Նախ ընթերցողին ներկայացնում եմ այն ընդհանրական պատկերացումը, որն ունի ամերիկաբնակ նկարիչ Հրաչ Իսրայելյանը` պատասխանելով` ի՞նչ ասել է ժամանակակից արվեստ հարցին: Հարցազրույցի այս հատվածն առանց միջամտության ներկայացնելու եւ առաջաբան դնելու հիմնական պատճառը, իմ կարծիքով, հաջորդ հարցադրումների պատասխաններին լրացնող մաս կարող է դառնալ:

«Ժամանակակից արվեստը ի՞նչ է. հարց, որը գլուխկոտրուկ է շատերիս համար: «Ժամանակակից արվեստ» անվան տակ նկարիչները փորձեցին այն, ինչ հնարավոր է, եւ սա առաջ բերեց ավել շատ հարցեր, քան պատասխաններ: Գուցե այդ պատասխանը փնտրենք այն հեղափոխության մեջ որը տեղի է ունենում քանդակագործության արվեստում` շնորհիվ համակարգիչների: 

Իսկ ի՞նչ ազդեցություն ունեն նույն համակարգիչները նկարչության վրա: Թվային աշխարհում պատկերի բարձր որակը նշանակում է ավելի մեծ թվային ֆայլ, և մեծ թվային ֆայլը նշանակում է դանդաղ շարժում: Ակնհայտ է, որ արագությունը, չափը եւ որակը հակասում են իրար, նույնիսկ թվային պատկերի դեպքում: Ի՞նչ կապ ունի այս ամենը արդի արվեստի հետ: Արդի արվեստը ծնվել է համընդանուր արդիականությունից, իսկ արդիականությունը ծնվել է տեխնոլոգիական հեղափոխությունից, որը չորս հիմնասյուների համաչափության վրա է հիմնված` արտադրողական արագության, որակի, արժեքի եւ ծավալի: Կարո՞ղ ենք արդյոք մենք ստեղծել ժամանակակից վրձին ժամանակակից գեղանկարչության համար: Մի վրձին, որն ունի մոդեռնիզմի էությունը: Մի վրձին, որը առավելագույն արագությունը, մեծ չափը և որակը  համադրում է նվազագույն ծախսի հետ: Այն, ինչի՞ն դեռ չեն հասել տեսախցիկներն ու համակարգիչները: Այո, մենք կարող ենք:

Մենք օգտագործում ենք նույն նկարչական նյութերը, որ օգտագործել են 600 տարի առաջ, բայց արդյունքում ստանում ենք մոդեռնիզմի մատնահետքերը: Դա ապացուցելի է մաթեմատիկական փաստերով: Այս 200 նկարները ստեղծել եմ 40 տարի առաջ Սովետական Հայաստանում: Դուք կարող եք տեսնել ԽՍՀՄ Մշակույթի նախարար պարոն Պոպովի պետական կնիքը յուրաքանչյուր նկարի հետեւում: Ի՞նչն է տարօրինակ... Այն, որ մոդեռնիզմը կապիտալիստական մշակույթի հայտնագործում է»:

Եվ ինչպե՞ս է այս ամենի համատեքստում իրեն զգում արվեստագետ Հրաչ Իսրայելյանը:

Ես անձամբ` որպես արվեստագետ, լավ վիճակում եմ. ներսումս հաղթահարել եմ Արեւմուտքը եւ կապտալիզմը: Մի խոսքով` Հայաստանում, թե Հայաստանից դուրս իմ դավանած արժեքներին եմ ծառայել: Ինչպես գիտես` դժվար ճանապարհ է, երբ ընտրում ես հենց այդ` փշոտն ու քարքարոտը:

Արդյո՞ք մարդու ոչ ինքնաբավ ես-ը չի տանում այդ ճանապարհով...Ներքի՞ն, թե՞ արտաքին աշխարհին ապացուցելու խնդիր է, որ կարող եմ:

Եթե աշխարհում միայն մի մարդ լիներ, այդ Ես-ին ծառայելը նորմալ կլիներ, եւ ճանապարհն էլ հեշտ կլիներ: Ոչ ինքնաբավ ես-ից դրդված, եթե մեկը փորձում է հասկանալ ուրիշների ոչ ինքնաբավ վիճակը, արդեն արժեք է, որի համար կարելի է գնալ փշոտ ու քարքարոտ ճանապարհով` թեկուզ քո ոչ ինքնաբավ ես-ին ենթարկվելով:

Այդ դեպքում ստեղծվում է պարադոքսալ մի վիճակ. արվեստագետը գնում է փշոտ ճանապարհով եւ ընթացքում ստեղծում` նկարելով, գրելով, երգելով, տարատեսակ միջոցներով: Ինքնաբավությա՞ն դրսեւորումներն են:

Մասամբ ճիշտ ես. կա երկու մոտեցում այս հարցին` արևմտյան և արևելյան: Օրինակ արեւմուտքում համոզված են, որ եթե լավ ապրես` վայելքների մեջ, լավ էլ կստեղծագործես, իսկ մյուս տեսակետի համաձայն` փշոտ ճանապարհով միայն կարելի է հասնէլ այդ վիճակին: Որովհետեւ դժվարության մեջ ես հասկանում ուրիշի դժվարությունը:

Ուսումնասիրում եմ 1970-ականների Ձեր աշխատանքները: Կարծես թե այդ ճանապարհը պատկերող եզրագիծ կա, բայց միեւնույն տեսանկյունից, երբ համեմատում եմ այսօրվա աշխատանքների հետ, տեսնում եմ, որ միտքը, գաղափարը եւ նկարագրությունը այժմ պատկերված են միայն դեմքի վրա (տես` նկար 1,2 եւ նկար 3,4): Այդպե՞ս է:

1970-ակաների գործերի կատարողական մեթոդը գաղտնիք է մնում. դեռ աշխարհի որևէ երկրում չգիտեն` այն հայերի ներդրումն է արվեստի աշխարհում: Սա ոչ միայն մշակութային, այլ նաեւ տեխնիկական նորություն է` մաթեմատիկական փաստերի վրա հիմնված: Իսկ արվեստի գործերի արժեքը հնարավոր չէ ճշգրիտ ապացուցել: Որքան էլ մեր արվեստը լավը լինի, մենք ուրիշներին չենք կարող ապացուցել. դրանից մեր ազգը որևէ նպաստ չի ունենա:

Բայց եթե մենք ունենք տեխնիկական նորարարություն, եւ օտարի առաջ ենք ստեղծել այդ ամենը, մեր մշակույթը դրվում է ֆոլկլորայինից ավելի բարձր սանդղակի վրա, եւ այդ կերպ կարելի է միջազգային դաշտում այն նյութական արժեքի վերածել:

Այս դիմանկարները նկարված են հատուկ մի պատմության համար եւ արտացոլում են պատմության մեջ եղածների բնութագիրը: Դրանք մի քանի տարվա դադարից հետո են նկարվել: Եվ երեւի թե յոթանասունականների գործերը կապ չունեն սրանց հետ: Եթե նույնիսկ փորձեի կապել, չէր ստացվի, քանի որ նկարչությունը սահմանափակ արտահայտչամիջոց է մարդկային ահռելի էմոցիաների եւ անսահմանափակ գաղափարների համար` համեմատած գրականության եւ կինոյի հետ:

Ամեն դեպքում կերպարները, որոնք այդքան շատ են եւ, կարծում եմ, միագիծ եւ ընդհանրական բնութագիր ունեն, ինչպե՞ս ստեղծվեցին:

Դրանք իմ գրական աշխատանքի համար են ստեղծված . պատմությունը ներկայացնում է 100 մարդկային կերպարներ` 100 տարբեր ֆիզիկական և հոգեբանական տարատեսակներ:

Իհարկե նրանցից մի քանիսը նախքան այդ պատմություն գրելը ունեի, որոնք ինձ օգնեցին. վիզուալ պատկերները նպաստում են երեւակայությանը` բառերի վերածելու գործում: Դրանք նախ նկարել եմ մատիտով, հետո գրիչով, այնուհետեւ , իհարկե, համակարգչով նույն կերպարները կառուցել եմ որպես անիմացիոն քարակտորներ: Այս վիճակում ամբողջական գործը դեռ հեռու է վերջացած գործ կոչվելուց:  Գիտե՞ս` Անուշ, այսօր տաղանդավոր նկարիչը զիբիլի չափ կա, եւ, ինչպես ամեն բան, արվեստն էլ մեր օրերում սկսեց էժանանալ:  

Այլեւս անկառավարելի՞ է մարդուն ուղղված ինֆորմացիայի մշակումը: Տեխնոլոգիան ի վերջո մարդու առաջ կդնի հարցեր, որոնց պատասխանները ներկայիս դրությունից հետո դու՞րս կլինեն մտածողությունից:

Շատ ճիշտ ես... Օրինակ, եթե մարդուն ուղղված ինֆորմացիայի միջոցները փոխվում են, ի հետեւանք` մարդն էլ է փոխվում, եթե մարդը փոխված է, նա անտարբեր է այն արվեստի հանդեպ, որն արդեն (ըստ իրեն) հին է. այդ դեպքում պետք է նոր ձև, նոր մոտեցում, և այդ նորը մենք` հայերս արդեն 40 տարի առաջ արեւմուտքին մատուցել ենք:

Բայց հիմա շատ բան, որն արժեքավոր է դուրս է մնում այդ նույն աղբի առատությունից: Ավելին` քաղաքականացված, շահադիտական նպատակներով հագեցած ծրագրային գործունեություններն արդյո՞ք նույնպես չեն կոդավորում արվեստը:

Ճիշտ ես: Դա էլ մեր դժբախտությունն է: Կամ, եթե ավելի խորը նայենք, երեւի ստեղծագործելու թեմա է նաեւ: Ես ինքս երկար պետք է մտածեմ այս հարցի շուրջ:

Այդ դեպքում մի այլ դիտանկյունից, եթե նայելու լինենք, տարածության եւ ժամանակի ըմբռնումով: Այս երկուսի կոնտեքստու՞մ է ստեղծվում արվեստը, թե՞ արվեստն է թելադրում ժամանակ ու տարածություն:

Շատ խորը եւ բազմաշերտ հարցադրումներ ունեցող թեմա է: Սրանից 600 տարի առաջ, երբ էլեկտրոնիկ հաղորդակցություն չկար, երբ մասսայական տպագրութունը դեռ չէին հայտնաբերել, և գրքերը ձեռքով էին գրում, ես և դու հավանաբար անգրագետ (եթե, իհարկե, հակառակն այս դեպքում մեր օրերում` գրագիտություն կարելի է համարել) կլինեինք:

Մարդիկ ի՞նչ միջոցներով էին ստանում իրենց տեղեկությունը աշխարհի մասին. բերանացի խոսքից և, իհարկե, նկարչությունից: Նկարչությունն էր, որ ցույց էր տալիս, թե ինչպես ապրեն, ինչի հավտան, ինչ արժեքներ որդեգրեն:

Եթե այդ քիչ ինֆորմացված հասարակության համար ժամանակին մեծ խորհուրդ ուներ նկարը, ապա այսօր արդեն ինֆորմացիոն գերակա հանգեցրել է նրան, որ մենք նույնիսկ հաճախ չենք հասցնում դասակարգել, ուսումնասիրել եւ զգալ տեսածը: Ստացվում է` մենք այժմ միայն դիտող-սպառող ե՞նք: Այդ պրոպագանդայի արդյունքում իրական ու ոչ իրական (եթե այլեւս դրա առանձնացումն այսքան հեշտ է տալ) արվեստի տեղն ինչպե՞ս է որոշվում` ցուցասրահի տնօրենի ճաշակով:

Թերևս մեր ժամանակի ամենակնճռոտ խնդիրը… Քանի որ քո հարցն ավելի ընդարձակ է, ես կփորձեմ նկարչության դերով մասնավորեցնել: Այն ուժը, որը նկարչությունն ուներ, ենթադրենք, 600 տարի առաջ, այդ նույն ուժն այսօր կուտակված է մասայական հաղորդակցության տարբեր միջոցների ձեռքում: Հիմա պարզապես այդ հաղորդակցության նոր միջոցները նույն պրոպագադան ավելի արդյունավետ են կատարում:

Ցուցասրահների ու թանգարանների տնօրենների արդյունավետությունն ու ուժը 30 տարի առաջ ազդեցություն ունեին, բայց այսօր վիզուալ արվեստի աշխարհը մի խաղ է, որի օրենքները միայն միլիոնատերերը գիտեն: Այսօր ոչ միայն նկարիչները, այլ նաև ցուցասրահների եւ թանգարանների տնօրենները, արդեն խաղից դուրս են:Ճաշակը թելադրում է անճաշակ միլիոնատերը:

Կապիտալիստական աշխարհում միշտ էլ այդպես է եղել բոլոր ժամանակներում: Քեոփսի բուրգը կամ Հռոմեական կայսրության նշանավոր ճարտարապետական կառույցները եւ շատ արվեստի այլ հրաշքներ միայն հիշվում են «զակազչիկի», ոչ թե ստեղծողի անունով: Ստեղծագործողը, իրական հեղինակը, որը «զակազչիկի» երազանքը իրականություն է դարձրել, ընդամենը վարձու ձեռք է: Իսկ այն ամենն, ինչ վերաբերում է այսօրվա արվեստի ընկալման եւ արվեստագետի խնդրին, արդեն նշեցի զրույցի սկզբնամասում:

Առաջին երկու աշխատանքները Հրաչ Իսրայելյանի՝  մեր օրերի ստեղծագործություններից են, իսկ մյուս երկուսը` 1970-ականների: