Ստեփան Սաֆարյան, քաղաքական վերլուծաբան  

Անցած տարիները, եւ հատկապես` 2012 եւ 2013 թվականները ԵՄ Արեւելյան գործընկերության (ԱլԳ) տարածագոտում նշանավորվեցին Բրյուսելի ու Մոսկվայի միջեւ ինտենսիվ եւ լուռ մրցակցությամբ, ինչը լարվածություն մտցրեց ոչ այնքան  Եվրամիության եւ Ռուսաստանի, որքան կա՛մ Բրյուսելի, կա՛մ Մոսկվայի հետ ԱլԳ անդամ երկրների` Ուկրաինայի, Մոլդովայի, Վրաստանի, Հայաստանի, Ադրբեջանի եւ Բելառուսի հարաբերություններում: 

Ի սկզբանե` 2009թ.-ից, ԵՄ ԱլԳ ծրագիրը մեկնարկեց հետխորհրդային տարածքում Բրյուսելի մտադրությունների հանդեպ Ռուսաստանի անվստահության պայմաններում, որը հետագայում վերաճեց լարվածության, ապա` մրցակցության, հատկապես երբ Կրեմլն իր հերթին մեկնարկ տվեց եվրոպական ինտեգրացիայի ախոյան եվրասիական ինտեգրացիային` արգելակելու համար ԱլԳ տարածագոտու հերթական հատվածի կլանումը ԵՄ-ի կողմից: 

Այս տարածագոտում ներկայում տեղի ունեցող գործընթացների ու դրանց ուղղվածության ըմբռնման, ինչպես նաեւ` լարվածության թուլացման լուծումներն ուրվագծելու համար պարզապես անհրաժեշտություն է ԱլԳ ծրագրի նախապատմության եւ ԵՄ-Ռուսաստան հարաբերությունների առավել համակողմանի վերլուծությունը:

Եվրոպական հարեւանությունից մինչեւ Արեւելյան գործընկերություն 

Արդեն 2007թ. Բրյուսելի համապատասխան գրասենյակներում ու հետազոտական կենտրոններում սկսվեց հանգամանորեն գնահատվել ԵՄ-ից արեւելք ու հարավ-արեւելք Ուկրաինայի, Մոլդովայի, Վրաստանի, Հայաստանի ու Ադրբեջանի մասնակցությամբ 2004թ.-ից մեկնարկած Եվրոպական հարեւանության քաղաքականության (ԵՀՔ կամ անգլերեն` ENP) արդյունքները:

Մասնավորապես, փորձ էր արվում հասկանալ, թե ԵՀՔ շրջանակներում ԵՄ-ի ու գործընկեր երկրների միջեւ ստորագրված ու իրականացվող Գործողությունների ծրագրերի արդյունքում նրանցից ո՞րն է Բրյուսելի հետ քաղաքական ու տնտեսական առումներով ավելի շատ մերձենալու պատրաստակամություն ցույց տվել, այդ երկրներում ի՞նչ նախադրյալներ կան հարաբերությունների հետագա խորացման համար, եւ ի՞նչ կլինի, եթե Բրյուսելը չբավարարի նրանց ակնկալիքները: 

Գնահատման ժամանակը` 2007թ., պատահական չէր ընտրված: Գործողությունների ծրագրերը, որոնք 3 տարի տեւողությամբ Ուկրաինայի եւ Մոլդովայի համար հաստատվել էին համապատասխանաբար 2005թ. փետրվարի 21-ին եւ 22-ին,  ավարտվում էին մեկ տարի անց (Հայաստանի, Վրաստանի ու Ադրբեջանի համար  5 տարի տեւողությամբ նույնատիպ ծրագրեր հաստատվել էին 2006թ. նոյեմբերի 14-ին): Ըստ այդմ` ԵՄ-ը ինքն էլ պետք է հստակեցներ այս մի ծրագրի ավարտից հետո իր անելիքներն ու առաջարկը առաջին հերթին եվրոպականացման հստակ նկրտումներով անմիջական հարեւան երկրների համար, որոնց այդ առումով Հարավային Կովկասում ավելացել էր նաեւ Վրաստանը:    

Եւ ահա, Եվրոպական քաղաքականության հետազոտությունների կենտրոնը (ԵՔՀԿ կամ անգլերեն` CEPS) 2007թ. մարտին հրապարակեց հեղինակավոր փորձագետներ Մայքլ Էմերսոնի, Ջերգանա Նուչեվայի եւ Նիկու Պոպեսկուի «Եվրոպական հարեւանության քաղաքականությունը երկու տարի անց. «ԵՀՔ գումարած»-ի իսկական ժամանակը» համառոտագիրը, որում ԵՄ-ից ավելին ստանալու ու ԵՄ-ի հետ առավել խորը համագործակցելու առումով ԵՀՔ բոլոր գործընկեր երկրները դասակարգվել էին չորս` «պատրաստակամ», «պասիվ», «բացառված» եւ «ոչ պատրաստակամ» խմբերում:

Հեղինակավոր ու արժանահիշատակ են ոչ միայն ԵՀՔ արդյունքները գնահատող նշյալ փորձագետները, այլեւ բուն հետազոտական կենտրոնը, որը սպասարկում է եվրոպական կառույցներին: Իսկ նպատակների կամ նրբերանգների բարձրաձայնման առումով, ինչպես հայտնի է, վերլուծաբաններն ավելի անկաշկանդ ու պերճախոս են, քան դիվանագետները: Հետեւաբար, նրանց տված գնահատականներն այսօր էլ արժեքավոր են ԵՄ արեւելքում եվրոպական ընդլայնման դինամիկան վերլուծելու եւ դրանց ուղղվածությունը գնահատելու առումով: 

«Պատրաստակամ» երկրներ. Ուկրաինա, Մոլդովա, Վրաստան, Հայաստան 

Եվրոպացի փորձագետները ԵՄ-ից դեպի արեւելք ընկած երկրներից Ուկրաինան, Մոլդովան եւ Վրաստանը դասակարգեցին (Հայաստանի հետ) նույն խմբում եւ բնութագրեցին նույն ամփոփ ձեւակերպումով. «Ունեն եվրոպական ինքնություն, «Ոչ»-ը պատասխան չեն համարում», ինչը նշանակում էր` ԵՄ-ի կողմից այդ երկրներին «անդամակցության հեռանկար տրամադրելու մերժումը երկարաժամկետ կտրվածքով կդիտարկվի անկայունություն, որը կհարվածի նրանց եվրոպական հավակնություններին, ըստ այդմ էլ` նման խթանիչի բացակայությունը համարում են վստահելիության պակաս: Հետեւաբար, նշված երկրները ԵՄ-ից սպասում են ավելին` անդամակցության հեռանկարի տրամադրում: 

Ուկրաինայի նկարագրի համար, մասնավորապես, կատարված էր հետեւյալ դիտարկումը. «Հարեւանության մեջ Ուկրաինան ԵՄ-ին իր միանալը հռչակող ամենաբացախոս երկիրն է: Հետնարնջագույն հեղափոխական զարգացումները միայն ուժգնացրել են այդ հավակնությունները: Ուկրաինայի ժողովրդավարական առաջընթացը ավելի շատ հաջող է եղել, թեպետ նրա ձեռքբերումները դեռեւս չեն կոնսոլիդացել: Ուկրաինայի մեծագույն առաջընթացը եղել է ԶԼՄ ազատության ապահովման, ազատ եւ արդար ընտրությունների եւ Մերձդնեստրում անջատողական կոնֆլիկտի վերաբերյալ նրա արտաքին քաղաքականության եվրոպականացման մեջ: Նրա մեծագույն խնդիրները բխել են տնտեսական բարեփոխումներին աջակցող կայուն տեղական մեծամասնություն համախմբելու անկարողությունից:

Դրա արդյունքում Ուկրաինան դեռեւս ունակ չի եղել անդամակցելու ԱՀԿ-ին (Առեւտրի համաշխարհային կազմակերպություն), իսկ ԵՄ-Ուկրաինա առեւտրային հարաբերությունները ավելի դանդաղ են առաջխաղացել, քան կարող էին: Այդուհանդերձ, Ուկրաինան Արեւելյան հարեւանության մեջ մնում է ԵՄ առաջատար գործընկերը, եւ արդեն բանակցություններ են սկսվել «բարելավված համաձայնագրի» շուրջ, որը կընդգրկի ազատ առեւտուրը, մուտքի արտոնագրի դյուրինացումը, էներգետիկ երկխոսությունը, համագործակցությունը արդարադատության ու ներքին գործերի հարցերում եւ կապը Ընդհանուր արտաքին եւ անվտանգության քաղաքականության (CFSP) հետ»:

Այս խմբից Մոլդովային տրվել էր հետեւյալ նկարագիրը. «Մոլդովան երկարաժամկետ կտրվածքով ԵՄ-ին միանալու հավակնություն ունի եւ իրեն արդեն դիրքավորել է որպես հարավ-արեւելաեվրոպական պետություն: Կառավարությունը նպատակադրված է 2008թ. ԵՄ-ի հետ ստորագրել Կայունացման եւ Ասոցացման համաձայնագիր կամ Ասոցացման համաձայնագիր: Մինչ Մոլդովան ոգեշնչված  է ԵՄ-ին անդամակցությունով, սակայն քիչ եռանդուն է ԵՀՔ հարցում, որը Մոլդովային եվրոպական հեռանկար չի առաջարկում: Այդուհանդերձ, Մոլդովան ԵՀՔ Գործողությունների ծրագրի իրականացումն իր բարեփոխման գործընթացի կենտրոնական տարրն է դարձրել:

Չնայած տնտեսական բարեփոխումների, սահմանի կառավարման եւ ԵՄ-ի ոգեշնչած օրենսդրական փոփոխությունների հարցերում որոշակի առաջընթացին, Մոլդովայի ժողովրդավարական բարեփոխումները վերջին տարիներին դանդաղել են: Մոլդովան ձախողվել է դատական իշխանության անկախության, կոռուպցիայի դեմ պայքարի եւ ԶԼՄ ազատության հարգման հարցերում նշանակալի առաջընթաց կատարելու մեջ: Մոլդովայի եվրոպական հավակնությունները մեծ են, թեպետ բարեփոխումների իրականացումը էապես ետ է մնացել»: 

Վերոնշյալ եռյակից նույն բնութագրով վերջին պետության` Վրաստանի համար նշվել էր. «Թբիլիսիի իշխանությունները նպատակադրված են լիարժեք ինտեգրվել Եվրաատլանտյան կառույցներին (այսինքն` ՆԱՏՕ-ին եւ ԵՄ-ին)` իբրեւ արեւմտականացման ռազմավարության մաս՝ այդպիսով ձգտելով հասնել Ռուսաստանից իրական անկախության:

«Վարդերի հեղափոխությունը»  մեկնարկ տվեց ԵՀՔ-ում հարավկովկասյան երկրների ներառմանը, իսկ Վրաստանը՝ որպես տարածաշրջանի առաջատար, ձեռք է բերել բարեփոխումների ու ճանաչման լայն աջակցություն: Չնայած դրան, դժվարություններ են ի հայտ եկել օրենսդրության ներդաշնակեցման, դատական իշխանության բարեփոխման, տեղական ինքնակառավարման, բազմակուսակցական կառույցների զարգացման եւ ԶԼՄ անկախության հարցերում: Վրաստանը ցանկանում էր, որպեսզի ԵՀՔ Գործողությունների ծրագիրը առաջնայնություն տա հակամարտությունների լուծմանը, սահմանային աջակցությանը եւ ԵՄ-ի հետ ազատ առեւտրին, սակայն հիասթափություն ունեցավ այդ հարցերում ավելի մեծ արդյունք չունենալու պատճառով»: 

Ուշագրավ է, որ հեղինակների դասակարգմամբ Հայաստանը այդ շրջանում նույնպես դասվել է «պատրաստակամ» երկրների շարքին, սակայն այլ բնութագրմամբ` «ցանկանում է ավելին, սակայն անվտանգության այլ առաջնահերթություններ ունի», ինչը պետք է նշանակեր Երեւանի հետ ԵՄ հարաբերություններում դրանց հաշվառում: Իսկ որպես երկրի նկարագիր նշվել էր հետեւյալը. «Հայաստանը հայտարարել է իր եվրոպական կոչման մասին, իսկ ԵՀՔ-ում ներգրավվածությունը դիտվում է որպես տարածաշրջանային մեկուսացումից ազատվելու եւ տնտեսական զարգացմանը նպաստելու ուղի:

Հայաստանի հավատարմությունը ԵՀՔ-ին երկսայր է. հռչակագրային հարթության վրա ԵՄ-ի հետ ավելի մոտ հարաբերությունները ճանաչված են իբրեւ Հայաստանի վերջնանպատակ, իսկ ավելի պրագմատիկ տոնայնության մեջ` ԵՀՔ-ում ներառված եւ ավելի վաղ ԳՀՀ-ում (Գործընկերության եւ համագործակցության համաձայնագիր) հռչակված բարեփոխումները կարծես թե առաջ են գնացել միայն տնտեսական դաշտում:

Քաղաքական, սոցիալական եւ դատական ոլորտներում բարեփոխումների հարցում փոքր առաջընթաց է արձանագրվել: Հայաստանի արտաքին քաղաքականությունը հենված է «փոխլրացման» սկզբունքի վրա` իբրեւ Ռուսաստանի հետ իր սերտ հարաբերությունները հարմարեցնելու ուղի, որը մնում է Երեւանի ամենակարեւոր միջազգային գործընկերը: Լեռնային Ղարաբաղի ընթացիկ հակամարտությունը Ադրբեջանի հետ տակավին դիտվում է տարածաշրջանային հարաբերությունների զարգացման հիմնական խոչընդոտ: Սակայն ԵՄ-ը դեմ է հանդես եկել հակամարտության կարգավորումը ԵՀՔ Գործողությունների ծրագրի առանցքային մաս դարձնելուն»: 

Այսպիսով` 2007թ., Արեւելյան գործընկերության պաշտոնական մեկնարկից մեկ տարի առաջ ԱլԳ տարածագոտու 6 երկրներից 4-ը հստակ գնահատվել էին իբրեւ Եվրոպային ավելի մերձենալու պատրաստ երկրներ: Նրանցիc երեքը` Ուկրաինան, Մոլդովան եւ Վրաստանը, «ԵՀՔ գումարածի» ներքո ակնկալում էին այնպիսի ծրագիր, որը ոչ միայն կապահովեր ԵՄ հետ խոր ազատ առեւտուր, վիզայի դյուրինացում եւ խոր ինտեգրում, այլեւ անդամակցության հեռանկարի տրամադրում: Բրյուսելն այդ շրջանում, թվում էր, թե գիտակցում է, որ եթե ուղղակի կամ անուղղակի չապահովի այդպիսի խթանիչ, ապա նշված երկրները կարող են կորցնել իրենց հետաքրքրությունը եվրոպական ինտեգրման հանդեպ, ինչպես նաեւ` այդ երկրներում էապես կտուժեն ժողովրդավարական բարեփոխումները: Բրյուսելը նաեւ գիտակցում էր, որ նման հեռանկարի մասին առնվազն չակնարկելը չկոնսոլիդացած կամ ետ մնացող բարեփոխումների եւ տակավին փխրուն արտաքին քաղաքական կողմնորոշման պայմաններում կարող է այդ երկրներում ռեվերսի բերել: 

Բրյուսելը է՛լ ավելի մեծ զգայունակություն պետք է ցուցաբերեր անվտանգության հարցերում այլ առաջնահերթություն ունեցող Հայաստանի պարագայում, ով «հռչակագրային մակարդակում» շրջվել էր դեպի ԵՄ-ը, իսկ պրագմատիկ առումով դեռեւս երկու շոշափելի անկնալիք ուներ նրանից` տնտեսության զարգացման ակնկալիք եւ իր շրջափակման հաղթահարում: Հենց դրանք էին խթանել Հայաստանի եվրաինտեգրումը:  

Հայաստանի կարողությունների, կարիքների ու նպատակների նման գնահատումը կարծես թե ակնհայտ է դարձնում 2007թ. Բրյուսելի եւ Երեւանի միջեւ մերձեցման հավելյալ ու չգրված մեկ այլ պայման. Բրյուսելը, հավանական է, Երեւանին հասկացրել կամ խոստացել է ոչ միայն հարգել նրա անվտանգության առաջնահերթությունները (անվտանգության ոլորտում Ռուսաստանի հետ հարաբերությունները), այլեւ նպաստել նրա տնտեսության զարգացմանը խոչընդոտող շրջափակման վերացմանը, այն է` բացել հայ-թուրքական սահմանը: Իսկ Երեւանն էլ դրա դիմաց հասկացրել է, որ դանդաղ, բայց հաստատուն կշարժվի դեպի վերջնանպատակը` իր «եվրոպական կոչումը»: Ուստի, պատահականություն չի կարող համարվել այն, որ հայ-թուրքական հարաբերությունների նորմալացման գործընթացի ակունքները տանում են դեպի հենց այս թվականը` ի դեմս 2007թ. հունվարից եվրոպական մայրաքաղաքներում մեկնարկած միջնորդավորված փակ բանակցությունների:

Այս հանգամանքի վրա ուշադրություն դարձնելը կարեւոր է, քանի որ թույլ է տալիս հասկանալ Երեւանի ու Բրյուսելի միջեւ ներկայում տեղի ունեցողը: Մասնավորապես, այն օգնում է հասկանալ, թե ինչո՞ւ է Վիլնյուսի գագաթնաժողովից առաջ` Ասոցացման համաձայնագրի ստորագրման նախաշեմին, ՀՀ նախագահ Սերժ Սարգսյանը Վարշավայում կամ Քիշնեւում ԵՄ-ին հիշեցնում Հայաստանի շրջափակման վերացման անհրաժեշտության, իսկ միգուցե` Երեւանի առաջ Եվրոպայի չկատարած պարտավորության մասին: Ըստ երեւույթին, այն Բրյուսել-Երեւան ինտեգրման փաթեթի չգրված մասն է կազմել, այլ ոչ թե` Հայաստանի կողմից եվրաինտեգրման հաջորդ քայլը կատարելու նոր նախապայման: Սակայն Բրյուսել-Երեւան հարաբերություններում միայն այս մի պայմանը չէ, որ խախտվել է… 

Շարունակելի