոգիաների փորձագիտական կենտրոն» ՓԲԸ-ն հիմնականում զբաղվում է դեղերի և բժշկական տեխնոլոգիաների փորձաքննությամբ ու դրանք Հայաստանում գրանցելով: Այդ ընկերության մասնագետները պարզապես ընդգրկվում են առողջապահության նախարարի հրամանով երբեմն իրականացվող ստուգումներում:

«ԱՊՀ բոլոր երկրներում այդ տեսչությունները գործում են և, անկեղծ ասած, լավ էլ հայտնաբերում են իրացման համար անթույլատրելի դեղերի վաճառքը,- դեռ 2009 թ. տողերիս հեղինակի հետ զրույցում ասաց «Դեղերի և բժշկական տեխնոլոգիաների փորձագիտական կենտրոն» ՓԲԸ փոխտնօրեն, դեղագործական գիտությունների թեկնածու, դոցենտ Ալբերտ Սահակյանը:- Օրինակ՝ մեր հարևան Վրաստանում տեսչությունն իրավունք ունի նաև տուգանքներ սահմանելու, և ես գիտեմ, որ մեկ չգրանցված դեղի հայտնաբերման դեպքում դեղատանը տուգանում են 800 լարիով»:

Դժվար չէ հաշվարկել և հասկանալ, թե, ասենք, 10 կամ 20 չգրանցված դեղի հայտնաբերման պարագայում տուգանքը հարևան երկրում որքան մեծ և ազդեցիկ կարող է լինել: Ալբերտ Սահակյանը ևս այն կարծիքին էր, որ Հայաստանի դեղերի շուկայում տեսչական գործառույթներ իրականացնող մարմնի գոյությունը վաղուց անհրաժեշտություն է: Առանց տեսչական գործառույթների իրականացման, առկա ռիսկերի նկատմամբ օպերատիվ աշխատանք կատարելու՝ հնարավոր չէ չեզոքացնել ոլորտում առկա սպառնալիքները, բավարար չափով բացահայտել և իրացումից հանել շուկայում առկա կեղծված, ժամկետանց, չգրանցված, անորակ դեղերը, համապատասխան միջոցներ ձեռնարկել օրինազանցներին պատասխանատվության ենթարկելու ուղղությամբ:

Այնուամենայնիվ, ՀՀ առողջապահության նախարարությունն ու կառավարությունը շուրջ մեկ տասնամյակ է արդեն, ինչ այդ խնդիրը թողել են չլուծված: Ալբերտ Սահակյանի հավաստմամբ՝ «Դեղերի և բժշկական տեխնոլոգիաների փորձագիտական կենտրոն» ՓԲԸ-ն Հայաստանում տեսչական ստուգումների, տեսչական հսկողության վերականգնման անհրաժեշտության վերաբերյալ համապատասխան հիմնավորումներով դիմել է առողջապահության բոլոր նախորդ նախարարներին: Դիմել է նաև ներկայիս նախարար Հարություն Քուշկյանին, առաջարկել, որ այդ գործառույթները վերականգնվեն, Հայաստանում լինի այդպիսի ծառայություն:

Սակայն, չնայած հասարակության առողջությանը սպառնացող վտանգին և այդ վտանգը հնարավորինս չեզոքացնելու հրամայականին, «Դեղերի և բժշկական տեխնոլոգիաների փորձագիտական կենտրոն» ՓԲԸ-ի փոխտնօրեն Ալբերտ Սահակյանի և նախկին տնօրեն, ակադեմիկոս Էմիլ Գաբրիելյանի նշած հիմնախնդրի լուծման անհրաժեշտության մասին հրապարակայնորեն բարձրաձայնելուն, դեղերի շուկայում տեսչական գործառույթներ իրականացնող համապատասխան մարմնի ստեղծման հարցն առ այսօր մնում է չլուծված:

Եվ սա՝ այն դեպքում, երբ կեղծված, ժամկետանց, անորակ, չգրանցված դեղերից բխող վնասներից ու վտանգներից բացի, այսօր աշխարհում ծառացած է նաև կենսաահաբեկչության վտանգը: Գործադիր իշխանության այս անգործությունն անփութությա՞ն հետևանք է, անտարբերությա՞ն, թե՞ դեղատների մի մասի տերերին չնեղացնելու միտումի:

ՀՀ-ն կառավարության մակարդակով 2008 թ. արդեն ստորագրել է ԱՊՀ երկրների միջպետական «Կեղծված դեղերի շրջանառության դեմ պայքարի համագործակցության համաձայնագիրը»: Ըստ այդ համաձայնագրի՝ ԱՊՀ բոլոր երկրները կեղծված դեղերի դեմ պայքարում պետք է համագործակցեն, եթե մի երկրում հայտնաբերվում է, հայտնեն մյուս հանրապետություններին, համալիր միջոցառումներ կիրառեն կեղծ դեղերի հայտնաբերման, հակազդման և չեզոքացման համար:

Հայաստանը թեև հայտնաբերված սակավաթիվ դեպքերի մասին հայտնում է ԱՊՀ մյուս երկրներին, սակայն լիարժեք չի կատարում համաձայնագրի այն դրույթը, ըստ որի՝ համալիր միջոցառումներ պետք է իրականացնի կեղծ դեղերի հայտնաբերման, այդ հանցագործությանը հակազդելու և վտանգը չեզոքացնելու համար: Ի՞նչ համալիր միջոցառումների մասին կարող է խոսք լինել, երբ դեղերի շուկայում արդեն շուրջ մեկ տասնամյակ չկա շարունակական ստուգմամբ պատշաճ վերահսկողություն ապահովող տեսչական մարմին:

ՀՀ առողջապահության նախարարության աշխատակազմի ղեկավար Սուրեն Քրմոյանից օրերս տեղեկացանք, կա ՀՀ կառավարության որոշման նախագիծ, որը քննարկման փուլում է, և որով նախատեսվում է առողջապահական տեսչություն վերանվանել ՀՀ պետական հիգիենիկ և հակահամաճարակային հսկողության տեսչությունը, նրան տալ նաև դեղերի շուկայում տեսչական գործառույթ իրականացնելու լիազորություն: Սա նախնական տարբերակներից մեկն է միայն:

«Ներկայումս և կառուցվածքային խնդիրներ են քննարկվում, և գործառութային, որպեսզի հնարավոր լինի առողջապահական միասնական տեսչություն ունենալ, կամ եթե նախարարը համապատասխան որոշում կայացնի, առանձին տեսչություն ունենալ,- ասաց Սուրեն Քրմոյանը:- Այս փուլում նախարարությունը կառավարության հետ քննարկում է համապատասխան առանձին տեսչական կառույց ունենալու խնդիրը»:

ԱՆ համակարգում գտնվող հիշյալ տեսչությունը վերանվանելու, նրա կադրային, տեխնիկական հնարավորությունները, գործառույթները, լիազորություններն ընդլայնելու ճանապարհով գնալ ու ցանկալի արդյունքի հասնել հնարավոր էր շատ ավելի վաղ՝ դեռ առողջապահության նախկին նախարարների պաշտոնավարման ժամանակ: Այնուամենայնիվ, նպատակահարմարն ու արդյունավետն առանձին տեսչական մարմնի ստեղծումն է: Պարզ է նաև, որ անհրաժեշտություն է «Դեղերի մասին» ՀՀ նոր օրենքը: Սակայն օրենսդրական համապատասխան քայլերը դեռ կատարված չեն, շահագրգիռ ինչ-որ պաշտոնյաներ կարողացել են հասնել դրանց ձգձգմանը:

Կեղծ դեղերից բխող վտանգն առանձնապես մեծ է, եթե նկատի ունենանք, որ Հայաստան ներկրված դեղորայքի հիմնական կամ հսկայական մասը Ռուսաստանից ներկրվածն է, որտեղ, հիշյալ ՓԲԸ-ի փոխտնօրենի տեղեկացմամբ, արտադրվող և իրացվող շատ դեղեր կեղծված են: Ռուսաստանում ընդհատակյա պայմաններում արտադրված դեղերի հիմնական մասն արտահանվում է այլ, հատկապես ներքին շուկայի թույլ պաշտպանվածություն ունեցող երկրներ, քանի որ Ռուսաստանում կա դեղերի շուկայում տեսչական գործառույթներ ունեցող մարմին, և այնտեղ այդ շուկան անհամեմատ լավ է պաշտպանված, քան, ասենք, Հայաստանում:

Արտերկրում հիմնականում կեղծում են բարձր պահանջարկ ունեցող ու հեշտ իրացվող դեղերը: Դրանք սովորաբար հակաբիոտիկներն են, սրտանոթային և աղեստամոքսային հիվանդությունների համար նախատեսված, ցավազրկող, տղամարդու կարողունակությունը խթանող, հորմոնալ, ինչպես նաև հակաալերգիկ դեղերը: Հաճախ են հայտնաբերվում կեղծված «Կլարիտին», «Սուպրաստին», «Կլոֆելին», «Ցինարիզին», «Նո-Շպա», «Կապոտեն» դեղերը, «Յոնգ-Գանգ» և այլ կենսաակտիվ հավելումներ (բուսական հանուկներ):

Դժվար է ասել, թե անկախությանը հաջորդած ավելի քան 20 տարում քանի տեսակի, քանի անուն և քանի տոննա կեղծված, անորակ, ժամկետանց ու չգրանցված դեղորայք է ներկրվել Հայաստան: Մասնավոր դեպքերը չհաշված՝ ընդհանուր առմամբ անհայտ են նաև այդ դեղերի թողած հետևանքները դրանք գործածած մարդկանց առողջության վրա:

ՀՀ առողջապահության նախարարության նախաձեռնած սակավաթիվ ստուգումներով, սպառողների և առողջապահության ոլորտի աշխատակիցների կասկածներով, ահազանգերով ու բողոքներով, ի վերջո, հիշյալ ՓԲԸ-ի լաբորատոր հետազոտություններով 2001 թվականից մինչև 2011 թ. դեկտեմբերի 15-ը՝ շուրջ 11 տարում, ընդամենը 24 անգամ են հայտնաբերվել ընդամենը 17 անուն կեղծ դեղեր և կենսաակտիվ հավելումներ (7-ի պարագայում նույնանուն դեղը, կենսաակտիվ հավելումը 2-րդ ու նույնիսկ 4-րդ անգամ են հայտնաբերվել, այսինքն՝ տարեկան հայտնաբերվել է միջինը երկու անգամից փոքր-ինչ ավելի):

Այս թվային տվյալներն, իհարկե, չափազանց հեռու են Հայաստանում կեղծված դեղերի թեկուզ մոտավոր քանակը և շուկայի իրական վիճակն արտահայտելուց: Եթե նույնիսկ համարենք, թե Հայաստանում իրացվող դեղերի ոչ թե 20%-ը, այլ ԱՀԿ-ի հիշյալ գնահատականում նշված նվազագույն մասը՝ 10%-ն է կեղծված կամ թեկուզ 5%-ը, ապա, միևնույն է, այդպիսի դեղերի քանակը հսկայական է, անհամեմատ ավելի մեծ, քան վերոնշյալ թվերով արտահայտվածը:

Կեղծ դեղերի և կենսաակտիվ հավելումների վերաբերյալ մեր հարցման կապակցությամբ ՀՀ առողջապահության նախարարության աշխատակազմի ղեկավար Սուրեն Քրմոյանից ստացած պատասխանում նշված է, որ ՀՀ առողջապահության նախարարությունը 2007-2011 թթ. հայտնաբերել է հետևյալ կեղծված արտադրանքները.

1. 2007 թ. «Յոնգ-Գանգ» դեղահատեր (բուսական հանուկներ), կենսաակտիվ հավելում, բաղադրության մեջ հայտնաբերվել է չհայտարարագրված դեղանյութ՝ տադալաֆիլ 30.77մգ:

2. 2007 թ. «Օնլի Ս ռուտ» պատիճներ (բուսական հանուկներ), կենսաակտիվ հավելում, բաղադրության մեջ հայտնաբերվել է չհայտարարագրված դեղանյութ՝ տադալաֆիլ 51.88մգ:

3. 2007 թ. «Քսենիկալ» 120 մգ դեղապատիճներ (օռլիստատ), դեղապատիճների արտաքին տեսքով (գույն, գրառումների արտահայտվածությունը տարբերվում է գրանցված դեղի նմուշից, պարունակությունը, գրանուլավորված փոշու փոխարեն, պարզ փոշի է, լաբորատորային փորձաքննության արդյունքում ակտիվ բաղադրատարր օռլիստատի փոխարեն հայտնաբերվել է օսլա:

