Չնայած հասարակության կենսամակարդակի անկման անշեղ ընթացքին (կամ գուցե հենց այդ պատճառով), Հայաստանում վերջին տարիներին սպառողական մշակույթը նոր տարածքներ ու դիրքեր է նվաճում. սուպերմարկետային ակցիաներից ու խաղարկություններից մինչեւ միջազգային բրենդների մուտքը տեղական համատեքստ:

Աշխատատեղերի եւ մասնագիտական հեռանկարի բացակայության պայմաններում նկատվում է մարդկային հոսք դեպի տարատեսակ մրցույթներ (հիմնականում հեռուստատեսային). երգիչների, պարողների, ֆոտոմոդելների եւ այլն: Գուցե երիտասարդներն այստեղ տեսնում են աշխատանք եւ համբավ ձեռք բերելու իրական հնարավորություն: Միեւնույն ժամանակ ի հայտ է եկել նոր «մշակութային միջնորդների» մի բազմամարդ խումբ, որոնք կարող են մեկնաբանել, գնահատել եւ խորհուրդներ տալ՝ ինչպես երգել (պարել, քայլել), ինչպես ճիշտ հագնվել, խնամել մարմինը եւ այլն: Շատ են ճաշակի եւ ոճի մասին հեռուստատեսային քննարկումները, որտեղ ենթադրյալ «հեղինակությունները» պարզաբանում են, թե ինչ է լավ ճաշակը, ինչպես կարելի է լինել նորաձեւ, ունենալ ոճ կամ «լինել ոճի մեջ»: Նրանց օգնությամբ (եւ վերահսկողությամբ), թվում է, կարելի է մուտք գործել սպառողական մշակույթի առայժմ ազատ կամ սակավամարդ տարածություններ կամ առնվազն լինել բանիմաց սպառող: Այս իմաստով՝ ուսուցողական են նաեւ որոշ շոուներ եւ սերիալներ, որոնց մեջ երեխաներն ու պատանիները գտնում են օրինակելի կենսաոճեր:

Այս ընթացքը հանգեցնում է նոր ապրանքների եւ համապատասխան ճաշակների  արտադրության: Ուրվագծվում է սոցիալական նոր խավ: Առաջնորդվելով ֆրանսիացի սոցիոլոգ Պիեռ Բուրդյոյի՝ ճաշակի վերլուծության հիման վրա արած եզրակացություններով՝ կարելի է պնդել, որ Հայաստանում սպառողական մշակույթի ոլորտում տեղի է ունենում սոցիալական նոր անհավասարությունների ձեւավորում եւ կայունացում (ասենք, վերոհիշյալ «մշակութային միջնորդների» եւ նորեկների միջեւ): Ընդ որում՝ մարդկանց այս խումբը աչքի է ընկնում սոցիալական հարմարվողականությամբ եւ ստատուս-քվոն պահպանելու ընդգծված հակումով: Նրանք, ըստ Բուրդյոյի, տիրապետող գաղափարաբանության կոլեկտիվ կրողներն են եւ կոչված են բնակչության մեջ տարածելու սեփական արժեքները սպառողական մշակույթի տեսքով, այդ մշակույթի ծնած ապրանքներով, ճաշակներով ու նախապատվություններով հանդերձ: Խորհրդային շրջանից ժառանգված մշակութային կապիտալի նշանակալի (եթե ոչ՝ ամբողջական) արժեզրկման պայմաններում ձեւավորվում են մշակութային կապիտալի նոր, Հայաստանի ներկա վիճակում լեգիտիմ ձեւեր:

Սպառողական մշակույթի մեջ առաջ է գալիս նաեւ համապատասխան լեզվական շերտ, «արտահայտչական ոճեր» (որոշակի բառապաշար, առոգանություն եւ այլն), որոնք ունեն տարբերակիչ նշանակություն որոշակի սոցիալական խմբի պատկանելու իմաստով:

Մի քանի անգամ անդրադարձել եմ գրական հայերենի եւ ժարգոնային լեզվի փոխհարաբերության եւ լեզվի մեջ կատարվող փոփոխությունների հարցին (տես, օրինակ, «Հարմարվողականության լեզուն» հոդվածը): Բայց կա փոփոխությունների մի ուրիշ, թերեւս պակաս ակնհայտ կամ անտեսված շերտ: Խորհրդային շրջանում ռուսերենի իմացությունը, իսկ ավելի հաճախ հենց ռուսական կրթությունը շատ ասպարեզներում հաջողության գրավական էր եւ խորհրդանշանային (սիմվոլիկ) իշխանության կարեւոր մաս: Առօրյա կյանքում այս բանը հաճախ արտահայտվում էր ոչ այնքայն ռուսախոսությամբ, որքան հայերենը եւ ռուսերենը շարունակ խառնելու, մի նախադասության մեջ մի քանի անգամ լեզվից լեզու անցնելու վարպետությամբ:  Այսօր դժվար է գնահատել արեւելահայերենի վրա ռուսերեն լեզվի թողած ազդեցության իրական չափը հայոց ռուսական կողմնորոշման գրեթե երկու դարի ընթացքում: Թեեւ ավելի ճիշտ կլինի խոսել ընդհանուր մշակութային ազդեցության մասին:

Ռուսերեն բառերի մի մեծ խումբ կա, եթե բավարարվենք միայն բառերով (պրիվետ, պակա, վաբշե, մարշրուտկա, աստանովկա, մոստ, մարոժնի եւ այլն), որ լայնորեն օգտագործվում է խոսակցական հայերենում: Գուցե այս փաստը կարելի է բացատրել պարզ սովորության ուժով: Դժվար է նույն կերպ բացատրել Հայաստանում ռուսական դիմելաձեւի (Այսինչ Այսինչովիչ), որ շատ դեպքերում թվում է պարզապես անխուսափելի, լայն տարածումը: Թերեւս, ռուսերենի իմացությունը հիմա անհրաժեշտ չէ վերնախավին պատկանելու համար, բայց ակնհայտ է, որ ռուսական դիմելաձեւը Հայաստանում շարունակում է լինել հարգանքի եւ սոցիալական որոշակի կարգավիճակի ճանաչման եւ արտահայտման անփոխարինելի միջոց: Ուրեմն, կարելի՞ է ասել, որ ռուսական չհաղթահարված, ավելի ճիշտ՝ երբեք չվիճարկված, տիրապետությունը մնում է կարեւոր գործոն սոցիալական աստիճանակարգի (հիերարխիայի) հավաստիության համար:

Հաջորդը ռուսերենից հայերեն մտած բառերի ռուսերենի նմանությամբ արտաբերելու սովորությունն է. պոլիծեխնիկ, պրակծիկա, ֆակուլծետ, մեձիա, ռաձիո, ձիպլոմ, ակաձեմիա («տ»-ի փոխարեն՝ «ծ» եւ «դ»-ի փոխարեն՝ «ձ»): Ավելին, այս սկզբունքը հետեւողականորեն կիրառվում է նաեւ մեծ թվով հայերեն բառերի նկատմամբ, այսինքն` ոչ միայն սանծիմետր եւ պոլիծիկա, այլեւ ճարահածյալ, ածյան, պածյան, մածյան, առավոծյան, արեւմծյան, Արարածյան եւ այլն, ոչ միայն Վլաձիկ, Էձիկ կամ Արծյոմ, այլեւ Ծիգրան, Բագրածյան, Բրուծյան, Գալսծյան, Լենինգրաձյան եւ, այո, Բայաձյան: Այսինքն, այս սկզբունքն այլեւս գործում է ինքնուրույն՝ տարածվելով հայերեն բառերի վրա, որոնք փոխառություններ չեն ռուսերենից:

Այս լեզվական շեղումը, որը ժամանակին հարանշանակել է խոսողի պատկանելությունը ռուսականությամբ սահմանվող հայկական էլիտային (կամ ի ցույց դրել նրա՝ էլիտային նմանվելու ցանկությունը), այժմ դարձել է մեծամասնության խոսակցական լեզվի կարեւոր մաս: Ըստ Բուրդյոյի՝ հանուն տարբերության կատարվող լեզվական եւ այլ շեղումները վերնախավին թույլ են տալիս տարբերվել մեծամասնությունից: Բայց, դուրս գալով վերնախավի շրջանակից եւ տարածվելով հասարակության մեջ, այս շեղումը, լեզվական այս օգտագործումը այլեւս չի նշանակում տարբերությունը, այլ ցանկությունը՝ «լինելու ինչպես բոլորը»: Կարծում եմ, որ այս մեխանիզմը բացատրում է նաեւ խոսակցական հայերենի մեջ կատարված այս փոփոխությունները:

Ինչպես պարզաբանում է Բուրդյոն՝ լեզվի սոցիալական կիրարկումները կամ օգտագործումները օժտված են սոցիալական արժեքով այն իմաստով, որ ձգտում են կազմակերպվել տարբերությունների համակարգերի մեջ, որոնք (տարբերակային շեղումների խորհրդանշային մակարդակում) վերարտադրում են սոցիալական տարբերությունների համակարգը: (Կարճ ասած՝ լեզվական տարբերությունները արտացոլում են սոցիալական տարբերությունները:) Խոսել նշանակում է յուրացնել արդեն ձեւավորված արտահայտչական ոճերից մեկը, որը որոշակի դիրք է զբաղեցնում ոճերի աստիճանակարգում, ընդ որում՝ վերջինիս կառուցվածքն արտացոլում է համապատասխան սոցիալական խմբերի աստիճանակարգը: Այսինքն` խոսողը, համապատասխան իր ընտրած ոճի, գործնականում իրեն տեսնում է սոցիալական աստիճանակարգի որոշակի աստիճանի վրա:

Բանավոր խոսքի մեջ մի քանի այլ նմանատիպ շեղումներ էլ կան: Կարելի է առանձնացնել բառերի մի փոքր խումբ, որտեղ «ց»-ն բռնում է «դ»-ի տեղը. արցյունք, արցյոք, բրցյա: Այլեւս օրինաչափություն է «թ»-ի փոխարինումը «ց»-ով -ություն (-ության, -ությամբ) վերջավորության մեջ. հաջողուցյուն, առողջուցյուն, հանրապետուցյուն, արագուցյուն եւ այլն: Ասենք, հեռուստացույց դիտելիս շատ փոքր է հավանականությունը՝ տեսնելու մարդու, որը նման դեպքերում արտաբերում է «թ», այլ ոչ թե «ց»: Այսպես խոսում են գրեթե բոլորը՝ լրագրողն ու հեռուստահաղորդավարը, բանաստեղծն ու գրականագետը, բոլոր նրանք, ում ընդունված է անվանել մտավորական, ուստի անիմաստ է թվում այս կիրարկման՝ որպես շեղման եւ այս տեղում «թ» հնչյունի իրավունքի վերականգնման մասին խոսելը:

Այս շեղման (դ-ց եւ թ-ց) ռուսական ծագումը նախորդների (տ-ծ եւ դ-ձ) նման ակնհայտ չէ, եւ ես չեմ փորձի դա հիմնավորել, թեեւ համոզված եմ, որ արտաբերության այս ձեւը նույնպես առաջ է եկել ռուսախոսության եւ հայերենի նկատմամբ ռուսերենի ենթադրյալ գերազանցության պայմաններում:

Ակնհայտ է, որ այս խոսելաձեւը գալիս է դպրոցից եւ ընտանիքից (չպետք է թերագնահատել նաեւ հեռուստատեսության դերը), իսկ համալսարանում այն այլեւս նորմ է, որին պետք է վարժվեն նրանք, ովքեր ցանկանում են «լինել ինչպես բոլորը» (օրինակ՝ գյուղից Երեւան եկածները):

Հարկ է նկատել, որ Բուրդյոյի մեկնաբանության մեջ այս արտահայտչական ոճերը կազմող նշանները համարվում են պատահական: Դրանք չունեն ինքնուրույն իմաստ, բացի այն, որ կատարում են տարբերակման գործառույթը: Բայց իմ բերած օրինակներում տարբերակիչ նշանների առաջացումը որոշակիորեն պայմանավորված է խորհրդային տարիներին ռուսերեն լեզվի ունեցած արտոնյալ վիճակով եւ (հիմնականում երեւանյան) խոսակցական լեզվի վրա գործադրած խորհրդանշանային ճնշմամբ: Այսինքն, դրանք այնքան էլ պատահական չեն: Գուցե կարելի է ասել, որ Հայաստանի դեպքում պատահականությունը որոշ չափով պայմանավորված է մշակութային տիրապետվածության պատմական փաստով:

Բուրդյոն ընդգծում է, որ պաշտոնական լեզուն իր ծագմամբ եւ սոցիալական կիրարկումներով անբաժանելի է պետությունից: Ֆրանսիական հեղափոխության նվաճումների ամրապնդումը հնարավոր էր թվում միայն նոր մարդու արտադրությամբ եւ վերարտադրությամբ: Այս քաղաքական ռազմավարության մեջ էր մտնում լեգիտիմ լեզվի հարկադրական ներմուծումը: Ազգի ձեւավորումը աներեւակայելի էր առանց ստանդարտ լեզվի ձեւավորման: Հարկադրել հասարակությանը նոր, մաքրված լեզու, նշանակում է պարտադրել մաքրված, կատարելագործված մտքեր: Լեգիտիմ լեզուն մշակութային կապիտալի կարեւոր մասն էր, եւ պայքարը նոր լեզվի եւ հին խոսվածքների միջեւ պայքար էր հանուն խորհրդանշանային իշխանության, որ վերնախավը ձեռք էր բերում նոր լեզվի միջոցով:

Ետխորհրդային շրջանում Հայաստանում կատարվեց բոլորովին այլ բան: Մտավորական խավի արժեզրկումից եւ ազգայնական հռետորության կուսակցականացումից հետո պարզ դարձավ, որ գրական արեւելահայերենը չունի այդ լեզուն կրող շահագրգիռ սոցիալական խավ: Խորհրդայինն շրջանում այս լեզվի ունեցած լեգիտիմության զգալի պաշարը (թեկուզ եւ պակաս, քան ռուսերենինը) աստիճանաբար սպառվեց:

Այսօր գրական արեւելահայերենը լեզվական կապիտալ է բավական նեղ իմաստով, հատկապես՝ ինչ վերաբերում է իշխանության հարաբերություններում նրա ունեցած դերին (որպես խորհրդանշանային իշխանության մաս): Այս դեպքում, որտեղի՞ց է լեզուն ստանում իր լեգիտիմության երաշխիքը, ի՞նչ է նշանակում տիրապետող լեզվական բանիմացությունը (կոմպետենտությունը) Հայաստանում: Կարծում եմ, որ հայերեն բանավոր խոսքի լեգիտիմությունը երաշխավորող արտահայտչական ոճերը տատանվում են վերը հիշատակված երկու հիմնական բեւեռների միջեւ: Մի դեպքում լեզուն իր սոցիալական համոզչությունը ստանում է քաղաքային ժարգոնի առոգանությունից եւ շարժուձեւից (նախկինում լուսանցքային, բայց որոշակի սոցիալական հեղինակություն ունեցող «ապերոյական լեզվից»), իսկ մյուսում՝ նախկին վերնախավային նշաններից (ռուսականացված արտաբերությունից): Այս երկու բեւեռները բնավ իրարամերժ չեն, ինչպես կարող է թվալ: Դրանք հաճախ համատեղվում են, ինչպես, օրինակ, ապերոյական ոճեր բանեցնող կանանց խոսքում, որոնք հասու են նաեւ ռուսական արտաբերության սոցիալական արժեքին:

Վերջապես, պետք է ընդգծել այն փաստը, որ այս երկու բեւեռներն էլ անմիջական առնչություն ունեն Հայաստանի քաղաքական-տնտեսական իշխանության եւ առհասարակ իշխանության հարաբերությունների հետ: Այն, ինչ անվանեցի քաղաքային ժարգոն, որի առոգանությունը եւ ուղեկից շարժուձեւը այսօր էլ մնում են տիրապետության եւ լեզվական բռնության առավել ազդեցիկ միջոցները, լեզուն է մի խավի, որին Հայաստանի վերնախավը կապված է ուղղակիորեն: Ընդհանուր առմամբ, այս լեզուն հենց այդ վերնախավի լեզուն է, հաճախ՝ ոչ միայն կուլիսային: Իր հերթին, «ռուսականությունը» արտացոլում է գաղութային հարաբերությունը եւ չհաղթահարված ռուսական մշակութային գերիշխանությունը: Իսկ հայոց ռուսահպատակությունը Հայաստանի ներկա վերնախավի լեգիտիմության կարեւոր աղբյուրն է: Ուրեմն, անհիմն չի լինի եզրակացնել, որ, վերջին հաշվով, այս երկու ոճերն էլ արտացոլում են առնվազն լոյալությունը ներկա իշխանության նկատմամբ եւ հակումը՝ պահպանելու սոցիալական ստատուս-քվոն: