Լեռ Կամսար 

Ուրբաթ 1․- ․․․Մանկութեա՜ն օրեր, երազի նման, անցաք գնացիք, այլ չէք դառնալու․․․

Չեմ շարունակի Միքայէլ Նալբանդեանին սա երգը, վասնզի չգիտեմ հաստատ, կարելի՞ էր այդ օրերն «երջանիկ» անուանել, թէ ոչ։ Մենք սովոր ենք անցեալին միշտ նախամեծարութիւն մը տալ ներկայի և ապառնիի համեմատութեամբ այնպէս՝ ինչպէս մարդս մեռնելէ ետքը յարգելի ու սիրելի կը դառնայ, կարծես կենդանի լինելը յանցանք մը եղած ըլլայ։

Մեր կառավարութիւնն, օրինակ, բոլոր ներկայիս ապրող հայ գրողներուն բանտարկեց, աքսորեց ու գնդակահարեց, բայց մեռած հեղինակներու գործերը վերահրատարակեց ու մեծարեց։ Կենդանիներէն միայն Աւետիք Իսահակեանն է, որ մեռածներու պատիւը կը վայելէ բոլշևիկեան կառավարութեան կողմէ, որը տարեկան երկու անգամ ծննդեան տարեդարձը կը կատարէ այնպէս, որպէս թէ տարուայ մը մէջ երկու անգամ ծնած ըլլայ մեր յարգելի բանաստեղծը։

Այո՛, մանկութեան օրեր երազի նման, անցաք գնացիք, ալ չէք դառնալու․․․

Կը յիշեմ։ Դպրոցս աւարտելով ուսուցիչ կարգուեցայ ու առաջին անգամ իբրև ուսուցիչ դասարան պիտի մտնեմ։

Մտնելէս առաջ պահ մը մտքիս մէջ աչքի կ՚անցունեմ իմ ուսուցիչները։ Որո՞ւ նմանիլ։ Աշխարագրութեան դասատուի նման անհոգ, սիգաճեմ, շորոր-մորո՞ր, թէ՞ պատմութեան դասատուի պէս զգոյշ, շրջահայեաց ու անձայն, այնպէս ինչպէս կատուն մուկին կը մօտենայ բռնելու իր յանցանքին մէջ։ Թէ՞ հայոց լեզուի դասատուի նման գիտական, անյողդողդ, իր առարկան տիրապետած մարդու գիտակցութեամբ, որն աշակերտներու չարութիւններն բռնելն ոչ թէ նպատակ է դարձուցեր իրեն այլ միջոց միայն։

Այս նմանողութիւնը բնական բան է ու ես շատ ուսուցիչներէ եմ լսեր նման բան։ Այո, բնական է, որ նոր մը միշտ նմանիլ աշխատի։

Շշուկներ կան, որ յաղթանակող երեք մեծ պետութիւնները մեզի անկախ Հայաստան մը պիտի տան՝ Մե՜ծ, ծովի մը սահմանակցութեամբ։ Բնական է չէ՞, որ այսօր Հայ ազգն մտքին մէջ ուրուագիծ մը կազմէ, թէ պետութիւն մը դառնալով, ո՞ր մեծ ազգի փոզայով հրապարակ իջնէ քաղաքական ասպարէզ։ Ֆրանսայի՞․ ոհ ո՜չ, Աստուած հեռի պահէ, ես չեմ ուզեր։ Ֆրանսա հիստերիկ կնկայ կը նմանի պատմութեանը մէջ։ Մէյ մըն ալ տեսար կրքի եկաւ Բարդուղեան գիշերներ սարքեց կամ Ֆրանսական յեղափոխութիւն մը սկսեց ու ինքզինքը կոտորելով տարաւ գերեզմանատունը լեցուց։ Ֆրանսա թիթեղէ վառարանի կը նմանի, յանկարծ կը կեծանայ, մէկէն կը սառի ու խելքէ աւելի իր ջիղերը կը գործածէ իր ընթացքին մէջ։

Ռուսաստանի՞ նմանիլ։ Երբէ՛ք, երբէ՛ք, երբէ՛ք․․․ աշխարհի բոլոր «երբէքները» մէկ խօսքով։

Ռուսաստանն Ֆրանսիոյ սարսափներու տառացի ընդօրինակողն է՝ այն տարբերութեամբ միայն, որ մինչ առաջինը մէկ-երկու դար սպաննելիք մարդոց կը հաւաքէ ու մէկ անգամէն կը ջարդէ՝ հոս Ռուսաստանում, սպաննութիւնը մտեր է առօրեայ կենցաղին մէջ ու մարդիկ ամէն օր մաս-մաս կը ջարդուին ու տաժանակրութեան կ՚երթան Սիպիր։

Մինչև օրս ես չկրցի պարզել, թէ ինչո՞ւ Ռուսաստանում պատիժներն այդքան շատ են ու անխնայ։ Մի՞գուցէ որովհետև Սիպիր մը ունին, հետևաբար, շատ պատժելու բոլոր տեխնիկական հնարավորութիւնը ունին, այդ հնարաւորութիւններէն հարիւր տոկոսով օգտուիլ կ՚ուզեն թէ՛ ցարական, թէ՛ բոլշևիկեան Ռուսաստանը։ Ազգաբնակչութեան կէսը հիւսիսի սառցարանումն է, կէսը՝ հարաւ։ Ցարի ժամանակ սառցարան կը տարուէին երկրին տականքները, գողերն ու մարդասպանները, առհասարակ, ուրիշ խօսքով ազգաբնակչութիւնն այնպէս էր դասաւորուած, որ երկրին ոտները հիւսիս՝ գլուխը հարաւ կ՚իյնար։ Իսկ բոլշևիկները հաւասարութեան սկզբունք կիրառելով՝ շուռ տուին հակառակը։ Երկրին ուղեղը կամ գլուխն, ըսենք հիւսիս դարձուցին, ոտները՝ հարաւ․․․

Իտալիոյ՞ նմանիլ։ Դարձեալ չ՚արժեր։ Իտալիա քայլելիս իր ոտներուն տակը չի նայիր, այլ պատմական Հռոմին, որի հետևանքով թաւագլոր կ՚ըլլայ շարունակ։

Անգլիա՞։ Ա՜, ուրիշ բան է Անգլիա՜։ Արժէ որ մեր ապագայ անկախ Հայաստանն Անգլիոյ նմանի։ Հաւասարակշռուած, պատի վառարանի նման միօրինակ տաքութիւն տուող։ Ո՛չ լալ, ո՛չ խնդալ, այլ տրտմիլ ու ժպտիլ միայն։ Անոնց նորածինները քառասուն տարեկան չափահասներ են արդէն ու ձմեռնուկ տանձի նման շատ ուշ հասունցող։ Անգլիացի երեխան անկարելի է, որ լայ կամ մանաւանդ տակը կեղտոտէ։ Հոն մահապատիժ գոյութիւն չունի և յանցանքները կը պատժուին ցնցուղներով ու ռետինէ գաւազանով, այդ պատճառով ալ բնակչութիւնը ի նկատ առնելով մեծ պատիժներու չգոյութիւնը՝ պզտիկ յանցանքներ կը գործէ, հետևելով առածին, որ կ՚ըսէ՝ ոտներդ վերմակիդ չափ մեկնէ։

Պարզ է, որ նոր հիմնուելիք հայկական պետութիւնը միայն Անգլիոյ կրնայ նմանիլ և ոչ ուրիշի։ Ֆրանսան ի՞նչ է՝ թեթևսոլիկ։ ԵՒ բնաւ ալ հայկական հարցին բարեկամ չէ եղած, ինչպէս սխալմամբ մեզ մօտ սովոր են կարծել։ Անոնք որովհետև շատախօս են՝ ամէն բան ալ կը խօսին, և ինչ զարմանք, որ խօսածներուն մէջ պատահմամբ քանի մը բառ գտնուի, որ յօգուտ հայկական հարցի խօսի։

Ըսենք՝ Շուեյցարիային ալ կրնանք նմանիլ, եթէ քիչ մը խոշոր ըլլար այդ պետութիւնը։

1945թ․ սեպտեմբեր