4. 2008 թ. «Քսենիկալ» 120 մգ դեղապատիճներ (օռլիստատ), դեղապատիճների արտաքին տեսքով (գույն, գրառումների արտահայտվածություն) տարբերվում է գրանցված դեղի նմուշից, պարունակությունը, գրանուլավորված փոշու փոխարեն, պարզ փոշի է, լաբորատորային փորձաքննության արդյունքում ակտիվ բաղադրատարր օռլիստատի փոխարեն հայտնաբերվել է օսլա:

5. 2008 թ. «Յոնգ-Գանգ» դեղահատեր (բուսական հանուկներ), կենսաակտիվ հավելում, բաղադրության մեջ հայտնաբերվել է չհայտարարագրված դեղանյութ՝ տադալաֆիլ 34.73 մգ:

6. 2009 թ. «Ալի կապս» պատիճներ (կենսաակտիվ հավելում), բաղադրության մեջ հայտնաբերվել է չհայտարարագրված դեղանյութ՝ տադալաֆիլ 16.12մգ:

7. 2009 թ. «Աուգմենտին» ներարկման լուծույթի դեղափոշի 1գ+200մգ (ամօքսիցիլին, քլավուլանաթթու), երկրորդային փաթեթավորումը բացակայում է: Առաջնային փաթեթը չի համապատասխանում գրանցված դեղի նմուշին, լաբորատորային փորձաքննության արդյունքում, ակտիվ բաղադրատարրերի փոխարեն, հայտնաբերվել է ամպիցիլին 1.396 մգ:

8. 2010 թ. «Սեալեքս ֆորտե» պատիճներ (բուսական հանուկներ), բաղադրության մեջ հայտնաբերվել է չհայտարարագրված դեղանյութ՝ տադալաֆիլ 10.54 մգ:

9. 2011 թ. «Յոնգ-Գանգ» դեղահատեր (բուսական հանուկներ), կենսաակտիվ հավելում, բաղադրության մեջ հայտնաբերվել է չհայտարարագրված դեղանյութ՝ տադալաֆիլ 66.675 մգ:

10. 2011 թ. «Յոնգ-Գանգ» դեղահատեր (բուսական հանուկներ), կենսաակտիվ հավելում, բաղադրության մեջ հայտնաբերվել է չհայտարարագրված դեղանյութ՝ սիլդենաֆիլ 57.37 մգ:

11. 2011 թ. :Յոնգ-Գանգ» դեղահատեր (բուսական հանուկներ), կենսաակտիվ հավելում, բաղադրության մեջ հայտնաբերվել է չհայտարարագրված դեղանյութ՝ սիլդենաֆիլ 78.903 մգ:

Ս. Քրմոյանի հավաստմամբ՝ վերոնշյալ կեղծված արտադրանքների վերաբերյալ տեղեկատվությունը ներկայացվել է ՀՀ ԿԱ ազգային անվտանգության ծառայություն: Սակայն, ինչպես տեղեկացանք աշխատակազմի ղեկավարից, իրենք ԱԱԾ-ից որևէ պատասխան կամ տեղեկատվություն չեն ստացել, թե այդ դեղերի և կենսաակտիվ հավելումների կապակցությամբ իրավապահները քրեական գործ հարուցե՞լ են, մեղավորներին հայտնաբերե՞լ են, նրանց մեղադրանք առաջադրե՞լ են:

Սա ուշագրավ փաստ է, ինչպես և այն, որ «Դեղերի և բժշկական տեխնոլոգիաների փորձագիտական կենտրոն» ՓԲԸ տնօրեն Հակոբ Թոփչյանը, 2011 թ. նոյեմբերի 29-ին հրավիրված մամուլի ասուլիսում պատասխանելով մեր հարցին, ասաց, թե Հայաստանում վերջին 3 տարվա ընթացքում կեղծված դեղեր չեն հայտնաբերվել: Ի՞նչ է սա. հիմնարկի ղեկավարի անտեղյակությո՞ւն, թե՞ ասուլիսում հայաստանյան դեղաշուկայի իրավիճակը հնարավորինս մեղմ ներկայացնելու փորձ: