Հարցազրույց աբստրակցիոնիստ նկարչուհի Մոկո Խաչատրյանի հետ

Ապրիլի 25-ին Երևանի ժամանակակից արվեստի թանգարանում տեղի է ունենալու Մոկո Խաչատրյանի «Սև, սպիտակ, կարմիր» խորագրով ցուցահանդեսը:  Այդ շարքում հիմնականում տեղ են գտել Մոկոյի վերջին մեկ տարվա ստեղծագործությունները, որոնք հիմնովին տարբերվում են նախորդներից: Եթե նախկինում կտավի վրա ասելիքը գծերով կապկպված էր ու ուղղորդող գծով դեպի վեր էր ձգտում, վերջին կտավներում այդ կապանքները քանդվել են, ու ասելիքը, ավանդական ձեւերից դուրս գալով, փռվել է տարածության մեջ: Հայտնվել է կարմիրը, որը որոշ գործերում, կարծես, քաոսային վիճակում ավելի է սրում կոնտրաստը: Վերջին նկարներն էներեգտիկ ձգողականություն ունեն: Դա կարելի է զգալ նույնիսկ համակարգչի էկրանից: Մոկոյի հետ հանդիպեցինք երևանյան սրճարաններից մեկում եւ մեր զրույցը սկսեցինք խառը դիտարկումներով, որոնք առնչվում էին նրա արվեստում տեղի ունեցած փոխոխությանը: 

-Շատ երկար ժամանակ սև ու սպիտակ էի նկարում: Դա, թերևս, հոգեբանական վիճակից էր: Եղել են դեպքեր, երբ փորձել եմ կարմիր դնել, բայց չէր ստացվում, որովհետև հոգեբանորեն չէի հասել դրան: Գույնին նույնպես պետք է հասնել: Անընդհատ հարցնում են, թե ինչու հանկարծ փոխվեց իմ արվեստը, բայց ոչինչ պատահական չի լինում: Մարդու կյանքում լինում են իրադարձություններ, որոնք հրում են քեզ ստեղծել այն, ինչի մասին չես էլ մտածում:  Վերջին մեկ տարվա ընթացքում իմ կյանքում կատարվեցին որոշ իրադարձություններ, որոնք ոգևորիչ էին, բայց նաև հոգեբանական մեծ սթրես էին ինձ համար: Արվեստում միանգամից նման փոփոխություն ապրելը դժվար է: Մոտ մի տարի առանձնացա մարդկանցից ու սկսեցի գժի պես նկարել: Այդ պահերին զգում էի, որ եթե չնկարեի, կարող է պայթեի: Հիմա, երբ փորձում եմ վերլուծել ինձ հետ կատարվածը, հասկանում եմ, որ դա առաքելություն էր: 

- Քո վերջին շարքի նկարների էներգետիկան շատ ուժեղ է, դրանցում կարծես պայքարի մեջ լինես: Ո՞ւմ դեմ է քո պայքարը: 

- Անկեղծ ասեմ` ես նույնպես զարմացած եմ, թե ինչ եմ անում հիմա: Առաջ էդպես չէր: Նկարելուս ընթացքը ինքս չեմ գիտակցում: Կարծես ինչ-որ մեկը բռնում է ինձ ու ասում՝ նկարիր: Այդ պահերին ընկնում եմ փոթորկի մեջ, որտեղից անհնար է դուրս գալ: Եթե էդ պահերին 30 կտավ դրած լինի, 30-ի վրա էլ կնկարեմ: Հիմա, երբ նկարում եմ, մտնում եմ ինչ-որ տարօրինակ կյանքի մեջ: Գիտես, մի օր զգացի, որ առաջվա իմ գործերի գծերն էլ չեմ տեսնում: Հիշո՞ւմ ես, չէ՞, իմ նախկին նկարները: Հիմա տեսնում եմ մի վիճակ, որ ինձ տանում է դեպի ինչ-որ խորություն: Պատկերացնո՞ւմ ես` հիմա սկսել եմ գրել, խորանում եմ ինչ-որ տարածքներում, ընդ որում՝ գրում եմ առանց սևագրություն անելու: Նույնիսկ պահեր են լինում, որ վախ է առաջանում ինձ մոտ, մտածում եմ՝ կարո՞ղ է կյանքիս քիչ ժամանակ է մնում, որ էս տեմպի մեջ եմ և ուզում եմ հասցնել: Միշտ ասել եմ. Աստված քեզ չի տանում, քանի դեռ չես կատարել քո առաքելությունը: 

-Հիմա հանգստություն զգո՞ւմ ես:

-Չէ~: Տարօրինակ բան է. միտքս, ասելիքս շարունակվում է, բայց կտավի տարածքս վերջանում է: Անվերջանալի կտավ չկա, որ կարողանաս ամբողջական ասելիքդ արտահայտել...Դա հրաշք կլիներ, եթե այդպիսի կտավ լիներ (ժպտում է-հեղ.):-Հասկացե՞լ ես մարդուն, մարդու հոգին:- Ինձ թվում է՝ մարդն ու նրա հոգին առանձին են: Ինչքան խորանում ես մարդու հոգու մեջ, այնքան հիասթափվում ես: Ընդհանրապես, խղճում եմ մարդուն այն բանի համար, որ մահ ունի, շատ հարցերում անպաշտպան է: Իմ նկարչության վերջին շրջանը խոսում է նաև դրա մասին, որ մենք ինչքան ուզում ենք մոտենալ Աստծուն, այնքան ավելի է դժվարանում մեր գոյությունը, որովհետև քո ենթագիտակցությունն ավելի է խորանում, ավելի շատ բան ես զգում:

-Վերջին մի տարվա մեջ դու փոխվել ես: Ո՞վ է Մոկոն հիմա:

-(Ծիծաղում է-հեղ.)…Ի~նչ պրովոկացիոն հարց ես տալիս: Վերջին մի տարվա մեջ առաջվա Մոկոն չկա: Էսպես ասեմ. այն, ինչ կատարվեց իմ կյանքում վերջին մեկ տարվա ընթացքում, փոխեց ինչ-որ բան: Իհարկե, ես նախկին Մոկոն չեմ: Իմ մեջ կային բաներ, որոնց մասին տեղյակ չէի: Դա պատահում է բոլորիս հետ: Հիշո՞ւմ ես, մի անգամ խոսել ենք էդ մասին. իմ մեջ մանկությունից դրված էին չակրաներ, որոնք դեռ չէին բացվել (դա բոլորիս հետ է լինում): Վերջին մեկ տարվա ընթացքում դրանք բացվեցին՝ շնորհիվ մի իրադարձության: Այդ չակրաները հերթով չըխկչըխկալով բացվեցին, ինչն էլ ինձ բերեց այս անսահման նկարչությանը: Կարծում եմ՝ դա Աստծուց տրված առաքելություն էր, որ այդ երևույթը պիտի լիներ: Հակառակ դեպքում չէի լինի ո՛չ ես, ո՛չ էլ իմ նկարչությունը: Իսկ առաջվա Մոկոն արդեն չկա ու չի լինի:

-Հետաքրքիր կլիներ, եթե քո հայրը՝ նկարիչ Ռուդոլֆ Խաչատրյանը, տեսներ այսօրվա քո նկարչությունը:

-Գիտես, ես նույնիսկ երեկ էի մտածում այդ մասին: Ասեմ՝ ինչն է հետաքրքիր ու ինչն է կապում ինձ հայրիկիս հետ:Մենք շատ տարբեր արվեստագետներ ենք, բայց կան բաներ, որոնք  կապում են մեզ: Դրանցից առաջինը մարդու խորությունը տեսնելն է, այն, ինչը չկա իրականության մեջ:Հայրս արդեն 7 տարի է՝ չկա: Երբ այն ժամանակ խոսում էի իր հետ, չէի  հասկանում իրեն: Հիմա շատ եմ զղջում, որ չեմ կարող վերադարձնել այն օրը, երբ ինքը խոսում էր ինձ հետ, որովհետև հիմա եթե խոսեի իր հետ, զարմանք կառաջացնեի իր մեջ, որովհետև մեր խոսակցությունը պետք է լիներ այն դիալոգը, որը պետք է լիներ, բայց չեղավ: Ես շատ զղջում եմ, բայց մի քանի տարօրինակ բան ասեմ, նաև շատ լուրջ:Երբ հայրիկս մահացավ, ինձ մոտ տպավորություն էր, որ իր գնալուց հետո մի բան եկավ դեպի ինձ, դեպի իմ ներսը: Առաջին հերթին առաջացավ նկարելու անսահման սերը: Ես նկարչությունը սկսեցի սիրել հայրիկիցս հետո: Հասկանո՞ւմ ես հիմա: Մինչ այդ նկարչությունն ուղղակի նկարել էր ինձ համար, չէի հասկանում, թե ինչ է արվեստը: Հայրիկիս մահից հետո սկսեցի սիրել արվեստը: Հասկացա, որ չեմ կարող գոյություն ունենալ առանց արվեստի: Այն ժամանակ, երբ հայրս խոսում էր ինձ հետ, չէի հասկանում, ու դա զգում էր նա, ասում էր, որ իրեն չեմ հասկանում: Դրա պատճառը երևի այն էր, որ մենք տարբեր վիճակներում էինք: Նույնն է, ասենք, գույնի պարագայում, որին պետք է հասնես: Գույնը վերապրված պետք է լինի:

-Նկարելիս խոսո՞ւմ ես իր հետ:

-Շատ հետաքրքիր, շատ նուրբ հարց տվեցիր: Առաջին հերթին ասեմ նաև, թե մեզ ինչն է նմանեցնում: Մեզ նմանեցնում է մեծ սերը դեպի լույսը: Իմ նկարչության մեջ ամենաառաջինը լույսն է: Կարմիր, սև…սրանք միայն գույներ են, բայց լույսը, այ էդ սպիտակը, որ ճեղքում է, դա մարդու լույսն է, հույսն է, վերակենդանանալն է, երբ թվում է, թե անհնար է ապրել: Լինում են պահեր, երբ մարդն ուզում է վերանալ, չապրել: Երբեմն ես էլ եմ հոգնում, այն բեռը, որ կրում եմ, ծանր է: Դա սկսեց այս նկարչության ժամանակ: Ես զգում եմ, որ բեռ եմ տանում, որը շատ ծանր է, որովհետև առաջին հերթին կին եմ ես: Լույսն ու տարածական մտածելակերպն են միացնում մեզ: Հայրիկիս մոտ ֆանտաստիկ տարածական մտածելակերպ կար: Ինչ հետաքրքիր բան է.  մենք նույն բանն ենք ներկայացնում, մեր ուղղությունը նույնն է՝ լույսը, տարածականությունը, անսահմանությունը, մարդու էության տրագիկ ներկան, որ կրում է ծնվելուց: Մարդը ծնվում է և արդեն մահվան է դատապարտված: Դա արդեն տրագիկ է: Երջանկությունը ծիծաղելի բան է ինձ համար, որովհետև երջանկություն գոյություն չունի:

-Իսկ մարդիկ ինչո՞ւ են փնտրում երջանկություն:

-Պահեր են...Օրինակ` իմ ցուցահանդեսը, որ բացում եմ, առաջին հերթին ինձ համար է, ուզում եմ, որ իմ նկարները միանգամից տեսնեն, որովհետև արվեստանոցում դու իրենց միասին չես տեսնում տարածության մեջ: Ցուցադրության ժամանակ իրենք սկսում են դիալոգի մեջ մտնել իրար հետ, որովհետև իրենք էլ կենդանի օրգանիզմներ են:

-Այսինքն՝ հա՞շտ են միմյանց հետ:

-Այո, մեկ-մեկ իրենք էլ են միայնության մեջ: Մտնում են  մի տարածք, որն անծանոթ է իրենց, ու սկսում  է նաև իրենց կյանքը: Երբ հարցրեցիր հայրիկի հետ խոսելու մասին, ասեմ, որ ես միշտ ներքին կապ ունեմ իր հետ: Վիզուալ մենք նման ենք իրար: Հայրս իր մահից հետո, կարծես, մի կողմ կանգնեց ու ասաց. «Մոկիկ, հիմա դու գնա ու շարունակիր ինձ»: Մենք 4 երեխա ենք, ու միայն ես եմ նկարում: Ես իրավունք էլ չունեմ կանգ առնելու: Ինձ համար շատ հետաքրքիր է, որ հարցնում էիր՝ ի՞նչ կասեր Ռուդոլֆ Խաչատրյանը, եթե գար ու տեսներ իմ ցուցահանդեսը: Ռուդոլֆը կզարմանար ու  չէր հասկանա, թե ինչ է կատարվում ինձ հետ: Երբ երեխա ունեցա, դրանից հետո 10 տարի չէի նկարում: Այդ ժամանակ հայրս մայրիկիս ասաց, որ ինքը ցավում է, բայց Մոկոն էլ չի նկարի: Ու եթե հիմա գար ու տեսներ, չեմ էլ կարող բացատրել, թե ինչ կլիներ: Կուզեի, որ ցուցահանդեսիս երկու մարդ ներկա գտնվեին՝ հայրս ու Իգիթյանը (արվետսաբան Հենրիկ Իգթիյանի մասին է խոսքը-հեղ.): Իգիթյանն էլ շատ էր ասում ինձ, թե ինչու շատ չեմ նկարում: Բայց ամենաշատը, իհարկե, ցավում եմ, որ հայրս՝ Ռուդոլֆը, չի տեսնի ցուցահանդեսը: Համենայն դեպս, իմ ներսում հանգիստ եմ, որ իր անունը, ինձ թվում է, բարձր եմ պահում՝ թե՛ որպես մարդ, թե՛ որպես արվեստագետ: Ինքը չէր ամաչի, որ ես կամ: Դա կարևոր բան է:

- Ի՞նչն է պակասում քեզ այսօր: Ի՞նչ կուզեիր, որ լիներ:

-Ես…կուզենայի շատ-շատ ճանապարհորդել, երկրորդը՝ կուզեի հանգստություն ձեռք բերեի, որն ինձ մոտ չկա, կուզեի, որ շրջապատը մի քիչ բարի լիներ: Մեկը մյուսին քիչ է գնահատում: Պետք է գնահատել կողքինիդ, երբ նա կա: Երբ չկա, գնահատելը շատ հեշտ է: Մյուս կողմից՝ շատ դժվար է գոյություն ունենալ այստեղ (նկատի ունի երկիրը-հեղ.), որովհետև արվեստագետին ոչ միայն չեն գնահատում (չգնահատելը նվազագույն բանն է, որ կարող եմ ասել), այլև ինքնահոսի են մատնում: Հայաստանն այնքան փոքր է, և միակ բանը, որ կարող է ներկայացնել՝ արվեստն է: Մենք ոչինչ չունենք` արվեստից բացի:

-Ինչի՞ց ես վախենում:

-Վախենում ես նրանից, ինչ չգիտես: Բայց կարող է նաև էն, ինչը իմանաս, ավելի վախենալու լինի: Կյանքը հետաքրքիր բան է. դու երբեք չգիտես, թե երկրորդ րոպեին ինչ է լինելու քեզ հետ, անընդհատ անակնկալներ են, և դա է հետաքրքիրը: Դու անընդհատ կանգնած ես ինչ-որ «չգիտեմի» առաջ: Նույնիսկ ճիշտ են այն բաները, որ մարդուն տառապանք են պատճառում, որովհետև դրանք մարդուն տանում են լրիվ ուրիշ տարածություն: Դրա համար պետք չէ վախենալ (մեղմ ժպտում է-հեղ.):