Հարցազրույց գրող Վահան Զանոյանի հետ

-Ձեր՝ «Հեռավոր մի տեղ» գիրքը պատմություն է 16-ամյա մի աղջկա մասին, ով դարձել էր թրաֆիկինգի զոհ: Ինչո՞ւ ընտրեցիք այս թեման:

-Թրաֆիկինգի թեման մեր ներկա կյանքի շատ կարևոր նյութերից մեկն է: Վաղուց լսել էի այդ մասին, բայց հատկապես Սովետմիության փլուզումից հետո այդ իրողությունը շատ ընդհանրացավ Սովետմիության նախկին երկրներում: Այս թեման ես չընտրեցի, այլ թեման ինձ ընտրեց, երբ պատահմամբ հանդիպեցի թրաֆիկինգի զոհերից մեկին, ով 16 տարեկան էր:

-Ե՞րբ հանդիպեցիք այդ աղջկան: 

-2009 թ. Բահրեյնում դրամատան տնօրենն էի: Մենք գործընկերներով Դուբայ էինք գնացել, և հյուրանոցի սրահի մի կողմում հայերեն լսեցի: Այդպես է, երբ հայերեն ենք լսում, վեր ենք կենում, մոտենում, հարցնում, թե ինչպես եք, ծանոթանում ենք: Այդ ժամանակ տեսա, որ հայերեն խոսողը 16-ամյա աղջիկ էր, ում կողքին նստած էր 40-ամյա մի կին, որը նրա մենեջերն էր: Անհանգիստ խոսակցություն էր, իրենց վիճակն էլ  լարված էր, բայց զգացի, որ ինչ-որ սխալ բան կար, որից հետո հետապնդեցի նրանց: Դա երկար խոսակցություն է, և չկենտրոնանանք այդ մասի վրա: Այդ աղջկա հետ ծանոթանալուց հետո գնացի նաև նրա գյուղը: Այդ գրքի համար քանի-քանի անգամ եմ Դուբայ գնացել: Եվ երբ այդ աղջիկն ինձ սկսեց վստահել, բերեց նաև իր ընկերուհիներին: Այդպես 12 աղջիկների հետ հարցազրույց ունեցա: Այս 12 աղջիկները ձևացան որպես զոհ, բայց, համոզված եմ, կային այնպիսիները, որոնք կամովին էին եկել, սակայն ամաչում էին ասել այդ մասին:

-Այսինքն՝ գրքի հերոսուսհին՝ Լարան, այդ աղջիկների հավաքակա՞ն կերպարն է ներկայացնում:

-Լարայի կերպարը ստեղծելու համար խառնել եմ 4 աղջկա պատմություն: Գրքում բոլոր պատմություններն իրական են: Օրինակ, գրքում Լարայի հորը սպանում են՝ ձորից ցած նետելով:  Իրականում դա պատահել է ոչ թե Լարայի, այլ մեկ ուրիշ աղջկա հետ, սակայն ես այդ դեպքն օգտագործել եմ Լարայի պատմության մեջ: Հակառակ նրան, որ Լարան 4 տարբեր կերպարների միավորումն է, գրքի մեջ ամեն ինչ համատեղված է, և ներկայացվում է՝ որպես մեկ պատմություն: Միևնույն ժամանակ դա առիթ է տալիս խոսել երկրի սոցիալական վիճակի մասին, բնության մասին:

-Գրքում կա նաև մի օլիգարխի կերպար, որը զբաղվում է աղջիկների հավաքագրմամբ, վաճառքով, տեղափոխությամբ: Իրականում կա՞ այդ կերպարը:

-Անշուշտ կա, նրա անգթությունը, որսալու կերպերն իրական են:

-Իսկ եթե այդքան փաստեր ունեիք, չե՞ք մտածել դրանք ներկայացնել առանց գեղարվեստական շղարշի:

-Քանի որ իմ ասպարեզում աջ ու ձախ հոդված էի գրում՝ քարյուղի, միջազգային շուկայի մասին, առաջին միտքս դա էր, այսինքն՝ հոդված գրելը, բայց հոդվածը կարող են կարդալ 10  հետաքրքրված մարդիկ, որը հետո կմոռանան: Իսկ վեպը շատ ավելի լայնատարած է և կարող է  նպաստել հանրային գիտակցության ձևավորմանը: Իսկ հանրային գիտակցություն ստեղծելը կարևոր է  3 առումով: Դա կարող էր ապագա զոհերին նախազգուշացում լինել, որ ամեն ապուշ խոսքի չհավատան, որ փայլուն ապագայի մասին խոստումներին անմիջապես չհավատան: Երբ հանրային գիտակցություն լինի այդ մասին, անգամ ոճրագործները կզգուշանան: Այդ թեման ընդհանրապես փակ թեմա է եղել մինչև հիմա, և այդ լռության հետևանքով է, որ այդ ոճրագործները գործում են՝ իմանալով, որ մարդիկ չեն խոսի այդ մասին: Եվ երրորդը՝ ամենակարևորը` պետական մարմինները, որոնք, ըստ օրենքի, պետք է հետևեն, օրենքը պարտադրեն, ոչ մի ձևով այդ հարցն առաջնահերթ չեն դիտարկում մինչ այն պահը, երբ աղմուկ չի լինում: Բայց հավատում եմ, որ եթե մի քիչ հանրային գիտակցություն լինի, թերթերը գրեն, տարբեր զեկույցներ լինեն այս մասին, իրենք ավելի հետամուտ կլինեն:

-Ի դեպ, գրքի ո՞ր հատվածի նկարագրության ժամանակ հուզվեցիք:

-Ինձ համար ոչ հուզիչ մաս չկա այդ գրքի մեջ:

-Բայց կա՞ր հատված, որը զգացմունքայնության պատճառով ավելի դժվար էր գրելը:

-Լարայի բռնաբարման տեսարանը շատ դժվար էր գրելը, բայց ինձ ճիշտ նման ձևով պատմված էր այդ տեսարանը: Հուզիչ էր նաև Լարայի խոսակցությունները մահացած հոր հետ, նրա ներքին մտատանջությունները, բայց գեղարվեստական ձևով գոհացուցիչ էին... Իսկ ամենահաճելին վերջաբանը գրելն էր, որը հորինել եմ, քանի որ ուզում եմ, որ հայ ժողովուրդը հասկանա, որ իր ձեռքերում ուժ կա: Կարծում եմ՝  կարևոր է այն, որ գրես իմացած բանի մասին, եթե նույնիսկ դա գեղարվեստական վեպ է, հակառակ դեպքում՝ կեղծը հայտնի է դառնում: Գրքում յուրաքանչյուր նկարագրություն վերցված է իրականությունից: Կարևոր է, որ գիրքը ազդեցիկ լինի, հակառակ դեպքում՝ սուտը հայտնի կլինի: Օրինակ՝ Մուսադաղի պատմության նկարագրության համար. անձը, որ Հայաստան եկավ, հետո գնաց Սիբիր մեռնելու, օգտագործել եմ մեծ հորս պատմությունը, բայց ուզում էի, որ այն պատմի Խև Գագոն (գրքի կերպարներից է,- հեղ.): Այդ պատմությունը շատ հուզիչ է ինձ համար, բայց միևնույն ժամանակ ուրախ էի, որ առիթ ունեի գրել այդ պատմության մասին:

-Իսկ գրքի երկրորդ հատորում ի՞նչ է սպասվում:

-Վեպի մեջ մի գլխավոր շառավիղ կա Լարայի պատմության մեջ, որը կգա և կվերջանա մի տեղ, բայց կան շատ երկրորդական թեմաներ, որոնք չեն վերջացել: Եվ ամենակարևորը՝ հնարավոր չէ, որ Լարան գա Հայաստան, բոլոր փորձառությունները վերջանան, և նա ապրի ուրախ-զվարթ: Հազվադեպ է, որ թրաֆիկինգի զոհերից մեկը վերադառնա հայրենիք: Այդ մասին կա գրքի մեջ: Անկարելի է, որ նրանց ընկերային շրջապատն իրենց ընդունի այնպես, ինչպես նախկինում, երբ իմանան, թե որտեղից են եկել և ինչով էին զբաղված: Հաջորդ հատորում գլխավոր հանգույց կա լուծելու, թե ինչպես է Լարան լուծելու իր թե՛ ընկերային, թե՛ հոգեկան ներքին տագնապները:

-Դուք նշեցիք, որ թրաֆիկինգի 12 զոհերի հետ հարցազրույցներ եք արել: Այդ աղջիկները տեղյա՞կ են, որ գիրքը հրատարակվել է:

-Անկարելի է հաճախ մոտենալ այդ աղջիկներին: Ես հազար խոստում եմ արել, որ պիտի չփորձեմ հերոսություն անել իրենց ազատել: Իրենք իրապես վախեցած են: Չի կարելի հետապնդել նրանց, ոմանք, հակառակ այն հանգամանքին, որ չուզելով են մտել այդ ցանց, հիմա չեն ուզում դուրս գալ, չեն ուզում գալ դիմագրավել իրենց ընտանիքները: Մեծամասնությունը կամավոր է գնացել: Ես հավատում եմ, որ եթե Հայաստանի ընկերային, տնտեսական կյանքը չլիներ այնպես, ինչպես որ այսօր է, այդ կամավորների մեծամասնությունը չէր դիմի այդ քայլին: Իրենք համոզված են, որ ուրիշ ճար չունեն: Ոմանք երեխա ունեն, և երեխային կերակրելու համար մարմնավաճառության են դիմում, ոմանք իրենց ազգականների միջոցով ծախված են:

-Բայց վեպը լավատեսորեն է  ավարտվում:

-Դա շատ դիտմամբ եղած բան է: Իմ ամենամեծ ցնցումը, որ եղավ, երբ Հայաստան եկա, տեսա հանձնված իրականությունը, որքան էլ այն դաժան լինի, ընդունելու պատրաստակամ ժողովուրդ տեսա: Եվ ես հավատում եմ, որ դա գալիս է Սովետական Միությունից: Մենք՝ հայերս, ըմբոստ ժողովուրդ ենք: Ե՞րբ եք տեսել լուռ հայ, որ ոչխարի պես խելոք-խելոք նստի: Այստեղ բոլորը ստրկացած են: Հարմարվելու դաստիարակություն կա այստեղ: Ես դրան դեմ եմ: Հայ ժողովուրդը պետք է այդպիսին չլինի: Փորձեցի ինչ-որ ձևով, թեկուզ գրքով, հույս ներշնչել: Ամեն իրողություն ընդունելը խելացիություն չէ: Ամեն ինչ կարելի է փոխել:

Եթե այդ գրքի մեջ կա պատգամ, ապա այն է, որ կարելի է այդ համակարգը փոխել:

-Հուսալքություն տեսնո՞ւմ եք հասարակության մեջ:

-Շատ... Եվ շատ վատ է: 4 ամիս առաջ այստեղ էի, որից հետո վիճակն ավելի է վատացել: Մանավանդ իշխանությունների կողմից մտահոգություն չկա: Նույնիսկ իշխանության մեջ կան մարդիկ, ովքեր չեն հավատում երկրի ապագային, արդեն ընդունել են, որ այս երկիրը պետք է գոյություն չունենա, այնպես որ լավ է, որ այս բոլորը նորմալ է: Արդյո՞ք այսպես է... Չգիտեմ, ապացույց չունեմ, բայց երբ դիտում եմ չորս կողմս կատարվածը, երբեմն գալիս եմ այդ եզրակացության: Ինչո՞ւ ենք այսքան անտարբեր այս փոքր երկրի ապագայի հանդեպ: Լավը չէ՞ Հայաստանը, և ուզում ենք արագ ազատվե՞լ:

-Երկիրը կորցնելու վտանգ տեսնո՞ւմ եք:

-Անշուշտ, տեսնում եմ: Էլ ի՞նչ երկիր առանց ապագայի, առանց հույսի, եթե այսօր ժողովուրդն այնքան հուսահատված է, որ շատերը  եթե ունենան երկրից դուրս գնալու ամենափոքր հնարավորություն, կգնան: Այդ դեպքում այս երկիրն ի՞նչ ապագա ունի: Միայն այն անձը, որ համոզված չէ այս երկրի ապագայի հարցով, կարող է անտարբեր լինել ստեղծված իրավիճակի նկատմամբ: Անտարբեր լինելը նշանակում է, որ դու արդեն հրաժարվել ես այս երկրից, հակառակ դեպքում՝ ինչպե՞ս կարող ես անտարբեր մնալ:

-Ի՞նչ անել:

-Ըստ իս՝ հայ ժողովուրդը պետք է սովորի իր ճակատագիրն իր ձեռքի մեջ առնել: Այ, ժողովուրդն իր ճակատագիրը մի կողմ է գցել, բայց չեմ կարող մեղադրել, կարծում եմ՝ Սովետական Միության այդ 70 տարիները դեր են խաղացել, բայց 22 տարի է՝ դուրս ենք  եկել այդտեղից: Ճակատագիրը երկնքից չի ընկնում, դու ես որոշում:

-Տխո՞ւր եք:

-Այո, ես միշտ տխուր եմ, երբ մսխված պոտենցիալ եմ տեսնում, մսխված առիթներ, մսխված սերեր, մսխված ինչ կուզես... Մսխումն ամենավատ բանն է: Կյանքն ի՞նչ է... Դրա ամեն մի րոպեն պետք է գնահատել: Իսկ երբ տեսնում եմ, թե Հայաստանում ինչքան մսխված պոտենցիալ կա, ասեք՝ ո՞նց չտխրես...