Արամայիս Միրզախանյանը Ստոկհոլմի թագավորական տեխնոլոգիական ինստիտուտի պրոֆեսոր է: Նա ապրում եւ իր գործունեությունը ծավալում է Շվեդիայում: Ամեն տարի այցելում է Հայաստան` որեւէ գործով օգտակար լինելու իր հայրենիքին:Հայ-թուրքական վերջին իրադարձությունների վերաբերյալ Արամայիս Միրզախանյանն ունի իր մեկնաբանությունը:

-Հայաստանի իշխանությունները չէին ակնկալում, որ սփյուռքն իրենց կընդունի բողոքի ակցիաներով. ի՞նչ եք կարծում` Հայաստան-սփյուռք հարաբերություններն այնպիսի՞ն չեն, ինչպես ներկայացվում են:

-ՀՀ նախագահի սփյուռքյան այցելությունը շատ հապճեպ որոշվեց: Հայաստանի իշխանություններն անհրաժեշտություն զգացին սփյուռքին եւս խաղի մեջ ներքաշելու, այսպես ասած` հաշվի առնելու: Դա ոչ թե անսպասելի էր, այլ անկազմակերպ: 4 օրում ինչպե՞ս կարելի է իմանալ ամբողջ սփյուռքի կարծիքը այդքան բարդ խնդրի մասին: Դա պրակտիկորեն անհնար էր. ինֆորմացիան ամիսների ընթացքում պետք է լայնածավալ տարածում գտներ հասարակ ժողովրդի մեջ: Մարդիկ երբեմն բացասական վերաբերմունք ունեին, որովհետեւ տեղեկացված չէին: Նրանց շատ քիչ ժամանակ տրվեց կարդալու, ըմբռնելու այդ արձանագրությունները: Ստիպված իրենց զայրույթն արտահայտում էին բողոքի ձեւով: Իսկ բողոքողներին Գալուստ Սահակյանը, առանց ամոթի մեջբերելով Նժդեհի խոսքերը, անվանեց տականքներ: Հետո էլ իր ամոթը ծածկելու համար արդարացավ, թե ինքը չի անվանել տականքներ, այլ Նժդեհն է ասել մոլախոտներ: Եթե Նժդեհն է ասել, ուրեմն նա էլ է սխալ ասել: Ի՞նչ իրավունք է տրվում նրանց տականք անվանել այն հարյուրավոր մարդկանց, ովքեր սրտացավ են իրենց երկրի ապագայի համար: Հայաստանի իշխանությունը, որ փորձում է լինել ամենայն հայոց իշխանություն, սակայն չի ստացվում, պետք է շատ ուշադիր լիներ այս հարցում: Ո՞վ է սփյուռքը. այն մի խումբ նախարարները, որ լավ հագնված, բարձրակարգ հյուրանոցներում գնում են ուտել-խմելու եւ իրենցից գոհ վերադառնում են տու՞ն: Թե՞ հենց այն 10 մլն-ը, որ նախագահը երբեմն վրիպումով ասում է, թե 10 մլն դեսպան ունի արտասահմանում: Նրանցից ո՞վ է հասարակ աշխատավոր մարդու հետ կապ ունեցել, կարծիքը հարցրել: Որտեղ նայում ենք` պալատական վերնախավն է նստած, կուսակցականները եւ մեծահարուստները: Նրանք չեն սփյուռքը. առ այսօր դեռ չեն հասկացել, որ իրական սփյուռքն այդ մեծահարուստները չեն:

-Իսկ ի՞նչ մոդել եք Դուք առաջարկում, որպեսզի տեղեկատվությունը հասնի ամբողջ սփյուռքին:

-Հանրաքվե չի կարող լինել, դա կեղծ բան է: Եթե ինֆորմացիա չունես, ինչի՞ն պետք է ասես այո կամ ոչ: Այստեղ կարեւորը լայն շփումն ու քննարկումն է: Սփյուռքի նախարարության ստեղծման իմաստը լավ էր, բայց գործողությունները դարձյալ սխալ ուղղությամբ են գնում: Նրանք, երբ գալիս են սփյուռք, պետք է ավելի լայն խավերի հետ շփվեն, որովհետեւ պարզ մարդիկ, որ հարուստ չեն, չեն կարող ներկա գտնվել հյուրանոցային հանդիպումներին:

-Ֆրանսահայ լրագրողներից մեկն ասում էր, որ Ֆրանսիայում տեղի ունեցած ցույցերը կազմակերպել էին հիմնականում դաշնակցականները, եւ դա նրանց կողմից սարքված խաղ էր ընդամենը. ի՞նչ եք կարծում այս կապակցությամբ:

-Եթե դա այդպես է, ուրեմն շատ հետաքրքիր է: Դա այն Դաշնակցությունն է, որ մի քանի ամիս առաջ կոալիցիայի անդամ էր եւ կոալիցիայի հետ էլ մոտ բարեկամներ էին: Ի՞նչ պատահեց. մի քանի ամիս առաջ արդյո՞ք նրանք այս ամենը չէին հասկանում: Եթե ոչ, ուրեմն շատ վատ քաղաքագետներ են, եթե այո, ուրեմն սա դեմագոգիա է: Երկու դեպքում էլ դաշնակցականները ցուցամոլությամբ են զբաղված: Միշտ էլ այդպես է եղել. մոտ 70 տարի է, ինչ դաշնակցականները փորձում են սփյուռքի կյանքը մոնոպոլացնել` ասելով, որ ամեն ինչ իրենք են անում: Նրանց այս պահվածքը ես որակում եմ որպես ցուցամոլություն: Երեւի սա նման մի բան է, բայց ես չեմ կարծում, որ այնտեղ միայն դաշնակցականներն էին, դա, իրոք, բողոք էր:

-Ձեր գնահատմամբ` սփյուռքում շա՞տ են պառակտումները մտավորականության շրջանում:

-Արդեն տարիներ շարունակ դա մեր գլխավոր խնդիրն է: Այնտեղ միշտ էլ եղել են բախումներ հին կուսակցությունների` դաշնակցականների, ռամկավարների, հնչակյանների եւ նոր կուսակցությունների միջեւ: Չխորանալով` ասեմ, որ Դաշնակցությունն իր պատմությամբ միշտ աշխատել է խորհրդային իշխանության դեմ, իսկ հնչակյանները միշտ հայ ժողովրդի կողքին են կանգնած եղել: Դեռ Երկրորդ համաշխարհայինի ժամանակ սփյուռքի առաջադեմ հայությունը, այսինքն` մտավորականությունն ու կուսակցությունները, փող հավաքեցին եւ Սասունցի Դավիթ շարասյունը նվիրաբերեցին Հայաստանին: Նույն ժամանակ դաշնակցականները լեգիոններ ստեղծեցին եւ ուղարկեցին խորհրդահայ բանակի դեմ: Այս քաղաքական երկպառակությունը միշտ եղել է, եւ Դաշնակցությունը միշտ հակառակ կողմում է կանգնել: 1920-ականներին իրենց իշխանությունը կորցնելուց հետո նրանք այժմ էլ աթոռակռիվ են անում: Թումանյանի «Շունն ու կատվի» նման` «երբ կատվին տեսնում են, վրա են տալիս, իրենց կաշին ետ են ուզում»:

-Ինչպե՞ս կգնահատեք Հայաստանի ներկա իրավիճակը:

-Այսօր մենք խիստ մտահոգ ենք Հայաստանի սոցիալական, քաղաքական եւ տնտեսական խնդիրներով: Թող իշխանություններին չթվա, որ մենք դրսում նստած միայն թերություններ գտնելով ենք զբաղված: Շատ բան չունենք Հայաստանում. ոչ ընտրվելու կամ ընտրելու իրավունք, ինձ նման մարդիկ էլ բիզնես չունեն այստեղ. մենք միայն ուզում ենք մեր ժողովրդի ապահովությունն ու բարեկեցությունը: Ղարաբաղյան կռվին էլ սփյուռքից նորմալ մարդիկ եկել, կռվել են: Ինքս էլ Արցախի պատերազմի շքանշանակիր եմ: Ուզում եմ արդարացի լինել այսօրվա Հայաստանում ստեղծված ծանր սոցիալական, տնտեսական իրավիճակը գնահատելիս: Այստեղ արտառոց իրավիճակ է: Թե՛ իշխանությունը եւ թե՛ ընդդիմությունը կողմ է երկրում ազատ շուկայական հարաբերություններին: Բայց չէ՞ որ հենց այդ ազատ շուկայական հարաբերություններով են առաջնորդվում աշխարհի մեծ մասը կազմող երկրները: Եւ այսօր 6 միլիարդ բնակչությունից ուղիղ 3 միլիարդը գտնվում է սովի, համաճարակի եւ անտարբերության մեջ: Եթե այս համակարգը հրաշք պետք է աներ, թող աներ այս 400 տարիների ընթացքում: Սա արդեն հին համակարգ է, պետք է իր տեղը զիջի: Մարդկությունն անցնում է այլ կացութաձեւի, եւ նրանք, ովքեր փորձում են այս համակարգը կայուն պահել Հայաստանում, փակում են առաջադիմության ճանապարհը: Ինչպե՞ս կարելի է տեսնել այսօրվա Հայաստանում այս անարդար, անմակարդակ կյանքն ու համարել, որ սա կայուն է:

-Որպես սփյուռքահայ մտավորական` ի՞նչ եք կարծում, ինչպիսի՞ զարգացում կունենան հայ-թուրքական հարաբերությունները, եւ կընդունվի՞, արդյոք, ցեղասպանության փաստը Թուրքիայի կողմից:

-Եթե մենք պետք է սպասենք, թե Թուրքիան ինչ է ասում, ինչն է ընդունում եւ ինչը` ոչ, ապա մեզ համար ավելի լավ է ուղղակի լռել: Բայց հայերի դեմ Ցեղասպանությունը միայն հայերի խնդիրը չէ. դա ողջ աշխարհի խնդիրն է: Ռուանդայի, Կամբոջայի ցեղասպանությունների դեմ մենք բողոքում ենք, քանի որ դա մարդկության դեմ կատարված ցեղասպանություն է: Նույն կերպ նաեւ մեր դեմ կատարվածը: Այստեղ միայն հայ-թուրքական հարաբերությունները չեն խնդիրը. խոսքը համամարդկային խնդրի մասին է: Ցեղասպանությունն արդեն մեկնաբանված երեւույթ է: Գերմանիան այսօր փոխհատուցում է հրեաների հանդեպ կատարված Հոլոքոստի համար: Երբ հրեաները ցեղասպանվում էին, իրենց հողի մեջ չէին. նրանք այլ պետության տարածքում էին: Նրանք հայրենիք չեն կորցրել, մշակույթ չեն կորցրել, հայերը դա էլ կորցրել են: Այս մասշտաբի ցեղասպանություն, ողջ պատմության ընթացքում, միայն հայերի դեմ է եղել: Թուրքիայի հանրապետությունը պետք է փոխհատուցի: Եթե հանենք կադաստրի արխիվները, որտե՞ղ են հայերի տները: 1.5 մլն մարդու տունն ու պատմությունն այժմ արդեն չկա: Մարդիկ այդտեղ են ապրել, այդտեղ գրանցված են եղել, հարստություն եւ ունեցվածք են ունեցել: Այսինքն` դա մեր հողն է եղել: Եւ ամենասոսկալին մեր իշխանությունների քայլն էր այն մասին, որ հայ եւ թուրք պատմաբանների խումբ կազմվի, պարզեն` եղե՞լ է Ցեղասպանություն, թե՞ ոչ: Սա նշանակում է, որ ես ինձ չեմ հավատում, եւ թուրք լրագրողը կամ պատմաբանը պետք է գա եւ փաստի ինձ, որ իմ տատիկին իր պապիկը չի՞ բռնաբարել: Ֆրանսիայի խորհրդարանը բոլոր փաստերը քննարկել, համոզվել եւ ընդունել է, որ այդտեղ ցեղասպանություն է կատարվել, հիմա մենք պետք է ասենք Ֆրանսիային` սպասիր, հնարավոր է դու սխալվե՞լ ես: Այսօրվա մեր սփյուռքից ավելի մեծ փաստի կարիք ունի՞ աշխարհը: Եթե աշխարհն արդար է, որին չեմ հավատում, նրան այլեւս փաստեր հարկավոր չեն: