Նյութը պատրաստելիս միտում ունեի ապացուցել, որ Լեռ Կամսարը զենք չէր վերցնի փետրվարյան եղբայրասպան խռովության ժամանակ: Բայց երբ մի անգամ էլ ելա ու իջա պատմության այդ աստիճաններով՝ արյունը խփեց գլխիս,սահմռկեցի: Հայը խոշտանգելով սպանի՞ իր ծոցիծ ելած, իրեն կյանքի գնով պաշտպանած իր հերոս զավակներին: Չնայած բոլշևիկը ի՞նչ հայ...

Թո՜ւ, մարդ արարած՝ ի՜նչ զարհուրանք ես դու...

Ինձ նաև ցավեցնում է, որ ժամանակակից մտավորականներից շատերը մտան այդ արյունարբու կուսակցության մեջ իրենց որդիների հետմիասին (ինչպես Սարդարապատում կռվող հայ գեներալներն էին իրենց որդիների հետ կռվում) և սկսեցին վեր մագլցե՜լ ու մագլցե՜լ կոմունիստական  մութ ջունգլիներում...

1935թ.նոյեմբերին, երբ Չեկան ձերբակալեց Լեռ կամսարին, բազում զրպարտանքների հետնա մեղադրվում էր նաև Փետրվարյան զինված ապստամբության մասնակցության համար: Հիմա շատ եմ ափսոսում, որ զենք չի վերցրել (ո՞վ գիտի, հլ ա մի լավ քրքրեմ օրագրական արխիվը՝ կարո՞ղ է ինձ պարզերես անի), չնայած նա գրչով էլ կարող էր մահուցու  խոշտանգել բոլշևիկ «ազատարարներին», քանի որ ճիտին էր հասել «կարմիրների» գազանությունը:

Բոլշևիկներն իրենց իշխանության կարճ ընթացքում արդեն ցույց էին տվել իրենց բարբարոս էությունը: Աջ ու ձախ գնդակահարում էին: Պարենը զոռով խլում էին ժողովրդից՝ սովամահ անելով նրան: Ձերբակալել էին թուրքից մեզ փրկած ազգի հերոսներ Թովմաս Նազարբեկյանին, Մովսես Սիլիկյանին և բազում սպաների: Սարդարապատի հերոս Դանիել բեկ Փիրումյանին գնդակահարել էին Դիլիջանի շրջանում ուրիշ հերոսների հետ միասին: Եղբայրը` Պողոս բեկ Փիրումյանը, չդիմանալով այս անարդարությանը և ծաղրուծանակին (վաստակած ուսադիրներն էին պոկել ու ծիծաղում էին վրան) ինքնասպան եղավ: Բանտերում էին Հովհաննես Քաջազնունին, Լևոն Շանթը, Նիկոլ Աղբալյանը և շատ ուրիշ պետական գործիչներ և մտավորականներ:

Ժողովուրդն ալեկոծվեց և ծառս եղավ: Առաջինը (փետրվարի 13-ին), ինչպես միշտ, Արագածոտնի սասունցիներն էին (մեր էպոսը վկա), ապա տարերայնորեն քաղաքացիական կռիվները բռնկվեցին այլ շրջաններում: Ապստամբությունը գլխավորում էին նախկին խմբապետները: Ապստամբության հենքը մեծ մասամբ արևմտահայ գաղթականությունն էր:

Գրավելով Աշտարակը, Էջմիածինը, Բաշ-Գառնին, Ախտան ապստամբները Կուռո Թարխանյանի և Բաշգառնեցի Մարտիրոսի գլխավորությամբ փետրվարի 18-ին մտան Երևան և դուրս շպրտեցին բոլշևիկներին, բանտերից ազատ արձակելով քաղաքական գործիչներին և մտավորականությանը:

Գիտեմ, որ բանտարկյալներին բանտից ազատելուն Լեռ Կամսարն անմիջական մասնակցություն ունեցել է, ապա ընկերների հետ օրեր շարունակ (այնքան շատ էին՝ իրար վրա դարսված) բանտի գուբից կացնով գլխահատված դիակներ է դուրս բերել և թաղել հողում: Գիտեմ, որովհետև շատ հետո էլ, երբ երգիծաբանը խռովահույզ էր քնում՝ երազում նրան հետապնդում էին այդ անգլուխ մարմինները, և նա վեր էր թռչում սարսափելի կոշմարներից:

Երևանի գրավումից հետո Սիմոն Վրացյանի գլխավորությամբ ստեղծվեց «Հայրենիքի փրկության  կոմիտեն», որը պետք է կառավարեր երկիրը մինչև կառավարության ձևավորումը: Իսկ Լեռ Կամսարն էլ անցավ իր մշտական գործին՝ ինչ անում էր բոլոր իշխանությունների ժամանակ՝ այսինքն գրել:

Բոլշևիկները, որոնք ապաստանել էին Ղամարլուում (Արտաշատ), օգնության կանչելով ռուսական 11-րդ Կարմիր բանակը մարտի 25-ին սկսեցին հուժկու հակահարվածը:

Նրանք գրավեցին Ապարանը, Կոտայքը և ապրիլի 2-ին մտան Երեւան: Մայրաքաղաքը ավերածությունից փրկելու եւ ավելորդ արյունահեղությունից խուսափելու համար որոշվեց Երեւանը հանձնել առանց մարտի: Քաղաքը բոլշեւիկներին հանձնելու համար ստեղծվել էր հանձնախումբ, որի մեջ ընդգրկվել էին Պարսից հյուպատոսը, ամերիկացի բժիշկ Լոշերը եւ Հովհաննես Թումանյանը: «Հայրենիքի փրկության կոմիտեն», զորքը եւ մեծ թվով բնակիչներ Բաշ-Գառնի-Դարալագյազ գծով բռնեցին դեպի Զանգեզուր նահանջի ճանապարհը: Զանգեզուրում նրանք միացան Գ. Նժդեհի ուժերին, իսկ հուլիսին նրա հետ անցան Պարսկաստան: Նրանց հետ էր Լեռ Կամսարը: Ահա ինչ է գրում ժամանակակիցը:

«1921-ապրիլ: Կարմիր մատիտը ողջ մնայ»

«Փետրուարի 18-ի ըմբոստութեան գործողութիւնները վերջ գտած էին ու կռիվները կը շարունակուեին Լեռնային Հայաստանի մեջ: Տաճկահայերը գիտակցելով, որ ռուսահայերը (Հ.Յ.Դ.) իրենց բարեացակամութիւնը շահագործած են, Զանգեզուր հասնելե վերջ որոշեցին ալ չը կռուել: Այս շարժման գլուխը անցած էր զօրավար Անդրանիկի օգնական Սմբատ Մշեցին:

Փրկութեան կոմիտեն սակայն յաղորթած էր հազարապէտ Նժդեհին, որ տաճկահայերը զինաթափ ընե ու թույլ չը տայ, որ անոնք Պարսկաստան անցնեն: Տաթեւի մեջ նկատեցինք, թե սպարապետ Նժդեհը իր հրամաններուն տակ կը դներ կարմիր ստորագրութիւնը:

Այս տողեր գրողը, որ իր կամքին հակառակ միացած էր այս «նահանջ բիւրոցին», Երեւանի փողոցեն յափշտակւած, անպատրաստ, երբ կը դիմեր իր գրասենեակը սպասելով  Երեւանի ռմբակոծման վերջանալուն, երեք երիտասարդները զինք բռնեցին և ինքնաշարժի մեջ նետելով իրենց հետ տարին մինչեւ Ասորի Դուին գիւղը, գրպանիս մեջ կը մնային երկու կարմիր մատիտ:

- Կարմիր մատի՞տ,- ըսավ Լեռ Կամսարը,- փրկուած ենք,- ու թելադրեց, թե ինչպես պիտի գրեինք ճամբորդական արտօնագիրը:

Այսպես արտօնագրերը կը գրեինք կապույտ մատիտով և ստորագրութիւն կը դնեինք կարմիր մատիտով և արձակ համարձակ կը ճամբորդեինք նախարարներեն առաջ, որոնց միայն տրուած էր արտօնագիր ճամբորդելու և անցնելու Պարսկաստան օգնական ուժեր ղրկելու Լեռնային Ղարաբաղը կռիվները շարունակելու:

Եվ, երբ Փրկութեան կոմիտեին նախագահը իր փոքրաթիվ հետեւորդներով Մեղրի հասավ, մեր խմբակը հոն գտաւ և, երբ հետաքրքրվեցաւ թե ինչպես կրցած էինք իրենցմե առաջ Մեղրի հասնել, Լեռ Կամսարը պատասխանեց, թե.

-Պարոն Ն-ի կարմիր մատիտը ողջ մնա...»

Պարսկաստանի սահմանը անցնելուց կարճ ժամանականց, Խորհրդայի Հայաստանի իշխանությունը համաներում շնորհեց ապստամբության մասնակիցներին, բայց երբ նրանք վերադարձան, համարյա բոլորին գնդակահարեց, բանտարկեց կամ աքսորեց:

Լեռ Կամսարը նույնպես բռնադատվեց 20 տարով և մինչև կյանքի վերջը համարվեց persona non grata.

Վանուհի Թովմասյան

Դանիել բեկ Փիրումյան	Պողոս բեկ Փիրումյան	Թովմաս Նազարբեկյան	Մովսես Սիլիկյան

ԱՐԱՄ ԹՈՎՄԱՍԻ ԹՈՎՄԱՂՅԱՆԻ ՀԱՐՑԱՔՆՆՈւԹՅԱՆ ԱՐՁԱՆԱԳՐՈւԹՅՈւՆԸ 

25. 01. 36 թ. (հատված)**

ՀԱՐՑ – Հետաքննությունը փաստեր ունի, որ 1921 թ. դաշնակցական ավանտյուրայի ժամանակ «Ազատ Հայաստան» դաշնակցական պաշտոնաթերթում գրել եք մի շարք ֆելիետոններ, որոնք ուղղված էին կոմունիստական կուսակցության և սովետական կարգերի դեմ։ Ընդունո՞ւմ եք այդ։

ՊԱՏ. - Այդ հարցին չեմ ուզում պատասխանել։

ՀԱՐՑ - Ինչո՞ւ չեք ուզում պատասխանել հետաքննության տված հարցին։

ՊԱՏ. - Ուղղակի չեմ ուզում պատասխանել։

ՀԱՐՑ - Ուրեմն, Դուք ընդունում եք, որ 1921 թ. փետրվարյան ավանտյուրայի ժամանակ «Դաշնակցություն» կուսակցության ճամբարում էիք և նրանց պաշտոնաթերթում քաղաքական պայքար էիք տանում կոմկուսի և սովետական իշխանության դեմ։ Այդ պատճառով էլ խուսափում եք ըստ էության տրված հարցի պատասխանից։

ՊԱՏ. - Իրոք, դաշնակցական ավանտյուրայի ժամանակ «Ազատ Հայաստան» դաշնակցական պաշտոնաթերթում գրել եմ երկու հոդված։ Այդ երկու հոդված-ֆելիետոնները գրված էին Հայաստանում սովետական կարգերի գոյության ժամանակ գործող զինվորական կոմունիզմի և կոմկուսակցության դեմ, բայց դրանով ոչ մի քաղաքական նպատակ չէի հետապնդում։

ՀԱՐՑ - Դուք հարցից խույս մի´ տվեք։ Հետաքննությունը Ձեզ առաջարկում է հստակ պատասխանել՝ դաշնակցական պաշտոնաթերթ «Ազատ Հայաստանում» գրե՞լ եք ֆելիետոններ զինվորական կոմունիզմի և կոմունիստական կուսակցության դեմ։

ՊԱՏ. - Ես գրել եմ ֆելիետոններ, բայց դրանք ուղղված են եղել ոչ թե ընդհանրապես կոմունիզմի գաղափարախոսությանը և ամբողջ կոմունիստական կուսակցությանը, այլ սովետական իշխանության ժամանակ Հայաստանում գործող սովետական մասնակի ձեռնարկություններին և կոմկուսի մասնավոր անդամներին։

ՀԱՐՑ - Բայց այն ժամանակ, երբ գրել եք ֆելիետոնները, Երևանում սովետական կարգեր չկային, չկային նաև սովետական հիմնարկներ, ինչո՞ւ եք այդ դեպքում գրել դրա մասին, եթե քաղաքական նպատակներ չունեիք։

ՊԱՏ. - Դա ուղղակի գրել եմ` որպես հուշ բոլշևիկների մասին։

ՀԱՐՑ - Դուք հարցից խույս մի´ տվեք, քանի որ հետաքննությունը գտնում է, որ դա  «հուշ չէ բոլշևիկների մասին», ինչպես Դուք եք ասում, այլ գաղափարական պայքար կոմկուսի և սովետական իշխանության դեմ, որովհետև Ձեր ֆելիետոնների շնորհիվ դաշնակցական մամուլը վարկաբեկում էր սովետական իշխանությունը և կոմկուսը։

Ընդունո՞ւմ եք դա, թե՞ ոչ։

ՊԱՏ. - Գուցե, դաշնակցականները զինվորական կոմունիզմի և առանձին կոմունիստների մասին գրածս ֆելիետոններն իրոք օգտագործում էին իրենց քաղաքական նպատակների համար՝ որպես սովետական իշխանության և կոմկուսի վարկաբեկում։ Անձամբ ես նման նպատակ չէի հետապնդում:

ՀԱՐՑ - Այն ժամանակ, երբ Երևանում 1921 թ. փետրվարին ստեղծվեց «Հայրենիքի փրկության կոմիտե» նախկին վարչապետի՝ Ս. Վրացյանի գլխավորությամբ, ասացե´ք, գրե՞լ եք որևէ ֆելիետոն` դաշնակների կողմից կազմակերպած ավանտյուրայի մասին, որը հազարավոր մարդկային զոհերի պատճառ դարձավ։

ՊԱՏ. - Ո´չ, չեմ գրել։

ՀԱՐՑ – Ինչո՞ւ չեք գրել։

ՊԱՏ. - Որովհետև կառավարությունը, որը ղեկավարում էր «Հայրենիքի փրկության կոմիտեն», երկար գոյություն չունեցավ։

ՀԱՐՑ - Բայց այն ժամանակ սովետական իշխանությունը նույնպես առանձնապես երկար գոյություն չի ունեցել, ինչո՞ւ այդ դեպքում Դուք ժամանակ գտաք դաշնակցական մամուլում վարկաբեկելու սովետական իշխանությունը։

ՊԱՏ. - Այդ հարցի պատասխանը չունեմ։

ՀԱՐՑ - Փետրվարյան ավանտյուրայի ժամանակ դաշնակցական մամուլում Ձեր հանդես գալը հետաքննությունը դիտում է որպես մասնակցություն նշված ավանտյուրային, այդ պատճառով էլ հետաքննությանը տված Ձեր բացատրությունը այն մասին, որ Դուք Իրան եք փախել տարբեր պրովոկացիաների պատճառով, չի համապատասխանում իրականությանը. փաստորեն, Դուք` որպես ավանտյուրայի մասնակից, համարվել եք քաղաքական վտարանդի, ընդունո՞ւմ եք դա։

Արձանագրությունը ընթերցվել է ռուսերեն և հայերեն լեզուներով, արձանագրությունը կազմված է իմ խոսքերից։

Արամ Թովմաղյան                ստորագրություն

Հարցաքննեց Իսրայելյանը    ստորագրություն

**Լեռ Կամսար «Բանտիս օրագիրը»

ԼԵՌ ԿԱՄՍԱՐ

Երեքշաբթի 29.- Պետական թատրոնին նվիրված բանկետ իմը մեջ, երբ հայ բանաստեղծմը բաժակ կվերցնե Հայաստանի կենացը խմելու, կոմունիստ հանդիսականը անդիեն կպոռա.

- Ո՞ր Հայաստանի։

- Առհասարակ Հայաստանի,- կպատասխանե ճառախոսը։

- Առհասարակ Հայաստան գոյություն չունի,- կըսե կոմունիստը,- կա միայն Խորհրդային Հայաստան։

Կնշանակե` առհասարակ հայ ալ չկա։

Իսկ առհասարակ մա՞րդ։

Կամ որև է առհասարակ բան գոյություն ունի՞ սա երկրին մեջ…

Ու… եթե իրոք խորհրդայնացումեն անդին Հայաստան չըլլար, ու Արևելքի քաղաքակրթության պատմությունը սկսեր է 1920 թիվեն, այսինքն այն օրվնե, երբ բոլշևիկները Դիլիջանի վրայով Հայաստան արշավեցին։ Գոյություն ունեցած չըլլային Ասորեստանի թագավորները, ոչ ալ իրենց քաջագործությունները պատմող սեպագիր ժայռերը. ըսել կուզեմ ժայռերը ըլլային, բայց վրան գրություն չըլլար։ Այսօր, այս նոր արշավողները այդ նույն ժայռերու վրա սա պես պիտի սեպագրեին.

«Ես, Աթարբեկյանս (կամ Ավիսս), հեղկոմ բոլոր հեղկոմներու, ես սոցիալիստս, ես կոմունիստս, Չիբուխլուի վրայով Ելենով կա արշավեցի, հավաքեցի բոլորտ աճկա հայ գաղթականներուն մի մարագածեցիու կացինով կոտորեցի, 73 հոգի ձեռները ետև կապած ծովիափշարեցի, գնդակահարեցի ու ծովը նետեցի։ Երևանի բանտի նկուղը 17 կանգուն փորեցի, 120 հոգի սպանեցի ու ձկան նման իրար վրա շարելով հողով ծածկեցի։ Երկրի բոլոր պարենը հավաքելով մնացյալներուն սովի մատնեցի ու քաղաքի ոսկին կողոպտելով փառավորվեցի, ե~ս Աթարբեկյանս (կամ Ավիսս), ես հզո~րս, ես արդարադատս, որդի Լենինի, որդի Բուխարինի, որդիՍտալինի…»

«Մահապուրծ օրագիր» 1926թ.

Ն(շան)  Յովհաննիսյան*

*Հուշագրության բնագիրը գտնվում է Գրականության թանգարանում: