Քրեական դատավարության նոր օրենսգրքի նախագիծը Ազգային ժողովում է գտնվում, իսկ իրավաբանական շրջանակը դեռեւս քննարկում է օրենսգրքում տեղ գտած մի շարք նորամուծություններ, որոնք խնդրահարույց են համարվում անձի իրավունքների պաշտպանության տեսանկյունից: Ամերիկյան իրավաբանների ընկերակցությունը Փաստաբանների պալատի հետ համատեղ դեկտեմբերի 23-ին Էրեբունի պլազա հյուրանոցում քննարկում էր օրենսգրքում տեղ գտած այն դրույթները, որոնց հետ սկզբունքային անհամաձայնություն ունի փաստաբանների գերակշռող մեծամանությունը:

Փաստաբանների պալատի համար ամենավիճահարույց հարցը օրենսգրքում տեղ գտած դեպոնացման ինստիտուն է, մասնավորապես մեղադրյալի ցուցմունքների դեպոնացումը: Փաստաբանները այդ ինստիտուի ներդրման վերաբերյալ օրենսգրքի հեղինակների հիմնավորումները համադրելով դատաիրավական պրակտիկայի հետ, հանգել են այն հետեւության, որ այն իրական վտանգ է մեղադրյալի համար: Օրենսգրքի հեղինակների այն հիմնավորումը, որ «ցուցմունքի դատական դեպոնացումը կատարվում է մեղադրյալի խոստովանական ցուցմունքի պատշաճությունն ապահովելու նպատակով», իրական չեն համարում:

«Անհրաժեշտ է նախատեսել ցուցմունքը դեպոնացնելու, մասնավորապես` մինչդատական վարույթի ընթացքում դատավորի ներկայությամբ անձին հարցաքննելու հնարավորություն։ Նման հարցաքննությունը կարող է կատարվել միայն օրենքով նախատեսված դեպքերում, երբ որոշակի հանգամանքների բերումով հետագայում անձի հարցաքննությունը դատարանում կարող է դժվարանալ կամ անհնարին լինել»։ Փաստաբանների ասելով, այս դրույթը, եթե ընկալելի է գործով անցնող վկայի կամ տուժողի համար, որոնք որոշակի պատճառներով հնարավոր է չկարողանան մասնակցել դատաքննությանը եւ իրենց ցուցմունքները պնդեն դատարանում, ապա չի կարող ընդունելի լինել մեղադրյալի դեպքում: Պալատն անհասկանալի է համարում, թե ինչ միտում ունի հատկապես մեղադրյալի ինքնախոստովանական ցուցմունքի դեպոնացումը այն դեպքում, երբ մեղադրյալը պարտադիր մասնակցելու է իր վերաբերյալ գործի դատաքննությանը եւ համապատասխան ցուցմունքներ տալու հնարավորություն է ունենալու:

Փաստաբաններից ոմանք չեն պատկերացնում դատարանի ներգրավումը ցուցմունքների դեպոնացմանը. դատավորների ծանրաբեռնվածությունը տեսականորեն անպատկերացնելի դարձնում, որ իրենց հիմնական գործը թողած նրանք ժամերով ինքնախոսատովանական ցումունքներ կլսեն: Չբացառեցին նաեւ, որ կգտնվի մի դատավոր, ով կարող է կնիք դնել քննիչի թելադրած ցուցմունքի տակ: Բացի այդ, դատավորը մեղադրյալին հարցեր տալու իրավունք չունի, իսկ ցուցմունքները վավերացնելուց հետո, անկախ իրավիճակից, մեղադրայլը դատարանում դրանից հրաժարվելու հնարավորություն չի ունենալու եւ ոչ մի պատճառաբանություն չի կարող գործը քննող դատավորի համար լուրջ հիմնավորում դիտվել:

Փաստաբան Արա Զաքարյանի այն դիտարկմանը, որ այնուամենայնիվ, այդ բոլոր կանխատեսումների դեպքում անգամ դեպոնացված ցուցմունքը գործով ձեռք բերված ապացույցներից ընդամենը մեկն է եւ բոլոր ապացույցների արժանահավատությունը համակցության մեջ պետք է գնահատվի, իրավաբանական գիտությունների դոկտոր Արթուր Ղամբարյանը հակադարձեց, թե կասկած չկա, որ դատավորի ներկայությամբ տրված ցուցմունքները գործնականում դիտվելու են որպես առավել արժանահավատ, անվիճելի ապացույց: Դա նույնիսկ այն պարագայում, երբ մեղադրյալը հետագայում դատարանում ներկայացնի իր նկատմամբ խոշտանգման փաստեր, այդ թվում եւ հոգեբանական ճնշում գործադրելու վերաբերյալ վստահելի փաստեր: «Ուստի, կարող ենք փաստել, որ ապացուցողական զանգվածում մեղադրյալի խոստովանական ցուցմունքի` արդեն իսկ դեպոնացված լինելը դիտարկվելու է որպես առավել արժանահավատ, քան մյուս ապացույցները, ինչն իր հերթին հակասում է ապացույցների ազատ գնահատման սկզբունքին»,- հայտնեց պրն Ղամբարյանը: Վերջինիս կարծիքով նախագծի հեղինակներն այդ ինստիտուտը ցանկանում են փորձարկել Հայաստանում, սակայն  դեպոնացման ինստիտուտի փորձարկումը ճակատագրեր կարող է արժանանալ:

Փաստաբանների այն դիտարկմանը, որ քննիչը հարկադրված կլինի մեղադրյալին հարցաքննել պաշտպանի մասնակցությամբ, Արթուր Ղամբարյանն այն կարծիքին է, որ ընտրության դեպքում` քննչական գործողությանը մասնակից դարձնել պաշտպանի՞ն, թե՞ դատավորին, քննիչը կընտրի դատավորին, եթե ցանկանում է խոշտանգումով ցուցմունք կորզել, քանի որ դատավորը դեպոնացված ցուցմունքին է նախապատվությունը տալու: «Ապացույցները հավասար ուժ չունեն, պրակտիկայում այդպես է»,- գործընկերներին հավաստիացրեց Ա. Ղամբարյանը: 

Փաստաբանների պալատի նախագահի տեղակալ Մելանյա Առուստամյանն այս նախագծում վտանգավոր է համարում այն, որ գործող դատական պրակտիկայի պայմաններում դատարանները, որպես կանոն, ամբաստանյալին դատապարտելով հանցագործության կատարման մեջ, միաժամանակ նաեւ ստիպված են լինելու դիմելու նախաքննական մարմիններին քրեական հետապնդում հարուցելու ակնհայտ սուտ ցուցմունք տալու համար: «Այս կարգավորման կիրառումը ստեղծելու է նաեւ հետեւյալ անելանելի վիճակը, երբ իրեն արդարացնող ցուցմունքներ տված, սակայն դատապարտված անձին անհրաժեշտություն է առաջանալու քրեական պատասխանատվության ենթարկել սուտ ցուցմունք տալու համար»,- հավելեց Մ. Առուստամյանը:

Այս մտահոգություններից ելնելով Փաստաբանների պալատն առաջարկում է նախագծից ընդհանրապես հանել `

ա/ մեղադրյալի ցուցմունքի դեպոնացումը,

բ/ տուժողի եւ վկայի ցուցմունքի դեպոնացումը:

ՀՀ Փաստաբանների պալատն հայտարարում է, որ եթե նույնիսկ կողմ լինեն վկայի կամ տուժողի ցուցմունքի դեպոնացմանը, ապա միայն Հայեցակարգի շրջանակում, վկայի եւ տուժողի ցուցմունքների դեպոնացումը դիտվի որպես բացառիկ միջոց, երբ վկան կամ տուժողը առողջական վիճակի վատթարացման հետեւանքով չեն կարողանալու ներկայանալ դատարան գործն ըստ էության քննելու ժամանակ:

Զեկուցողներից փաստաբան Ինեսսա Պետրոսյանն անդրադարձավ օրենսգքրի նախագծում տեղ գտած ձերբակալման վերաբերյալ հիմնավորումներին` «կարճաժամկետ ձերբակալում» հասկացությանը: «Կարծում ենք, որ սույն դրույթը պետք է հանվի Նախագծից, քանի որ այն կարող է կիրառվել որպես վարույթի մասնավոր մասնակցի վրա ճնշման միջոց` այսինքն` վարույթն իրականացնողը կարող է օգտագործել այս կարճաժամկետ ձերբակալման հնարավորությունը ցուցմունքներ կորզելու համար հատկապես վկաներից եւ դնել նրանց անհավասար պայմաններում»,- հայտնեց փաստաբանը:

Օրենսգրքի նախագծով անձին ձերբակալելուց 6 ժամ հետո կարգավիճակ տալը եւ իրավունքերին ու պարտականություններին ծանուցելը հետընթաց դիտարկվեց գործող Քրեական դատավարության օրենսգրքում ամրագրված 3 ժամի համեմատությամբ: Ըստ այդմ` առաջարկվող վեց ժամը նախկին երեք ժամի փոխարեն, կարող է բացասաբար անդրադառնալ անձի վրա, քանի որ տվյալ դեպքում անձը չունի որեւէ կարգավիճակ: Նրա կարծիքով նախատեսված վեց ժամը վարույթն իրականացնող մարմինը կարող է օգտագործել կամայական, այսինքն, անձինք կարող են շատ դեպքերում անօրինական ձերբակալվել եւ վեց ժամ անհիմն պահվել ոստիկանության բաժիններում, քանի որ այս դեպքում նրանց նկատմամբ այդ վեց ժամն էլ կարող է լինել անձին նվաստացնելու եւ խոշտանգելու միջոց:

«Վերջին ժամանակաշրջանում հատկապես, այդ իրավիճակը շատ տեսանելի է, քանի որ իրենց իրավունքների համար պայքարող, խաղաղ ցույցեր եւ տարբեր տեսակի քաղաքական ակցիաներ անցկացնող անձինք տարվում են ոստիկանության բաժիններ եւ պահվում երեք ժամ: Կարծում ենք, որ անձին ձերբակալված վիճակում պահելով ի սկզբանե նաեւ պետք է տալ կարգավիճակ եւ իրավունքների եւ պարտականությունների ցանկը»,- պնդեց Ինեսսա Պետրոսյանը:

Վերջինս հիշատակեց այդ հարցի վերաբերյալ Վճռաբեկ դատարանի նախադեպային որոշումները, որոնցում ամրգարվել է, որ անձը փաստացի անազատության մեջ հայտնվելու պահից պետք է ստանա ձերբակալման արձանագրությունը եւ իր իրավունքների եւ պարտականությունների ցանկը: Փաստաբանների պալատն առաջարկում է այս դրույթը նույնպես հանել նախագծից, քանի որ այդ նորմով արդեն իսկ սահմանափակման մեջ է դրվում անձի պաշտպանական իրավունքի իրականացումը: Անձի նվազագույն իրավունքը` իր ընտրած անձին տեղեկացնել իր գտնվելու վայրի մասին, եթե նույնիսկ ժամանակավոր սահմանափակվի, դա միանշանակ նշանակում է, որ սահամանափակվում է անձի փաստաբան ունենալու իրավունքը` ձերբակալման պահից, այլ կերպ ասած, ինչպես կարող է փաստաբան հրավիրել ձերբակալված անձը, եթե ոչ իր ընտրած անձի միջոցով տեղեկացնելով: 

Քննարկման մասնակիցները բանավիճեցին նաեւ խափանման միջոցի կիրառման իրավաչափության հարցի շուրջ, որի վեաբերյալ Պալատը գտնում ենք, որ ծանր կամ առանձնապես ծանր հանցագործությունների մեջ մեղադրվող անձանց նկատմամբ կալանքի համար հիմնավորում չպահանջելը պետք է հանել նախագծից, քանի որ արդեն այդ դեպքում մեղադրյալին դատարան ներկայացնելը ինքնին դառնում է ձեւական, քանի որ միայն հիմնավոր կասկածի ապացուցման համար, բավական է ընդամենը ունենալ մեկ հայտարարություն կամ չճշտված օպերատիվ տեղեկություն: Այս կապակցությամբ մտահոգիչ համարվեց նաեւ այն, որ անձանց կարող են անհիմն մեղսագրվել ծանր կամ առանձնապես ծանր հանցագործությունների կատարում, որպեսզի դատարանում պարտավորություն չունենան ապացուցելու, որ անձը կխուսափի, կթաքնվի, կխոչընդոտի նախաքննությանը: «Ամենակարեւոր հանգամանքը այստեղ այն է, որ վտանգվում է անձի ազատության կանխավարկածը եւ հակասում է Վճռաբեկ դատարանի նախադեպային որոշմամբ արտահայտած իրավական դիրքորոշմանն ու Եվրոպական դատարանի նախադեպային որոշումներին: «Այսպիսով, առաջարկում ենք պահպանել ձեւավորված համակարգը եւ Նախագծով ամրագրել, որ դատարանները խափանման միջոց ընտրելու դեպքում պետք է արձանագրեն հիմնավոր կասկածի առկայությունը եւ հաստատված համարեն կալանավորման հիմքերի առկայությունը»,- շեշտեց փաստաբանը:

Պալատը Քրեական դատավարության օրենսգրքի վերաբերյալ քննարկման մասնակիցների կարծիքն ամփոփելուց հետո կներկայացնի Պալատի խորհրդի հաստատմանը, այնուհետեւ կներկայացնի Ազգային ժողով: