Մոսկվա-Երևան չվերթի գրեթե բոլոր ուղևորներն արդեն մուտք են գործել օդանավ: Վերջիններից ենք:  Մեզանից առաջ ներս մտնող ուղևորն անմիջապես զբաղեցնում է «բիզնես կլաս» կոչված սրահի առաջին տեղը: Ռուսաստանի և Նոր Նախիջևանի թեմի առաջնորդ Տ.Եզրաս եպիսկոպոս Ներսիսյանն է, Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս Գարեգին Բ-ի եղբայրը՝ քաղաքացիական հագուստով: Ինքնաթիռը շարժվում է: Բոլորն իրենց տեղերում են: «Էկոնոմ կլասում» եռուզեռ է: «Բիզնես կլասում» միայն Տ.Եզրաս եպիսկոպոս Ներսիսյանն է և հարևան շարքում՝ ևս մի կին: «Բիզնես կլասի» մնացյալ 26 նստատեղերն ազատ են: Համեմատության համար նշենք, որ եթե Մոսկվա-Երևան և հակառակ ուղղությամբ չվերթի «Էկոնոմ կլասի» տոմսի արժեքը 13-15 հազար ռուսական ռուբլի է, ապա «բիզնես կլասի» նույն օրվա տոմսերն արժեն 48-50 հազար ռուբլի:  

Կես ժամ հետո մոտենում եմ, որ զրուցեմ Տ.Եզրաս եպիսկոպոս Ներսիսյանի հետ: «Բիզնես-կլաս» սրահի վարագույրները փակ են: Ներսում՝  մութ է: Եպիսկոպոսը քնած է: Հեռանում եմ: Մեկ ժամ անց նորից եմ մոտենում: Արդեն արթուն է, համաձայնվում է զրուցել:  

Ինչո՞ւ եք «բիզնես կլասով» թռչում, ինչո՞ւ ժողովրդի հետ չեք նստած, նրանց հետ չեք շփվում: 

Ես նույն օդանավի մեջ եմ:

Նույն օդանավի մեջ եք, բայց այստեղ միայն Դուք եք ու հարևանությամբ նստած կինը:

Այսօր այդ թռիչքը այդպիսին է, լինում են դեպքեր, երբ նույնիսկ տեղ չկա:

Բայց չե՞ք ուզում նստել ժողովրդի հետ և նրանց հետ շփվել:

Ես ժողովրդի մեջ եմ, ինձ համար տարբերություն չկա՝ այս աթոռի վրա կամ այն աթոռի վրա:

Եթե չկա, ինչո՞ւ եք այս աթոռին. այլ ոչ թե «էկոնոմ կլասի» աթոռներին:

Այդպես են ինձ տոմս գնել:

Եկեղեցի՞ն է Ձեզ տոմս գնում:

Իմ բարերարները:

Դուք կարող եք ընդդիմանալ և ասել, որ Ձեզ «բիզնես կլասի» տոմսեր չգնեն:

Դրա մեջ ի՞նչ կա: Օրինակի համար, ուզում եք, որ հոգևորականը ի՞նչ հագուստով ման գա, ի՞նչ մեքենայով ման գա, ի՞նչ հեռախոսով խոսի: Այսինքն՝ դա ի՞նչ է. չափանի՞շ է: Որ աթոռին պետք է նստի, ո՞ր մասում պետք է նստի: Դա հոգևորականին վայել չէ՞, իր հոգևորական առաքելությունը չի՞ կատարում:

Համեստության հարց է:

Ես ինձ ավելորդ բա՞ն եմ թույլ տալիս իմ նստած տեղում:

Ավելորդության հարց չէ, այլ ճոխության:

Բայց սա ճոխությո՞ւն է:

Իսկ ի՞նչ է:

Ի՞նչ ճոխություն է, Դուք տարբերություն զգո՞ւմ եք իմ կողքը նստած:

Այո:

Նստատեղի մեջ առավելությո՞ւն եք զգում:

Այո: Եթե չլիներ, տոմսն ավելի թանկ չէր լինի: Առանձնացված չէր լինի:

Ես կարծում եմ, որ այստեղ միմիայն առավելությունը երևի բազկաթոռի արտաքին տեսքի մեջ է՝ կաշի է և ոչ թե կտոր, և երևի ճաշ են տալիս, իսկ ես չեմ էլ ճաշել, ընդամենը մի թեյ եմ խմել: Այսինքն՝ եթե մտածում եք, որ այստեղ խմիչք են տալիս...

Հոգևորականին մարդիկ պատկերացնում են ժողովրդի հետ, նրանց կողքին, իսկ Դուք այստեղ առանձնացված ու մենակ եք նստած:

Եթե ես այնտեղ էլ նստեմ, նստելու եմ մի աթոռի մեջ: Եթե իմ կողքը կամ հետևը մարդ նստեր, միևնույն է, ես իմ տեղում էի, ես չեմ շփվելու, ես մարդկանց մեջ եմ իմ ծառայության կերպով, և ոչ թե օդանավի կամ մեքենայի և տրոլեյբուսի մեջ: Ես իմ աթոռի մեջ նստած եմ՝ այս աթոռը կլիներ առջևում, կլիներ վերջում, թե մեջտեղում, իմ ծառայությունն է ժողովրդի մեջ, ոչ թե իմ նստած տեղը:

Որպես թեմի առաջնորդ ինչպե՞ս կգնահատեք հայ համայնքի վիճակը Ռուսաստանում:

Կարող եմ ասել, որ դրական է, հակառակ այն դժվարություններին, որ բնորոշ են հայրենիքից դուրս ապրող ամեն մի գաղութի: Բայց քանի որ Ռուսաստանը շատ-շատ մոտ է իր արժեքային համակարգով մեր ժողովրդին, և իր աշխարհագրական դիրքով տարիների համատեղ պատմությամբ, և այն իրականությունը, որ այսօր առկա է Ռուսաստանի ներքին կյանքի մեջ դեպի իր ազգային փոքրամասնություն կազմող քաղաքացիների նկատմամբ, պիտի ասեմ, որ նախկին տարիների հետ համեմատած մեր գաղութն ապրում է հոգևոր, մշակութային, ազգային, ավանդական կյանքի արժեքների վերազարթոնք: Ես և սովետական միության տարիներին եմ իմ ծառայությունը բերել հայ կյանքի մեջ, և հետսովետական շրջանում. անհամեմատելի են հնարավորությունները: Օրինակ՝  մեր եկեղեցիները Ռուսաստանի տարածքում ավիրվել են, քանդվել են 30-ականներին: Երբ ես ստանձնեցի թեմի առաջնորդական պաշտոնը, թեմն ուներ ընդամենը 7 հոգևորական և 10 ծուխ՝ համայնք: Այսօր մենք ունենք 28 հոգևորական և Արդարադատության նախարարությունում գրանցված 75 եկեղեցական-կրոնական համայնքներ՝ որպես իրավաբանական կառույցներ:

Գործող քանի՞ եկեղեցի կա:

Մենք (նկատի չունեմ Հարավային Ռուսաստանի թեմը, որն առանձին միավոր է)  արդեն ունենք գործող մոտ 30 եկեղեցի, կառուցվում է մոտավորապես 15 եկեղեցի, և կան համայնքներ, որ այդ ճանապարհին են՝ եկեղեցի կառուցելու, մշակութային-կրթական կենտրոններ ստեղծելու, իրենց ազգային կյանքը լիարժեք դարձնելու համար: Անշուշտ դժվարություններ ունենք. մարդիկ կան, որոնք եկել են տարբեր կարիքներից, վիճակներից ստիպված և չեն կարողացել գտնել իրենց տեղը Ռուսաստանում. անօթևան են, անաշխատանք են, կարիքավոր են, նեղյալ են, մենք փորձում ենք մեր համեստ կարողությունների և հնարավորությունների սահմանում ձեռք մեկնել մեր հայրենակցին: Մեկին հիվանդանոցում պետք է օգնել, մյուսին՝ բանտի մեջ: Մենք ունենք թեմում պատասխանատու անձ և կառույց, որը զբաղվում է, օրինակ, երիտասարդությամբ, անձ, որը պատասխանատու է գաղութների համար, կանոնավոր կերպով հաճախում ենք բանտերը, ազատազրկման վայրերը և հոգևոր զրույց ենք ունենում, ժամերգություն ենք կատարում մեր եկեղեցու զավակների հետ, թեև մեղավոր են: Բայց  մենք գիտենք, որ ունենք մի դատավոր, ում առաջ բոլորս պետք է հաշիվ տանք, հետևաբար անում ենք, ինչ կարողանում ենք: Մենք կարևորում ենք այսօր ոչ միայն Ավետարանի կենարար խոսքի քարոզչությունը եկեղեցու խորանների, ժամերգությունների և կրոնական ծեսերի միջոցով, մենք շատ կարևորում ենք հայեցի դաստիարակության գործը, և որպես առաջնահերթություն՝ բոլոր եկեղեցիներում, որտեղ առկա է հոգևոր հովիվը, անհրաժեշտ է ստեղծել կրթական-դաստիարակչական կենտրոն, և մենք ձևավորում ենք Հայորդաց տուն:

Այսինքն՝ կիրակնօրյա դպրո՞ց:

Ես այնքան չեմ ողջունում այդ ձևակերպումը, որովհետև դպրոցը մի քիչ խրտնեցնում է մեր երեխաներին. ամբողջ շաբաթ դպրոց ես գնում, ու նորից դպրոց: Երբ որ ասում ես՝ Հայորդաց տուն, այսինքն՝ հայեցի դաստիարակության կենտրոն: Մենք այսօր ունենք այդպիսի կենտրոն Մոսկվայի մեջ, տեղի պայմանների սղություն պատճառով շաբաթական կենտրոնով անցնում է 1000-1200 երեխա: Գործում են տարբեր խմբակներ ամբողջ շաբաթվա ընթացքում, բայց կիրակի օրը լինում է հայոց լեզվի, պատմության, գրականության դասավանդում: Մյուս օրերին՝ պարի խմբակ «Հայասա», փոքրիկների պարի խմբակ «Վարդավառ», «Օվսաննա» երգչախումբ,  «Կոչնակ» դհոլահարների խումբ, «Ծիրանի» դուդուկահարների խումբ, «Ակունք» ազգային երաժշտական գործիքների խումբ, «Հայդուկ» ֆուտբոլի խմբակ, «Գավիթ» թատերական խմբակ, որոնք այսօր արդեն կայացած են և տարբեր միջազգային մրցույթների ու փառատոնների մրցանակակիր: Եվ մխիթարված ենք զգում մեզ, թե ընդամենը 3-4 տարվա մեջ ինչ աճ ենք արձանագրել, երբ որ եկել էին հայերեն չէին խոսում: Երբ որ եկել են, չեն իմացել ով է Կոմիտասը, Թումանյանը: Այսօր Կոմիտաս են երգում, Թումանյան, Սևակ և Շիրազ արտասանում: Եվ զգում ես, որ գցածդ սերմը ծիլ է տալիս, տնկածդ ծառը պտուղ է տալիս, և դա ամենամեծ հոգեկան ուրախությունն ու բավարարվածությունն է: Ինչևէ անելիքը շատ է, որովհետև Ռուսաստանի հայության գաղութը շատ մեծ է՝ մոտ 2 մլն են ասում: Փորձում ենք կազմակերպել, բայց դժվարությունները շատ են:

Այդ դժվարներից ո՞րն է ամենադժվարը, հրատապը Ռուսաստանի հայության կյանքում:

Կարծում եմ, որ ամենադժվարը միավորելն է: Մենք փորձում ենք միավորել եկեղեցու շուրջ, որովհետև տարբեր շրջաններից, տարբեր կրթության, դաստիարակության մարդիկ են, և բոլորին մի տեղ հավաքելը շատ դժվար է: Մենք փորձում ենք ստեղծել կառույցներ, որպեսզի այդ կառույցներով համախոհ մարդիկ մասնագիտանան, ասենք, Բժիշկների միություն, Բիզնեսմենների միություն: Մեր առաջնահերթ խնդիրն է՝ ստեղծել կառույցներ, մեխանիզմներ, համակարգել մեր համայնքային կյանքն այն սկզբունքով, որ կարողանանք յուրաքանչյուրին ըստ իր նախասիրությունների, հետաքրքասիրությունների, մասնագիտությունների ներգրավել ազգային կյանքից ներս:

Բայց արդյոք դա եկեղեցու գործառույթն է. ինչո՞ւ պետք է եկեղեցին հավաքի բիզնեսմեններին կամ բժիշկներին:

Բոլորը եկեղեցու զավակներն են: Բոլորը մկրտված են մեր եկեղեցում: Ես հոգ եմ տանում, որովհետև մեր եկեղեցու անունն արդեն ասում է Հայ առաքելական եկեղեցի, և եթե ինքն ասում է ես քրիստոնյա հայ եմ, նշանակում է, որ ինքն այս եկեղեցին ընդունում է իրեն որպես հոգևոր ծնող: Շատ անգամ եմ ասել՝ երբ մենք ծնվում ենք, մեզ անուններ են տալիս, Ձեզ Քրիստինե, ինձ՝ Եզրաս: Եթե զավակը հաջողվում է կյանքում, ճիշտ զավակ է լինում նկարագրով, արժեքներով, և իր որդիական պահվածքը արժանավայել է իր ծնողի նկատմամբ, կողքից գնահատական են տալիս՝ ասում են հալալ լինի այս երեխայի կերած կաթը:

Բայց մենք մի անուն էլ ունենք մեզ վրա, ասում ենք՝ հայ ենք, բա ասում են՝ հայի ծնողն ով է, որ վերցրել ես քո վրա: Ես ասում եմ՝ հայի հոգևոր մայրը Հայոց եկեղեցին է, որտեղ յուրաքանչյուր հայորդի, քրիստոնյա ծնվում է այդ ավազանում: Եկեղեցին միայն հոգևոր սպասավորը չէ, եկեղեցին բարեպաշտ քրիստոնյան հայորդիներն են, որոնք կոչված են պահպանելու այն արժեքները, ինչի շնորհիվ ապրել ու հասել ենք 21-րդ դար: Չպետք է ասել՝ սա քահանայի գործն է, ինձ չի վերաբերում: Կամ ասենք՝ դու ուր ես գնացել և խառնվում եկեղեցուց դուրս՝ աշխարհիկ կյանքի հարցերին: Հայրենիքից դուրս հայ եկեղեցին ավելին է, քան իբրև եկեղեցի: Նա ազգային, մշակութային, հոգևոր կյանքի կենտրոնն է: Բնականաբար, վաղը կարող են ասել՝ ինչ գործ ունի, որ Սրբազանը ստեղծել է ֆիլհարմոնիկ նվագախումբ, գիտական խորհուրդ և անցկացնում է հայագիտական գիտաժողովներ: Բա ո՞վ պիտի անի: Թող անեն տարբեր կառույցներ, թող լինի տասը նման գիտական խորհուրդ, ես թերթ եմ տպում, իսկ իմ թերթ տպելը սահմանափակո՞ւմ է մյուսի թերթ տպելու իրավունքը կամ ցանկությունը: Թող 100 հատ լինի: Եթե ես Հայորդաց տուն եմ բացել և կրթում, դաստիարակում եմ, դա ինչ է, հնարավորություն չի՞ տալիս մյուս կառույցին ստեղծել իրենց դպրոցը: Թող 100 հատ լինի, կարիքը մեծ է: Մենք այնպես պիտի կրթենք, դաստիարակենք մատաղ սերնդին, որ ինքը գիտակցի իր ինքնությունը, առաքելությունը, իր պատասխանատվությունը և ինքնավստահ կանգնի իր ոտքերի վրա: Սեփական համոզմունքերով ու սկզբունքներով առաջնորդվող լինի, որ այդ արժեքներով անկախ ապրի, որ իրեն չղեկավարեն, չշահարկեն: Մեր նպատակը սա է: Եթե հաջողվենք, ուրեմն վաղվա օրվա նկատմամբ և լավատեսություն կլինի մեր մեջ, և ինքնավստահություն, որ հուսալի ձեռքերում կլինի մեր ստեղծածը, որ ջանացել ենք, չարչարվել ենք:

Հայաստանում զգացվում է արտագաղթի մեծ հոսքը դեպի Ռուսաստան: Դուք ներհոսքը զգո՞ւմ եք:

Մենք տեսնում ենք այն առումով, որ եկեղեցու հավատացյալների թիվն է մեծանում, և տեսնում ենք, որ հոգևորականի կարիքը մեծանում է հայ կյանքի մեջ, որովհետև ամեն տեղ մենք չունենք եկեղեցի: Այսօր եթե քահանայի կարիք կա, նշանակում է, որ ժողովուրդը դրա անհրաժեշտությունն ունի այդ վայրում: Գալիս են, որպեսզի այս պայմաններում փորձեն Հայաստանի մեջ իրենց հարազատների սոցիալական կարիքները լուծեն, թեթևացնեն, օգնեն: Տարբեր մարդկանց մոտ շարժառիթը տարբեր է: Հայրենիքը մեկն է, և Հայրենիքն էլ, Մայր Աթոռ Սուորբ Էջմիածինն էլ երաշխիքներն են մեր ազգի գոյության ու հարատևության: Ի վերջո, սփյուռքը ինչպիսին էլ լինի, ինչպես ժամանակին ասել է մեր մեծ մտածողներից մեկը, նա մի մեծ սառույցի կտոր է, որը հակված է հալվելու: Մենք միջոցառումներ ենք անում, դպրոց ենք բացում, որ այդ սառույցի հալքը լինի շատ դանդաղ: Ուրիշ բան, որ Ռուսաստանի մեջ, մեզ համար ստեղծված պայմաններից ելնելով, մենք մեզ համար դա երկրորդ հայրենիք ենք համարում, որովհետև բոլոր ազատությունները, բոլոր հնարավորությունները տրված են՝ դպրոց, թերթ, եկեղեցի բուհ ունենալ և այլն:

Վերջին շրջանում «ցավոտ» թեմաներից մեկը հոգևորականներին կարգալույծ անելն է: Ձեր օրոք կարծես թե ավելացել են այդ դեպքերը, մասնավորապես վերջին շրջանում Տեր Մարտիրոս Բերբերյանի դեպքը, որը ըմբոստության ալիք է բարձրացրել հայության շրջանում:

Ես ավելի քան 25 տարի Ռուսաստանում եմ ծառայում, բայց որպես թեմակալ առաջնորդ 13 տարվա ընթացքում կարգալուծության մի դեպք եմ ունեցել, այն էլ մի քահանայի հետ է պատահել, որին ճանաչել եմ իմ առաջնորդության առաջին իսկ շրջանից՝ Տեր Մարտիրոս Բերբերյանը: Ես իրեն կարգալույծ չեմ արել, ես կարգալույծ անող չեմ, ինքն է իրեն կարգալույծ արել: Երբ որ ես առաջնորդ եղա, ես հրավիրեցի իրեն ինձ մոտ և ասացի, որ Տեր Հայր, տեղյակ եմ, որ անձնական այնպիսի ծանրաբեռնվածության մեջ ես բիզնեսի առումով, որը քեզ հնարավորություն չի տալիս բոլոր քահանաների համար հաստատված կարգ ու կանոնով ծայառել եկեղեցուն: Ուզածդ օրն ես գալիս, ուզածդ ժամին ես գալիս, երբ քեզ հարմար է: Ասաց՝ այո, Սրբազան, խնդրում եմ ինձ ժամանակ տաք, որ ես կարգավորվեմ: Ասացի՝ սիրով: Դա ծառայության ձև չէ, առավել ևս դուք հոժարակամ ես դարձել եկեղեցական և ընդունել այն կանոնները, այն կարգը, ձևը, որ ավելի քան 1700 տարի գործում է մեր եկեղեցու մեջ և բացառություններ չեն լինում:

Կարծես թե հավաքված կուռ համայնք կա իր շուրջը, որը մինչ օրս պայքարում է:

Ոչ: Եթե այդպես վերցնենք, բոլոր հոգևորականները, ովքեր ծառայում են ժողովրդի մեջ, ունեն նվիրյալ ու հավատացյալ զավակներ, դա շահարկման նյութ չէ: Հայ եկեղեցու կարգ ու կանոնը բոլորի համար առաջնահերթություն է՝ թե աշխարհական, թե հոգևորական: Եվ ես իրեն տվեցի ժամանակ՝ ավելի քան 10 տարի:

Ինչո՞ւ եք այդքան շատ ժամանակ տվել:

Որովհետև անընդհատ պայմաններ էր դնում՝ եղբայրս է գալիս Բեյրութից, հետո դժվարություն ունեցավ, ինչ-որ բանկային մեծ գումարների տակ էր մտել, տունը պետք է վերցնեին, հոմ փողոցում չէինք թողնի: Վերջին անգամ քահանայաց ժողովի ժամանակ ես իրեն պաշտպանել եմ ինչքան կարողացել եմ նույնիսկ Վեհափառ Հայրապետի մոտ: Ամբողջ թեմի քահանաները գիտեն, բարեխոսեցին, միջնորդեցին, որ տրամադրենք վերջին հնարավորությունը, հստակեցնենք ժամանակը, դարձյալ ընդառաջ եմ գնացել: Եվ վերջին անգամ, երբ կանչեցինք ու խոսեցինք, թե ինչու իրեն կարելի է, մյուսներին չի կարելի: Ասաց, Սրբազան Հայր, փոխվել է կացությունը և ես հիմա կարող եմ ասել՝ 11 տարի հետո՝ ես բիզնեսը չեմ կարող թողնել: Եթե իր համար փոխվել է կացությունը, և այդ կացության մեջ ինքը պետք է նոր ծառայության կերպով հայ եկեղեցու մեջ քահանայագործի որպես առանձնաշնորհյալ, դա ընդունելի չէ ոչ մեկի համար: Ես իրեն ասել եմ հետևյալը. քեզ խնդրանք, 13 տարի իմ թեմում ես ծառայել, կարո՞ղ ես տեղափոխվել մեկ ալ առաջնորդի մոտ: Ես քեզ այդքան ընդառաջել եմ, գնա ուրիշ առաջնորդի մոտ ծառայի այդ պայմանով:  Երբ որ բիզնեսի մասին է խոսքը, ես ասել եմ՝ ինձ չի հետաքրքրում որտեղ ինչպիսի նյութական աղբյուրներ կգտնես քո կարիքները հոգալու համար, բայց ոչ ի հաշիվ քո առաջին պարտականությունների: Դու առավոտյան պետք է լինես ժամերգության հինգ քահանայի հետ, ամբողջ օրը պետք է լծվես քահանայական ծառայության և երեկոյան վերադառնաս:  Ես Մեծ պահքին տվեցի փորձության շրջան նրան զգաստացնելու համար, փիլոնազուրկ եմ արել մեկ ամսով: Խոնարհ, հնազանդ ընդունել է: Եկեղեցու մեջ ընդունված բոլոր մեթոդներին հնարավորություն եմ տվել անդրադառնալու: Էլ ինչ անեմ: Ես չեմ ուզեցել, որ ինքը դուրս գա, ընդամենն ասել եմ՝ որդեգրի այն սկզբունքը, որը հաստատված է հայ եկեղեցու մեջ: Նոր ծառայության ձև չեք կարող պարտադրել հայ եկեղեցականին: Նույնիսկ ասել եմ՝ ժամանակավոր դուրս արի, գնա լուծի քո հարցերը, երբ որ կուզենաս հետ գալ, նորից կդիմես, որպեսզի պատշաճ լինի քո պահվածքը:

Ինչպե՞ս կգնահատեք Ձեր ծառայությունը Ռուսաստանի և Նոր Նախիջևանի թեմում, գո՞հ եք Ձեզնից:

Ես անում եմ այն, ինչ համարում եմ իմ պարտքը: Իսկ թե ինչպիսին է դա, կասեն և մարդիկ, և ժամանակը, և ինձանից հետո՝ պատմությունը: Ափսոսում եմ, որ որևէ հարց փորձառության պակասից տուժել է, միշտ չես կարող ասել, որ ես կատարյալ արեցի, կարող ես ձգտել կատարյալին: Հնարավորություն ունես, ավելին արա, իսկ դա տարիների հետ է կապված, ցանկությունն այլ բան է, հնարավորությունները՝ այլ:

Հ.Գ. Թեմի առաջնորդը Հայաստան էր գալիս նոյեմբերի 11-13-ին կայանալիք եպիսկոպոսաց ժողովին մասնակցելու նպատակով:  Օդանավում մեր 40 րոպե տևած զրույցը երեք անգամ ընդհատեց ուղեկցորդուհին՝ հորդորելով  չխանգարել իրենց հաճախորդի հանգիստը և վերադառնալ իմ տեղը: Տ.Եզրաս արքեպիսկոպոս Ներսիսյանը ստիպված «բարեխոսեում» էր՝ նշելով, որ հարցազրույց է տալիս, որը քիչ հետո կավարտենք: