Հարցազրույց լիբանանահայ արվեստաբան, արվեստաբանության դոկտոր Մովսես Հերգելյանի հետ

Մ. Հերգելյանը թղթակցում է արվեստաբանական միջազգային մի շարք ամսագրերի, ինչպես «Fine Art» (Նյու Յորք), «Luxe Immo» (Մոնակո), «L.I.Art» (Փարիզ, Նյու Յորք, Մոսկվա, Լոնդոն)՝ ստորագրելով «Մովսես Ծիրանի» կեղծանվամբ: Նա ղեկավարում է Բեյրութի «Noah’s Ark» պատկերասրահը: Մոնակոյում կերպարվեստի միջազգային ցուցահանդեսների ժյուրիի կազմում է:

-Ինչպե՞ս կբնութագրեք Հայաստանում տարվող մշակութային քաղաքականությունը: Ընդհանրապես, նման քաղաքականություն տարվո՞ւմ է մեր երկրում:

-3 տարի առաջ սփյուռքի նախարարությունը կազմակերպել էր միջհայկական գիտաժողով հայ մշակույթի հարցերի վերաբերյալ: Այնտեղ զեկուցել էի հենց այդ թեմայով: Ասել էի, որ Հայաստանում մշակութային քաղաքականություն չեմ տեսնում այն իմաստով, ինչպես ես եմ հասկանում: Այդ գիտաժողովից հետո նախկին վարչապետը մշակույթին վերաբերող շուրջ 15 մասնագետների՝ թե՛ սփյուռքից, թե՛ Հայաստանից, հրավիրեց իր մոտ: Այդտեղ ներկա էին նաև սփյուռքի նախարար Հրանուշ Հակոբյանը և մշակույթի նախարարության ներկայացուցիչ Արևիկ Սամուելյանը:

Այդ հանդիպմանը մշակութային քաղաքականության մասին հարցն ավելի խիստ դրեցի՝ ցույց տալով, որ այն մշակութային ծրագիրը, որ գործի է դրվում (մինչ այդ չէի կարդացել այն), չի բավարարում: Այս երկիրը կարիք ունի մշակել ազգային մշակութային քաղաքականություն, որպեսզի միջազգայնացնենք, տնտեսականացնենք, քաղաքականացնենք հայ բարձրորակ մշակույթը և օգտվենք դրանից, որովհետև, իմ համոզմամբ, ամենից առաջ մենք ուժեղ ենք մշակույթով: Վարչապետը հանձնարարեց Արևիկին (մշակույթի փոխնախարար- հեղ.), որ կապ պահեմ մշակույթի նախարարության հետ: Արևիկն այդ ժամանակ ասաց, որ նախարարությունն ունի այդպիսի ծրագիր: Նախկին վարչապետի թելադրմամբ՝ գոյություն ունեցող ծրագիրն ինձ ուղարկեցին Բեյրութ, որի հիման վրա փոքր զեկուցում գրեցի: Դրա մեկ օրինակն ուղարկեցի հանրային խորհուրդ, մեկ օրինակն էլ՝ մշակույթի նախարարություն: Երկրորդ անգամ ինձ թելադրվեց ավելի մանրամասնել առաջարկությունները: Նախարարության ծրագրի մեջ լավ ձևակերպված էր, թե մենք ինչ պետք է անենք, սակայն չկար այն, թե ինչպես պետք է իրագործենք: Իսկ ես իմ առաջարկություններում շեշտը դրել էի «ինչպեսի» վրա, ապա նշել, որ փորձառու մարդկանց կարիք ունենք: Օրինակ, ունենք լրագրողներ «CNN»-ում, աշխատակիցներ «Soutbiz»-ում, օտար թանգարաններում, որոնց պետք է հավաքել, բերել այստեղ: Այնուհետ պետք է քննարկենք հարցը, ապա որոշենք ինչպես միջազգայնացնել մեր մշակույթը:

-Իսկ ո՞րն է մշակութային քաղաքականության Ձեր ձևակերպումը:

-Ազգային մշակութային քաղաքականություն ասելով՝ հասկանում եմ մշակել այնպիսի օրենքներ, որոնել այնպիսի ձևեր, որոնց միջոցով կարելի լինի միջազգայնորեն արժևորել և գնահատել հայկական մշակույթը: Խոսքը չի վերաբերում ներազգային մշակույթային ձեռնարկներին, չի կարելի ասել նաև, թե միջազգայնորեն ինչ-որ բան չի արվում. «Ոսկե ծիրան» փառատոնը փայլուն օրինակ է մեզ համար, փայլուն օրինակ կարելի է համարել նաև վերջերս Թումանյանի տուն-թանգարանի արձանագրած միջազգային հաջողությունը: Այս տարի ՅՈւՆԵՍԿՕ-ին կից թանգարանների միջազգային խորհրդի (ԻԿՕՄ) կողմից Թումանյանի տուն-թանգարանը համարվեց աշխարհի հինգ լավագույն թանգարաններից մեկը՝ իբրև նորարար ու ստեղծագործ արվեստի հիմնարկ՝ միայն հեքիաթի փառատոն կազմակերպելով: Այս համատեքստում բավական վիճելի հարցեր կան. օրինակ, ոմանք մեր պարարվեստը մտցնում են կովկասյանի մեջ, կամ մանրանկարչությունը բյուզանդականի մեջ, ճարտարապետությունը միացնում են վրացականին, գորգարվեստը շփոթում են թուրքականի կամ ադրբեջանականի հետ: Նախ պետք է ուսումնասիրել և հստակեցնել, որպեսզի միջազգայնորեն կարողանանք մեր մշակույթը ցույց տալ, ապա տնտեսականացնել և քաքաքականացնել այն:

-Այսինքն՝ մինչ օրս չունե՞նք ձևակերպված հայկական մշակույթ հասկացություն:

-Իհարկե, հայկական մշակույթ ունենք, սակայն դա ձևակերպված չէ. մինչև հիմա օտարները չգիտեն, թե հայկական ազգային նկարչություն գոյություն ունի՞, թե՞ ոչ, իսկ եթե գոյություն ունի, ո՞րն է դա՝ Սարյա՞նը, թե՞ Քոչարը, Փարաջանո՞վը, թե՞ Կալենցը, Հունանյա՞նը, թե՞ Մինասը: Ազգային քաղաքականության մեջ առաջին հերթին ներառվում է արվեստաբանների պատրաստումը: Մեր մշակույթի որակին ու քանակին համապատասխան արվեստաբաններ չունենք: Միջազգային ասպարեզում հազվագյուտ կհանդիպես, որ կերպարվեստի թանգարանի և կամ որևէ արվեստի կենտրոնի տնօրենը լինի ստեղծագործող և կայացած արվեստագետ, իսկ եթե կա, ուրեմն, նա ձախորդ արվեստագետ է: Մինջդեռ այդպիսի կառույցները պետք է ղեկավարեն ոչ ստեղծագործող մարդիկ:

-Մեզ մոտ այդպես չէ՞:

-Մեզ մոտ միշտ չէ, որ այդպես է: Արվեստի հիմնարկների և կամ կենտրոնների ղեկավարներից շատերը միջակից բարձր, կայացած և հատնի արվեստագետներ են, բայց եթե, ենթադրենք, Չինաստանում կազմակերպում են ցուցահանդես, ապա այդ նկարիչը լինելու է չափանիշ: Երբ սա ասում եմ, շատերը դժգոհում են, իսկ ոմանք էլ թշնամաբար են մոտենում, մինչդեռ դա իրենց օգուտն է, որովհետև լավ արվեստագետը պետք է զբաղվի ստեղծագործելով, այլ ոչ թե վարչական մանր-մունր հարցերով մսխի իր թանկագին ժամանակը: Յուրաքանչյուր հաջողված արվեստագետ իր ստեղծագործությունը համարում է լավագույնը, ճիշտ այնպես, ինչպես յուրաքանչյուր մայր իր երեխան համարում է լավագույնն ու գեղեցկագույնը աշխարհում: Հետևաբար, ինքը դառնում է չափանիշ:

-Իսկ ինչպե՞ս միջազգայնացնել մեր մշակույթը:

-Մեր հարստությունը մեր ստեղծագործ միտքն է: Եվ ի՞նչ է լինում դրա հետ. մեծ պետությունները մեր ստեղծագործ միտքը տանում են իրենց երկիրը: Սփյուռքահայն արդեն ծառայում է նրանց: Հիմա իմ նպատակն այն է, որ կարողանանք մշակել այնպիսի քաղաքականություն, որ այդպիսի մարդկանց որոշ չափով կապենք հայրենիքին, թեկուզ 20 տոկոսով, որն արդեն մեծ բան է:

Հիմա տեսեք, «Ոսկե ծիրան» փառատոնը, որ հաջողված է, մեր մշակույթը մի կողմից տարածում է դրսում, մյուս կողմից՝ օտար մշակույթն է բերում՝ մակարդալով մեր մշակույթի հետ: Նմանօրինակ միջազգային ցուցահանդես-տոնավաճառ կարելի է կազմակերպել կերպարվեստում, որ փորձում ենք անել: Այդպիսին արդեն կա Մոնակոյում, Սինգապուրում, Նյու Յորքում, Փարիզում, գրեթե բոլոր կարևոր քաղաքներում: Դա «ինչպեսի» մասին է խոսում: Կարող եմ վկայել, որ ունենք որակ և քանակ, բայց դրան համապատասխան շուկա չկա ոչ Հայասանում և ոչ էլ դրսում: Դրա համար այստեղ մեր արվեստագետները նյութական վատ վիճակի մեջ են:

-Այլ օրինակ կարո՞ղ եք նշել:

-Խաչքարը, օրինակ, մեր ամենաինքնուրույն մշակութային ճյուղն է: Եթե մանրանկարչությունը շփոթում ենք բյուզանդականի, գորգարվեստը՝ թուրքականի կամ ադրբեջանականի հետ, ապա խաչքարը միակ ճյուղն է, որ չի կարելի շփոթել ոչ մի բանի հետ: Իսկ այստեղ մեր խաչքարերը փչացնում ենք: Սովետի տարիներին խաչքարերից ամբարտակ էին սարքում Արցախում, իսկ հիմա այստեղ՝ մեր հայրենիքում, փչացնում են դրանք, երբեմն հանում են դրանք՝ դնելով ազդեցիկ մարդու գերեզմանին: Դա ոճիր է: Իսկ այսօր մենք չունենք խաչքարերի թանգարան: Խաչքարային արվեստը մանրանկարչությունից հարուստ է: Խաչքարային արվեստի մեջ կա մեր կենցաղը, առօրյան, ստեղծագործ միտքը, պատմությունը, գեղեցկությունը: Երբ Նախիջևանի խաչքարերն օրը ցերեկով փչացրին, օտարները կարծում էին, թե խոսքը դամբարանաքարերի մասին է և ոչ թե իր նմանը չունեցող մի չքնաղ արվեստի տեսակի: Այս հարցում հանցավորը մենք ենք:

Վազգեն վեհափառը ժամանակին մի խաչքար էր նվիրել Լուվրին, ինչին շատերը դեմ էին: Մինչդեռ Լուվրի մեջ հազարավոր մարդիկ ամեն օր տեսնում են այն: Եթե 10 խաչքար ամեն թանգարանին նվիրենք, ի՞նչ կլինի:

Երբ ժամանակին Վազգեն Սարգսյանը վարչապետ էր, նրա մշակույթի խորհրդականի՝ Ռուբեն Անգալադյանի հետ առաջարկել էինք Իսահակյանի այգին վերածել խաչքարային բացօթյա թանգարանի: Վ. Սարգսյանը դեմ չէր դրան, բայց, դժաբախտաբար, նա մահացավ, և ծրագիրը չիրագործվեց:

Նախ պետք է ստեղծել խաչքարային թանգարան, դրա կողքին՝ ինստիտուտ, ինչպես Մատենադարանն է, որպեսզի ուսումնասիրվի, պատկերագրքերով ներկայացվի աշխարհին, ասվի, որ խաչքարը դամբարան չէ, այլ մշակութային արժեք:

-Ո՞րը պետք է լինի առաջնահերթ քայլը:

-Եթե մենք իրապես ուզում ենք մեր մշակույթը տնտեսականացնել, քաղաքականացնել՝ առավելագույնն օգտվելով դրանից, պետք է նստենք աշխատենք: Օրինակ, երբ Շագալի կամ Պիկասոյի ինչ-որ ամյակ է տոնվում, նրանց գործերը հավաքում են, ցուցադրում տարբեր երկրներում, գավաթներ, շապիկներ վաճառում նրանց լուսանկարներով: Այդ դեպքում գավաթը ինքնարժեքից բազմակի թանկ է վաճառվում: Իսկ Հայաստանում Արամ Խաչատրյանի 100-ամյակը տոնվեց, բայց մեր երկիրը չօգտվեց դրանից:

Ուրեմն, իբրև առաջին քայլ՝ հարկավոր է հավաքել տարբեր տեսակի հաջողած և փորձառու մասնագետներ՝ լինի սփյուռքից, թե հայրենիքից, և կազմակերպել հատուկ գիտաժողով, որտեղ պետք է քննարկվի թե ինչպես, ինչ հիմունքներով մշակել ազգային մշակութային քաղաքականություն, գուցե ավելի ճիշտ կլինի ասել՝ ռազմավարություն: