Ո՞րն է հաջորդ քայլը

«Հիշեք նախորդ գիտաժողովների կարգախոսները` «Ճանաչում, դատապարտում», «Ճանաչում, դատապարտում»: Եվ վե՞րջ: «Ճանաչում դատապարտում», ստորակետ, «հետևանքների վերացում»: Մենք ասում ենք` «որպեսզի այլևս չկրկնվի»: Հետևանքները վերցնենք, որպեսզի չկրկնվի: Թե որն են հետևանքները, թող միջազգային դատարանը որոշի»,- այսօր կազմակերպված մամուլի ասուլիսին ասաց ՀՀ Գիտությունների ազգային ակադեմիայի Պատմության ինստիտուտի տնօրեն Աշոտ Մելքոնյանը:

Նա նշեց, որ Հայոց ցեղասպանության ճանաչման խնդիրը մոլորություն է: «Հետևանքների վերացում ձևակերպումը պիտի փոխարինի ճանաչմանը: Այդ խնդիրը ճանաչման փուլից պիտի տեղափոխենք իրավաքաղաքական դաշտ: Այսինքն` այսօր պիտի ոչ թե պատմաբանը զբաղվի Ցեղասպանության խնդրով, այլ իրավաբանը, միջազգային իրավունքի մասնագետը: Մենք սխալ ուղու վրա ենք գտնվում: Ճանաչումն այսօր իրողություն է և միայն գործիք է ուրիշների ձեռքին` իրենց խնդիրները Թուրքիայի հետ կարգավորելու համար»,- ասաց Աշոտ Մելքոնյանը: Նրա խոսքերով` մարտի 4-ին ԱՄՆ Կոնգրեսի Արտաքին հարաբերությունների հանձնաժողովի կողմից ընդունած բանաձևով Հայոց ցեղասպանության ճանաչման խնդրում որևէ առաջընթաց չարձանագրվեց, քանի որ 1998-2001 թթ.-ի Ցեղասպանության ճանաչման հաղթարշավից հետո այլևս ճանաչման խնդիր չկա: Այսօր աշխարհում հազիվ թե գտնվի որևէ լուրջ գիտնական կամ քաղաքական շրջանակ, որը փորձի հերքել Հայոց ցեղասպանության իրողությունը: «Բայց չգիտես ինչու դարձյալ շարունակում ենք մեր գործունեությունը հայոց ցեղասպանության ճանաչման ուղիով: Իմ խորին համոզմամբ` ճանաչումն արդեն պատմության գիրկն է անցած, և դրանից հետո պիտի արդեն խոսել քաղաքակիրթ լեզվով ասած, Ցեղասպանության հետևանքների վերացման, իսկ շատ ավելի հստակ` հատուցման մասին: Եթե եղել է ոճրագործություն մի ամբողջ ազգի նկատմամբ, և ազգը ոչ միայն ցեղասպանվել է, այլև հայրենազրկվել, այդ հետևանքների մասին չխոսելը, իմ խորին համոզմամբ, նշանակում է, որ մենք նորից ցեղասպանվածի կաղապարից դուրս գալու հնարավորություն ամենևին չունենք և ճիշտ ուղու վրա չենք»,- ասաց Աշոտ Մելքոնյանը: Անդրադառնալով լրագրողի այն հարցին, որ որքան էլ ցավալի է, Ցեղասպանությունը համախմբում է սփյուռքին, արդյոք այդ ինքնության առանցքից հետքաշումը վակուում չի՞ առաջացնի սփյուռքահայության ինքնության մեջ: Պատմաբանը նշեց, որ 1946-48 թթ. մեծ հայրենադարձության ժամանակ հայերը զանգվածաբար վերադառնում էին, քանի որ ԽՍՀՄ-ը հավաստիացնում էր, որ «դուք ոչ միայն գալիս եք Արևելյան Հայաստան, այլև հետո վերադառնալու եք ձեր հայրենիք` Արևմտյան Հայաստան` Կարս, Էրզրում ու Վան»: Ընդ որում` սա ասվում էր Հայաստանի Կոմկուսի կենտկոնի առաջին քարտուղար Գրիգոր Հարությունյանի միջոցով: «Եթե հատուցման խնդիր կա, դա ինքնության մեջ փոփոխությո՞ւն պիտի մտցնի: Մեր ինքնության մեջ շատ լուրջ փոփոխություն տեղի ունեցավ 1965-ից հետո: 65 թ. փողոց դուրս եկողները «ճանաչել և դատապարտել» կոչերո՞վ են դուրս եկել: Ոչ: Մարդիկ փողոցներում բացականչում էին` «Հողերը»: Հետո եկավ ճանաչման գործընթացը, որովհետև թուրքական կողմը մոռացության, հերքման ճանապարհով գնաց, այսինքն` խնդիրը տեղափոխեց ճանաչման մակարդակ («դեռ մի հատ ապացուցեք, որ եղել է, հետո դրա դիմաց բան ուզեք»): Տեսեք` թուրքերն ինչ արեցին, որպեսզի մենք այս հարձակողական մոտեցումից նահանջենք: Եվ մեր ինքնության մեջ փոփոխություն եղավ: Մինչև 70-80-ական թթ-ին խոսք չկար ճանաչման մասին և այստեղ` Խորհրդային Հայաստանում, և սփյուռքում: Միայն 1987 թ. հունիսի 18-ին, երբ Եվրախորհրդարանը բանաձև ընդունեց ցեղասպանության մասին, սփյուռքը դրական իմաստով արձագանքեց, որ գոնե ճանաչեցին: Եվ մենք 87-ից մինչև այսօր` 2010 թ.-ը, շարունակում ենք ճանաչման ուղով գնալ: Մինչ այդ հարցը շատ ավելի հստակ է եղել` հայրենիք ենք կորցրել»,- ասաց պատմաբանը: Նրա համոզմամբ` հայ-թուրքական արձանագրությունների մեջ «սահմանի բացում» բառակապակցությունն ավելի ճիշտ է ձևակերպել «ճանապարհների ապաշրջափակում»: «Որպես պատմաբան` ես իմ պատկերացումն ունեմ սահմանի վերաբերյալ և միշտ ասել եմ, որ Ախուրյան-Արաքսը ինձ համար պետական սահման չէ: Դա Հայաստանի 2 հատվածների` Արևմտյան և Արևելյան Հայաստանի միջև ուղղակիորեն խորհրդային տարիներին փշալարով քաշված մի պայմանական սահման է, բայց իրականության մեջ սահման չէ. դա զուտ փշալար է: Եթե թուրքական կողմը մեր առջև խնդիր է դնում, որ մենք պիտի ստորագրենք մի փաստաթուղթ, որտեղ ասված է, որ «կողմերը վերահաստատում են գոյություն ունեցող սահմանը», սա ինչի՞ մասին կարող է խոսել: Ես այդպես եմ հասկանում: Ղավութօղլուն էլ իրենց խորհրդարանում բացատրում է, որ խոսքը վերաբերվում է Կարսի պայմանագրով նախատեսված սահմաններին: Տա Աստված, որ մենք այդպես չհասկանանք»,- ասաց Աշոտ Մելքոնյանը: Նա նշեց, որ Հայաստանը արձանագրություններով ստանձնում է հարևան Թուրքիայի նկատմամբ թշնամական գործողություն չիրականացնելու պարտավորություն: Թուրքիան կարող է համարել, որ դա նշանակում է, թե հայերն այլևս չեն կարող գործածել Արմտյան Հայաստան եզրույթը, կազմակերպել, օրինակ, Վանին նվիրված որևէ գիտաժողով, խոսել Կարինի մասին` որպես Հայաստանի: «Բնականաբար, սա անընդունելի է թե գիտնականի, և թե ամբողջ հայ հասարակության համար»,- ասաց գիտնականը: Անդրադառնալով լրագրողի հարցին, թե Ցեղասպանության հատուցման ի՞նչ ընթացակարգ կարող է լինել, եթե Թուրքիան չի ճանաչում Ցեղասպանությունը` Աշոտ Մելքոնյանն ասաց, որ բոլորն ընդունում են, որ տեղի է ունեցել արևմտահայության ոչ միայն ֆիզիկական բնաջնջում, այլև հայրենազրկում: Իսկ այս դեպքում պետք է դատ բացել: 1948 թ. դեկտեմբերի 9-ին ՄԱԿ-ի բանաձևին 1968 թ. նոյեմբերի 21-ի հավելումը փաստում է, որ ցեղասպանությունը` որպես ծանրագույն պետական հանցագործություն, վաղեմության ժամկետ չի ճանաչում: «Ուրեմն եթե ընդունում ենք, որ եղել է հանցագործություն, և եթե գոյություն ունի միջազգային դատարան, որը սերբերին կարող է դատել անհամեմատ ավելի քիչ ցեղասպանված բոսնիացիների կամ կոսովոցիների համար, ապա այս դեպքում չպիտի՞ լինի արդարություն: Թող դատարանը որոշի, թե ինչ է եղել, և դրա դիմաց ինչ է հասնում որպես հատուցում: Չխորանանք, թե մենք դրա տակ ինչ ենք հասկանում. դա կլինի գույքային, շատ ավելի խորը` հայրենիքի վերադարձի խնդիր, թե ինչ, համենայն դեպս, թող դատարանը որոշի. մենք դատարան չենք»,- ասաց Աշոտ Մելքոնյանը: Նա հիշեցրեց, որ երբ 2001 թ. ԱՄՆ Պետդեպարտամենտի միջնորդությամբ հայ-թուրքական հաշտեցման հանձնաժողովը սկսեց աշխատել, ԱՄՆ-ում գործող, այսպես կոչված, անցումային դատարանին, կողմերի փաստերը ներկայացնելով, հարցում արվեց, թե ի՞նչ է տեղի ունեցել 1915-ին: ԱՄՆ դատարանը որոշում կայացրեց, որ «ինչ եղել է հայ ժողովրդի հետ 1915-23 թթ., ուղղակիորեն բոլոր կետերով համընկնում է 1948 թ. դեկտեմբերի 9-ի բանաձևին»: Պատմաբանը հիշեցրեց նաև հայտնի շվեյցարացի գիտնական, ՄԱԿ-ում մարդու իրավունքների պաշտպանության հանձնախմբում 14 տարի աշխատած Ալֆրեդ դը Զայասի մի քանի մենագրությունները Հայոց ցեղասպանության մասին: Ալֆրեդ դը Զայասը նշել է, որ «այսօրվա միջազգային իրավունքը թույլ է տալիս պնդելու, որ միջազգային դատարանը 50/50 հավանականությամբ Ցեղասպանության խնդրում հատուցման հարց կարող է մեջտեղ բերել»: Միաժամանակ Աշոտ Մելքոնյանը նշեց, որ այդ միջազգային իրավունքը կատարյալ չէ, քանի որ Ռաֆայել Լեմկինը, մինչև այդ խնդիրը Նյուրեմբերգի դատարան մղելը, արդեն տվել էր ցեղասպանության սահմանումը: Եվ հայերի պարագայում միջազգային իրավունքում բացակայում է պատրիոցիդի` հայրենազրկման հանգամանքը, այսինքն` այսօր միջազգային իրավունքը թերի` խնդիրը մինչև վերջ տանելու համար: «Հրեաները դրա խնդիրը չունեին, որովհետև իրենք հայրենիքում չեն հայրենազրկվել ու բնաջնջվել. երկրից դուրս է նրանց հոլոքոստը տեղի ունեցել: Մեր պարագան շատ ավելի բարդ է, և դրանով է պայմանավորված նաև աշխարհի 19 խորհրդարանների բանաձևերում Արևմտյան Հայաստան բառակապակցության բացակայությունը: Հիշենք, որ նման բառակապակցություն գոյություն ունի միայն 1995 թ. ապրիլի 17-ին Ռուսաստանի Դաշնության Պետդումայի բանաձևում, որում գրված է «на територии Западной Армении»: Իսկ մնացած բոլոր բանաձևերում Արևմտյան Հայաստան բառակապակցությունը չկա: Այդպիսի նախնական տեսքով այն 2000 և 2001 թթ. մտավ ֆրանսիական խորհրդարան, բայց այդ հատվածը հանվեց` փոխարինվելով «Օսմանյան կայսրություն» ոչինչ չասող բառակապակցությամբ: Հիշեք` սա նույն սցենարն է. Սան Ստեֆանոյում գոյություն ուներ «Հայկական նահանգներում և Հայաստանում» բարեփոխումներ» արտահայտությունը, որը Բեռլինի տարբերակում հանվեց, դարձավ «հայաբնակ վայրերում» կամ «հայկական նահանգներում»: Այս մեկ եզրույթը շատ կարևոր է»,- ասաց Աշոտ Մելքոնյանը: Նա նշեց, որ գիտակցում է, թե որքան վտանգավոր է այսօր նման խնդիրներ արծարծելը, և բոլորս էլ հասկանում ենք, թե ում հետ գործ ունենք: Բայց փաստ է այն, որ Ցեղասպանության մասին խոսելով` մենք խոսում ենք Հայաստանի Հանրապետության անվտանգության մասին: Թուրքիայում շատ բան չի փոխվել, և այդ վտանգը այսօր էլ է կախված ՀՀ-ի վրա: «Ինչպե՞ս կարող է համարվել, որ ՀՀ-ի հանդեպ որևէ վտանգ չի պարունակում մի երկրիր, որի նախորդ վարչակարգը ցեղասպանություն է կատարել, և որի ներկա վարչակարգը չի ընդունում նախորդի արածը,»,- ասաց Պատմության ինստիտուտի տնօրենը: Անդրադառնալով այն հարցին, թե արդյոք ունե՞նք բավարար հիմքեր` հատուցման խնդրով դատարան դիմելու համար` Աշոտ Մելքոնյանն ասաց, որ ահռելի արխիվային հիմք է պահպանվել: Հատորներ են պահպանվել անգամ Արգենտինայում, Ուրուգվայում, ԱՄՆ-ում: Անընդհատ նորանոր փաստաթղթեր են հրապարակվում: «Օրինակ` Արման Կիրակոսյանը հրատարակեց անգլիական և ամերիկյան մամուլի արձագանքները 90-ական թթ.-ի կոտորածների վերաբերյալ: Հաստափոր հատորներ են դրանք: Ընդ որում 90-ական թթ.-ի կոտորածները համեմատելի չեն 1915-ի հետ: Բնականաբար, այնքան շատ են փաստերը, որ կասկած բացարձակապես չի մնում: Երբ թուրքերի հետ անկեղծ խոսում ես արդեն կուլիսներում, ոչ պաշտոնական սեղանի շուրջ, իրենք էլ են ընդունում, որ «այո, ցեղասպանություն եղել է, ի՞նչ եք ուզում»: Եթե թուրքերն ասում են, որ Օսմանյան կայսրության` պատերազմին վերաբերվող տասնյակ միլիոնավոր փաստաթղթերից միայն 100 հազարն է գաղտնազերծվել և անոտացվել, այսինքն` կան դրանց համառոտ բովանդակությունները, ուրեմն պատկերացրեք` այնտեղ արխիվում ինչ ահռելի նյութ կա, որը դեռ ուսումնասիրված չէ և օսմաներեն է»,- ասաց բանախոսը: Նա հավելեց, որ մարտի 4-ին ԱՄՆ Արտաքին հարաբերությունների հանձնաժողովի քվեարկության ժամանակ անգամ բանաձևին ուժգնորեն ընդդիմացող կոնգրեսականներից ոչ ոք կասկածի տակ չառավ Հայոց ցեղասպանության իրողությունը: ԱՄՆ-ն ճանաչել է Ցեղասպանությունը, քանի որ դրա 50 նահանգից 42-ը ճանաչել է այս ոճիրը: Ռոնալդ Ռեյգանը և Բարաք Օբաման արտասանել են ցեղասպանութուն եզրույթը: «Նյու Յորք Թայմս» ազդեցիկ թերթը արդեն մի քանի տարի պաշտոնապես ցեղասպանություն եզրույթն է գործածում Հայոց ցեղասպանությանն անդրադառնալիս: Ուստի 252 բանաձևի ընդունումն ընդամենը բարոյական գոհունակություն է պատճառել պատմաբանին: «Թուրքական այս պնդաճակատությունը հանգեցնում է նրան, որ խնդիրը ակամայից նորից դառնում է քննարկման առարկա, և քանիերորդ անգամ Արտաքին հարաբերությունների հանձնաժողովում փաստվում է, որ Ցեղասպանության եղել է, և դա արդեն իրավական փաստաթղթերի տեսք է ստանում: Իսկ որ խնդիրը չի մտնում Կոնգրեսի լիագումար նիստի քննարկմանը, մեկ անգամ ևս խոսում է այն մասին, որ այստեղ քաղաքական շահն ավելի կարևոր է, քան ժողովրդավարության խնդիրը, պատմական ճշմարտությունը»,- ասաց Աշոտ Մելքոնյանը: Նա նշեց, որ 252 բանաձևի քննարկումները ևս մեկ անգամ ի ցույց դրեցին Թուրքիայի էությունը: «Թուրքական կողմը դարձյալ, քանիերորդ անգամ ապացուցեց, որ հանրապետական Թուրքիան գոյության մոտ մեկդարյա այս շրջափուլի հատվածում շարունակում է գործել 500-ամյա Օսմանյան կայսրության ինքնության դիրքերից: Այսինքն` թուրքը մշտապես իր «ճշմարտությունը» հաստատել է ուժի դիրքերից: Եվ բավական էր այս բանաձևի հաստատումը 23/22 հարաբերությամբ, որ թուրքական կողմը, դիվանագետները, իրենց կոստյումներով և փողկապներով անմիջապես փոխեին իրենց իրական պատկերը և խոսեին Օսմանյան կայսրության լեզվով և նույնիսկ սպառնալիքներ տեղային, որ «տեսեք` ինչ տեղի կունենա սրանից հետո» Այսինքն` նախապայմանների բացահայտման հարցում առաջընթաց արձանագրվեց»,- ասաց Աշոտ Մելքոնյանը: Պատմության ինստիտուտի տնօրենը նշեց, որ Թուրքիայի կեցվածքը երբեք չի փոխվել Արցախի հարցում, հայ-թուրքական, թուրք-ամերիկյան, թուրք-հունական հարաբերությունների հարցում, և հիշեցրեց Էրդողանի հետևյալ խոսքերը. «Թուրքիան մեծ տերություն է. թող իմանան, թե ում հետ գործ ունեն»: Պատմաբանն այս խոսքերը նմանեցնում է թուրքական սուլթանի խոսքերի: Աշոտ Մելքոնյանը հիշեցրեց, որ 1974 թ.-ից ի վեր, երբ Թուրքիան բռնազավթեց Կիպրոսը, ամբողջ աշխարհը միաբերան կրկնում է, որ Թուրքիան պետք է դուրս գա Կիպրոսից, Կիպրոսի հունական համայնքը կողմակից է կղզու միավորմանը, սակայն թուրքերը բացարձակապես չեն մտածում իրենց միջազգային վարկի մասին: Մինչդեռ Հայաստանը, որն ընդամենը 2 տասնամյակ է, ինչ միջազգային հանրության անդամ է` որպես անկախ պետություն, ավելի շատ է մտահոգվում, որ «եթե արձանագրություններից հրաժարվենք, մեր միջազգային վարկը կարող է տուժել»: