Շվեյցարիան լեռնային, ցամաքով շրջապատված երկիր է, Հայաստանի նման չունի ելք դեպի ծով: Ավելի քան 41 հազար քկմ է զբաղեցնում և շուրջ 8 մլն բնակչություն ունի:  Քանի որ լեռնային երկիր է, Շվեյցարիան բնական աղետների, այդ թվում ջրհեղեղների, երկրաշարժերի և ձնակույտերի դեմ պայքարի փորձված և մշակված ավանդույթներ ունի: Մոնտրո քաղաքում ԵԱՀԿ 22-րդ տնտեսական և բնապահպանական ֆորումին ընդառաջ երկրորդ նախապատրաստական հանդիպման շրջանակներում ԵԱՀԿ շվեյցարական առաքելությունը նախաձեռնել էր այցեր կոնկրետ վայրեր՝ իրենց փորձը տեղում ցույց տալու նպատակով:

Շվեյցարիան 26 կանտոնների (շրջանների) է բաժանված: Իտալիային սահմանակից շվեյցարական շրջանը՝ Վալեն (Canton of Valais), որտեղ կազմակերպված էին այցելությունները, առավելապես արդյունաբերական  է. ՀՆԱ-ն ձևավորվում է քիմիական և ալյումինի արտադրության հիման վրա, մնացյալ մասն էլ՝ տուրիզմով: Էնեիգիայի արտադրությունը ապահովում է տնտեսության 10 %-ը, գյուղատնտեսությունը՝ 7%:

Կլիմայի փոփոխությունը նկատելիորեն ազդում է Շվեյցարիայի շրջակա միջավայրի վրա, փոխում Ալպերի կենսաբազմազանությունը: Չորային ամառները երկարում են, ջերմաստիճանը՝ բարձրանում տարեցտարի: Բնական աղետների հաճախականությունն աճում է: Չնայած Շվեյցարիայի՝ աղետների դեմ պայքարի բազմամյա փորձին, ձեռնարկվող միջոցառումների կոնցեպտները տարիների ընթացքում փոփոխվել են, նոր առաջնայնություններ մշակվել: Եթե նախկինում պաշտպանական միջոցների կառուցումն ու կիրառումն էր առաջնային, այժմ Շվեյցարիայի կառավարությունը կարևորում է կանխարգելման միջոցառումները և այդ ոլորտում կատարված ներդրումները՝ առաջնորդվելով «կանխարգելումն ավելի լավ է, քան բուժումը» կարգախոսով:

Ամեն ինչ այստեղ զուտ թվաբանական հաշվարկների վրա է հիմնված. հաշվարկվում է, թե, օրինակ, տվյալ տարածքում քանի տարին մեկ է բնական աղետ տեղի ունենում, որքան զոհեր կամ տուժողներ են գրանցվում, որքան վնաս է հասցվում տարածքին և տնտեսությանը: Մարդկային կյանքը հստակ գումարային արժեք ունի: Եթե պարզվի, որ տվյալ տարածքում վնասները մեծ են, քան կանխարգելիչ միջոցառումները, ապա կառավարությունը միջոցներ կձեռնարկի տվյալ տարածքը ձնակույտերից կամ բնական այլ աղետներից պաշտպանելու և ռիսկերը նվազեցնելու համար:

ՀՀ արտակարգ իրավիճակների նախարարության փրկարար ծառայության Տարերային աղետների բաժնի պետ, գնդապետ Արթուր Մուրադյանն ասում է, որ արտակարգ իրավիճակների հետևանքով ֆիզիկական և իրավաբանական անձանց հասցված վնասները գնահատելու և հետագայում փոխհատուցելու համար կառավարության որոշմամբ հանձնաժողովներ են ստեղծվել առանձին դեպքերի համար, որից հետո վնասը գնահատվում և ներկայացվում է ստեղծված հանձնաժողովին:  Սակայն ոլորտներում չկան վնասի գնահատման հստակ չափորոշիչներ ու մեթոդիկա: «Այսօր մենք վնասի գնահատման մասին տարաբնույթ ինֆորմացիա ենք ստանում: Մի մասը՝ ֆիզիկական չափ ենք ստանում, մյուս դեպքում՝ ֆինանսական կորուստների մասին տեղեկատվություն, այն էլ որևիցե փաստաթղթով հիմնավորված չէ»,- ասում է Ա. Մուրադյանը: Ոչ գյուղատնտեսության, ոչ տրանսպորտի բնագավառում այդ հաշվարկները չեն արվում: Հարցը բարձրացվել է, որպեսզի բոլոր ոլորտներում մշակվեն վնասի գնահատման չափորոշիչներ, որից հետո ամբողջ հանրապետությունում վնասի գնահատումը կլինի միարժեք, կբացառի կոռուպցիոն ռիսկերը և մարդկային ֆակտորը: Դա ավելի օպերատիվ կդարձնի հետևանքների վերացումը, ինչպես նաև նախադրյալներ կստեղծի բյուջեում վնասի չափերը հստակ ամրագրելու, հաջորդ տարի փոխհատուցում և վերականգնողական աշխատանքներ իրականացնելու համար:

Ալպերի՝ ձնակույտերի նկատմամբ զգայուն տարածքներից մեկը	«Ամենակարող» փրկարար մեքենան՝ հագեցված անհրաժեշտ բոլոր սարքավորումներով

Ալպերի վտանգները

Շվեյցարական Ալպերից ձմռան ամիսներին մեծ ձնակույտեր են գահավիժում, փակում են ճանապարհները, երբեմն նաև զոհեր են գրանցվում: Իտալական սահման հասնելու ողջ ճանապարհին ձնակույտերից պաշտպանվելու տարբեր կիսաբաց թունելատիպ շինություններ են կառուցված: Ալպերի փեշերին ձնակույտի սահքը խոչընդոտող երկաթյա կոնստրուկցիաներ, իսկ ճանապարհի երկայնքով՝ երկու կողմն էլ հիմնականում անտառապատ է, որը մեծ մասամբ տնկվել է բնական աղետների վնասները նվազեցնելու նպատակով:

Օդանավից նայելիս Շվեյցարիան կանաչ անապատի է նման, որտեղ բնակավայրերը սպիտակ օազիսներ են թվում

Շվեյցարիան գիտակցել է, որ աղետների դեմ պայքարի հիմնաքարը նաև անտառածածակ տարածքներն են ու տարեցտարի ավելացրել դրանք: Համաշխարհային բանկի տվյալներով1990-ականներին Շվեյցարիայի տարածքի 28.9 %-ն էր անտառածածկ: 2000-ին անտառածածկ տարածքներն ավելացրել են՝ հասցնելով 29.9 %, իսկ 2010թ.՝ 31 %-ի: Մինչդեռ Հայաստանը հակառակ մարտավարությամբ է առաջնորդվում: Հայաստանը, ըստ պաշտոնական վիճակագրության, 11.2 % անտառածածկ տարածք ունի: Այս տվյալներն արժանահավատ չեն, քանի որ ՄԱԿ-ի Պարենի և գյուղատնտեսության կազմակերպության տվյալներով՝ Հայաստանի 8-9 տոկոս է մնացել անտառածածկ: Բնապահպաններն ավելի վատթար վիճակագրություն են ներկայացնում՝ 5-6 %:

Շվեյցարաիտալական սահման. թունելի հսկիչ կայանը

Վալե շրջանով է անցնում Շվեյցարիան և Իտալիան կապող ռազմավարական նշանակություն ունեցող ճանապարհը: 50 տարի առաջ կառուցված շվեցարաիտալական թունելով հյուսիսային եվրոպան կապվում է հարավայինին: Great St Bernard կոչված թունելը Ալպերի ծալքերով անցնող միակ միջերկրային թունելն է: Շվեյցարացիներն այն ներկայացնում են որպես շվեյցարաիտալական համագործակցության լավագույն օրինակներից մեկը, որի պահպանության համար երկու կողմն էլ պարտավորություններ ունի. պարտավորությունները սահմանվում և կարգավորվում են հատուկ այդ թունելի գործունեության համար մշակված կոնվենցիայով:  Երկու կողմից թունելը խիստ վերահսկվում է: Տեսախցիկներն ու ռադարները արձանագրում են յուրաքանչյուր վտանգը, իսկ արագ արձագանքման խումբն անմիջապես դեպքի վայր է մեկնում:

Որպեսզի 10 մլրդ ֆրանկի վնաս չկրեն. հեղեղների դեմ պայքար

Լրացուցից ջրանցք. Լուսանկարը՝ Է. Սաֆարյանի

Երկրորդ այցելությունը Ռոն գետի հովիտ էր՝ Մոնտե քաղաքի շրջակա տարածք: Մոնտեն շրջանի քիմիական արդյունաբերական կենտրոններից է, որի արտադրամասերում աշխատում է շուրջ 2000 մարդ: Զգայուն տարածք է հեղեղների և երկրաշարժերի նկատմամբ: Վալե կանտոնը և հարակից որոշ տարածքներ՝ շուրջ 13 հազար հեկտար, հեղեղների վտանգի տակ են, իսկ տարածքի 63 %-ը գյուղատնտնեսական է, բնակեցված 30 % տարածքին ևս հեղեղվելու վտանգ է սպառնում: Ավելի քան 10 մլրդ շվեյցարական ֆրանկ է հաշվարկվում հեղեղների պոտենցիալ վնասը: Հեղեղների վնասը կանխարգելու նպատակով թափամեղմիչ արգելակներ և հարակից ուղիներ են կառուցվել ջրհոսքերը թեթևացնելու նպատակով, ջրի ավելցուկ հոսքերը կառավարելու համար 25 մետր երկարությամբ հատուկ ջրանցքատիպ ուղիներ են կառուցվել, որը լիցքաթափում է գետի հունը: Հատուկ նախատեսված փոսեր կան, որը  կլանում է այդ ջուրը, իսկ այդ փոսերը կառավարվող փականներ ունեն: Ավելի ուշ Շվեյցարայի համապատասխան մարմինները սկսել են գետերի հուները լայնացնել, որը համարվում է հեղեղների վտանգը նվազեցնելու արդյունավետ միջոցներից մեկը:

Աղետները հստակ քարտեզգրում ունեն 2D մոդելով: Երեք գույնով նշվում են վտանգավոր գոտիները: Կարմիր գոտին ցույց է տալիս, որ տարածքը խիստ վտանգավոր է, և որևէ շինություն անելն անթույլատրելի է: Կապույտ գոտում, որը համեմատաբար քիչ վտանգավոր է, շինություն կարելի է կառուցել, սակայն խիստ պայմաններ են առաջադրվում, իսկ քիչ վտանգավոր՝ դեղին գոտում թույլատրվում է կառուցապատում՝ հարկադիր որոշ պայմանների պահպանությամբ:  

Ուշագրավ իրազեկման համակարգ է գործում այստեղ. կարճ հաղորդագրություններ են ստանում ոչ թե բոլոր բնակիչները, այլ ղեկավար անձինք՝ քաղաքապետը, տեղակալները, փրկարար ծառայության ղեկավարները, ոստիկանությունը և այլն: Հաշվի առնելով կանխատեսումները՝ ոստիկանները փոքր համայնքներում դուռ առ դուռ մտնելով, մարդկանց հետ խոսելով, իրազեկում են նրանց: Եթե մարդկանց տարհանելու անհրաժեշտություն է առաջանում, ապա դրա համար հատուկ անվտանգ շինություններ են նախատեսված:

Հայաստանը նույնպես զերծ չէ հեղեղներից: Հեղեղավտանգ տեղամասերում այստեղ գույքագրում է իրականացվում, անհրաժեշտ աշխատանքների ծավալի հաշվարկ, և այդ տվյալները ներկայացվում է պատասխանատու մարմնին՝ այս դեպքում գյուղնախարարությանը: Անհրաժեշտ աշխատանքները միշտ չէ, որ ամբողջ ծավալով են իրականացվում, քանզի գումարները չեն բավականացնում: Ըստ առաջնահերթության՝ իրականացվում են գործողություններ հրատապ լուծում պահանջող տեղամասերում: Հայաստանում ևս կլիմայի փոփոխությունը նկատելի ազդեցություն է ունենում: 2007 թվականից այս կողմ տարածքների ջրածածկումները, ըստ ԱԻՆ գնդապետ Մուրադյանի, բավականին նվազել են: Մինչդեռ նախկինում հեղեղումները Հայաստանի համար ևս լուրջ խնդիր էին, քանի որ Հայաստանը 6000-ից ավելի փոքր և միջին գետեր ունի: Ափապաշտպան կառույցների անմխիթար վիճակի պատճառով վնասներ են լինում: Այս ոլորտում կանխարգելման միջոցառումները հենց ափապաշտպան կառույցների պահպամանն են ուղղված: Արթուր Մուրադյանն ասում է, որ հավելյալ ջրանցքների կարիք չի զգացվում, քանզի Հայաստանում գետերը հիմնականում լեռնային են, այլ ոչ թե հարթավայրային: 2007թ.հետո հեղեղների հետևանքով մարդկային զոհեր չեն գրանցվել, միայն գույքի և անասունների վնաս է արձանագրվել:  

Սեյսմակայունության պարտադիր պայման. երկրաշարժեր

Մոնտեն սեյսմիկ բարձր ռիսկայնության գոտում է: Այստեղ յուրաքանչոյւր 100 տարին մեկ սպասվում է  6-բանալոց երկրաշարժեր: Երկրաշարժերի պոտենցիալ վնասը շրջանում գնահատվում է 3-5 միլիարդ ֆրանկ: Սեյսմիկ ռիսկերի նվազեցման առանցքում դիմացկուն շինարարությունն է, որի համար պարտադիր նախադրյալ է 6 բալանոց սեյսմակայուն շենք-շինություններ կառուցելը: Սա կարգավորվում է Շրջանային կառուցապատման ակտով, որն ընդունվել է 2004թ.: Նման շինությունները, սակայն, 20 տոկոս են կազմում համայնքում:

Զորօրինակ, 400 աշակերտի համար նախատեսված համայնքային դպրոցը (College de I’Europe), որը կառուցվել է 1960-ականներին՝ մինչև 2004թ. ներդրված ստանդարտները, սեյսմակայուն չէ: Անգամ թույլ ցնցումը կարող է փլուզման պատճառ դառնալ: Մոնտեյի համայնքային ղեկավարությունը որոշել է երկաթյա հենասյուներով ամրացնել գլխավոր պատերը: Պատնեշները շենքը երկու կողմից սեղմում են և տատանման դեպքում թույլ չեն տա, որ այն փլուզվի: Այն շենքերը, որոնք մինչ 2004թ. են կառուցվել, ամրացվում են: Հաշվարկվում է ընդհանուր գույքի արժեքը, և եթե ամրացումը այդ արժեքի 20 տոկոսը չի գերազանցում, ապա ամրացումը կատարվում է:  

Էդվարդ Սաֆարյան

ԵԱՀԿ «Շրջակա միջավայր և անվտանգություն» ծրագրի պատասխանատու Էդվարդ Սաֆարյանը, ով մասնակցում էր այս վայրերի էքսկուրսիային, կարծում է, որ երկրաշարժերի դեպքերի ժամանակ շվեյցարացիների փորձը կարող է արժեքավոր լինել նաև Հայաստանի համար:

Կարելի է մեր ստանդարտները հարմոնիզացնել միջազգային չափանիշներին: Բնականաբար, պետք է ապահովել, որպեսզի նոր շինությունները համապատասխանեն գոյություն ունեցող չափանիշներին: «Ենթադրում եմ, որ ֆինանսական խնդիրների պարագայում դժվար կլինի արագ տեմպերով իրականացնել շինությունների հզորացում կամ ամրապնդում, բայց բնակչությունը գոնե պետք է պատրաստված լինի»,-ասում է Է.Սաֆարյանը: 

Ավելի հետաքրքիր է համարում տարբեր գերատեսչությունների, դպրոցահասակ երեխաների համար վարժանքներ կազմակերպելը և արտակարգ իրավիճակներին նրանց նախապատրաստելը:  «Մենք սեյսմիկ գոտում ենք, և ցանկալի է, որ բոլորը պատրաստված լինեն»,- կարծում է Սաֆարյանը և նշում, որ շենքերի և սեյմակայունության համապատասխանացնելու գործընթացները դանդաղ են ընթանում, սակայն բնակչության պատրաստվածությունն ու ապագա կառուցվող շենքերի պատրադիր սեյսմակայունության ապահովումը հնարավոր է բարելավել: 

Դասեր հարևաններից. քիմիական արտադրություններ

Շվեյցարացիները նույնպես ուրիշների փորձից դասեր են քաղում: 1976թ. Իտալիայի Սևեսոյի աղետը, որը տեղի էր ունեցել Միլանից 15 կմ դեպի հյուս գտնվող քմիական արտադրությունում, ստիպեց Շվեյցարայի կառավարությանը համապատասխան կանխարգելիչ միջոցներ ձեռնարկել:

Շուրջ 2477 վտանգավոր կառույց կա Շվեյցարիայում, որոնց մեջ մտնում են քիմիական և մետաղ արդյունահանող ընկերությունները, հեղուկ գազի պահեստները, սահադաշտերը, լողավազանները, ջրի մաքրման կայանները, ագրոքիմիական պահեստները, դիզելային վառելանյութերի կոնտեյներների կայանատեղիները և այլ արտադրություններ:

Մոնտեն 4 նման ձեռնարկություն ունի, այդ թվում` օպտիկական սպիտակեցնող հեղուկների արտադրություն, պոլիմերի արտադրություն, բույսերի պաշտպանության միջոցների արտադրություն: Բացի նրանից, որ տեխածին աղետի ռիսկ կա Մոնտեի այս արտադրություններում, մեծ է նաև բնական աղետների ռիսկը, որոնք կարող են բերել միաժամանակ նաև քիմիական արտադրության աղետի:

Այն գործարանները, որոնք պոտենցիալ աղետի վտանգ են ներկայացնում, պարտավորվում են պատասխանատվություն ստանձնել նաև անվտանգության միջոցառումներ ձեռնարկելու գործում և նվազեցնել աղետների ռիսկերը, որոնք կարող են մարդկանց ու շրջակա միջավայրին վնասներ հասցնել: Ընկերությունը պետք է գնահատի ռիսկերը և ներկայացնի պետական վերահսկող մարմիններին, որոնք կուսումնասիրեն այն, և եթե գտնեն, որ ընկերությունը ճիշտ չի ներկայացրել իրավիճակը կամ ոչ արդյունավետ միջոցառումներ է իրականացնում, կարող է ստիպել կրկին անվտանգության ռիսկերի ծրագիր մշակել, հակառակ պարագայում գործը կհասնի մինչև իսկ ընկերության գործունեության սահմանափակմանը կամ արգելմանը: Արտադրությունները պարտավոր են ներդրումներ կատարել վթարների կանխարգելման միջոցառումների համար, իսկ արտակարգ իրավիճակների դեպքում մասնակցել նաև համայնքային փրկարարական աշխատանքներին:

Արթուր Մուրադյանը վստահեցնում է, որ Հայաստանի ԱԻՆ-ն թե տեխնածին, թե տարերային աղետների համար առանձին պլաններ ունի մշակած՝ սկած ատոմակայանից, վերջացրած ջրամբարի պատվարի փլուզումով: «Ամեն մեկի համար կա անվտանգության վկայագիր և գործողությունների պլան՝ համաձայնեցված և ուսումնավարժությունների ընթացքում եփված, ծեծված տեղական կառվարման մարմինների հետ»,- ասում է Ա. Մուրադյանը:

Հայաստանի սպառնալիքը սողանքներն են

Հայաստանին սպառնում են երկրաշարժերը, սողանքներն ու քարաթափումները: Այնուհանդերձ, առաջնահերթ վտանգավոր երևույթը սողանքններն են, որոնց կառավարման գործընթացը բավականին բարդ է՝ հաշվի առնելով, որ սողանքների թե առաջացման պատճառները, թե դրանց հետևանքների վերացման գործընթացները բազմաբնույթ և թանկարժեք են: Հայաստանում 230 համայնք սողանքավտանգ տեղամասերում է, որից 131-ը՝ ակտիվ գոտիներում: Որոշ բնակավայրեր Սյունիքի պոչանքների հարակից տարածքներում են:

Արթուր Մուրադյան

Գնդապետ Մուրադյանն ասում է, որ ձեռնարկվող միջոցառումները սողանքների մասով բավարար չեն: Սողանքների զսպմանն ուղղված ինժեներապաշտպանական միջոցառումներ երկար ժամանակ չեն իրականացվել, որովհետև հսկայական ֆինանսական միջոցներ են պահանջվում, որոնք բյուջեով չեն նախատեսվում: Դրանից ելնելով՝ ԱԻՆ-ն մշտապես, որպես առաջնահերթ կանխարգելիչ միջոցառում, եղած գումարների սահմաններում իրականացնում է խիստ վթարային բնակելի տներից մարդկանց վերաբնակեցում, տեղափոխում ժամանակավոր կացարաններ:

2013թ. կառավարությունը հավանության է տվել «Սողանքային աղետի կառավարման հայեցակարգին»:  Իսկ այս տարի Ճապոնիայի Միջազգային համագործակցության գործակալության հետ կմեկնարկի 3 մլն դոլար բյուջե ունեցող «Սողանքային աղետի կառավարում» ծրագիրը, որը ենթադրում է  ուսուցում, վերապատրաստում, իրազեկում, ինժեներապաշտպանական միջոցառումների իրականացում 2-3 համայնքներում: Ծրագրի շրջանակներում սողանքային տեղամասերում կկազմակերպվի ջրահեռացում, որը կզսպի հետագա ակտիվացումները: Ճապոնական կողմը կտրամադրի գույք, սարքավորումներ, հորիզոնական հորատման համար ինժեներական տեխնիկա:  Տեղադրվելու են էլեկտրոնային տվիչներ, որոնք սողանքի ցանկացած տեղաշարժի ու ակտիվացման մասին տեղեկատվությունը փոխանցում են ԱԻՆ ճգնաժամային կառավարման կենտրոն: Ունենալով զարգացման նախկին դինամիկան և տվիչների տվյալները՝ պարզ կդառնա, թե ինչպես կարող են զսպվել սողանքները: Արթուր Մուրադյանն ասում է, որ սողանքային գոտիներում իրազեկման խնդիր ևս կա: Գյուղացիները շարունակում են առատ ոռոգումները և կառուցապատումները, որոնք պետք է ընդահնրապես արգելվեն: Արթուր Մուրադյանը գիտակցում է, որ ցանկացած կանխարգելման միջոցառում 10-15 անգամ ավելի էժան է, քան հետևանքների վերացումը: Սակայն Հայաստանի բյուջեն սուղ է և լայնամաստշաբ կանխարգելիչ միջոցառումների համար գումարներ տրամադրելու հնարավորություն չունի: