Այս հոդվածում [1] փորձ է արվում ընդհանուր գծերով դիտարկել հայ ազգային ինքնության հարցը Խորհրդային Միությունում (ԽՄ), ավելի ճիշտ` պատասխանել հետեւյալ հարցին. ինչպե՞ս կարելի է բնութագրել խորհրդահայ ինքնությունը, նրա տարբեր կողմերը, հասկանալ` թե առավելապես ինչ գործոնների ազդեցությամբ է ձեւավորվել այն։

Մենք կարծում ենք, որ խորհրդային ազգային քաղաքականությանը, խորհրդային ազգերի նկատմամբ տիրապետության պահպանման եւ միասնական խորհրդային ժողովրդի ձեւավորման եղանակներին բնորոշ էին այնպիսի գծեր, որոնք կարելի է բնութագրել «ռուսական-խորհրդային օրիենտալիզմ» անունով։

Հոդվածի հիմնական պնդումը վերաբերում է ազգային ինքնության նկատմամբ կիրառվող սահմանափակումներին, որ ԽՄ-ում իրականացվում էին մշակութային ներկայացման (ռեպրեզենտացման) կաշկանդմամբ։ Սա առաջին հերթին վերաբերում է տեսողական ներկայացման ոլորտին՝ կինոյին։ Այս նպատակի համար ընտրել եմ 1960-ականները, որը շրջադարձային ժամանակաշրջան էր խորհրդային ազգային քաղաքականության եւ ազգային ինքնության ընկալման մեջ կատարված փոփոխությունների առումով։ Հարցի քննության համար անհրաժեշտ մի քանի հիմնական փաստարկները վերցվում են Հրանտ Մաթեւոսյանի «Խումհար» վիպակից։

Կսկսեմ երկու մեջբերմամբ։ Մանուել Կաստելսը՝ «Տեղեկատվական դարաշրջան. տնտեսություն, հասարակություն եւ մշակույթ» եռահատոր աշխատության հեղինակը, այսպես է նկարագրում ետխորհրդային իրադրությունը. «Երբ ակնհայտ թշնամին՝ խորհրդային կոմունիզմը, կազմաքանդվեց, ակներեւ դարձավ, որ «նախկին» լինելու փաստից անդին նախկին խորհրդային ժողովուրդները չունեն խմբային որեւէ նախագիծ»։ Այնուհետեւ նա շարունակում է. «Ռուս եւ մյուս նախկին խորհրդային հասարակությունների ժողովուրդները ստիպված կլինեն մի կերպ վերակառուցել իրենց խմբային ինքնությունը մի աշխարհի մեջ, ուր իշխանության եւ փողի հոսքերը ձգտում են մաս-մաս անել առաջ եկող տնտեսական եւ հասարակական հաստատությունները՝ նախքան դրանք գոյություն կառնեն, որպեսզի կլանեն գլոբալ ցանցերի մեջ։ Ոչ մի տեղ գլոբալ տնտեսական հոսքերի եւ մշակութային ինքնությունների միջեւ շարունակվող պայքարն այնքան կարեւոր չէ, որքան խորհրդային համակարգի կործանմամբ ստեղծված անապատում՝ տեղեկատվական հասարակության պատմական ճակատային գծում» [2]։

Ըստ փիլիսոփա Բորիս Գրոյսի՝ «ժամանակակից Արեւմտյան մշակութային շուկաները (…) պահանջում են ռուսաստանցիներից, ուկրաինացիներից եւ մյուսներից վերահայտնագործել, վերասահմանել իրենց հայտարարված մշակութային ինքնությունը։ Ի ցույց դնել, օրինակ, իրենց առանձնահատուկ ռուսականությունը կամ ուկրաինականությունը, որը, ինչպես ես փորձեցի ցույց տալ, այս ետկոմունիստական ենթակաները չունեն եւ չեն կարող ունենալ, քանի որ եթե նույնիսկ այդպիսի մշակութային ինքնություններ երբեւէ իրապես գոյություն ունեցել են, ապա դրանք արդեն ամբողջովին ջնջվել են խորհրդային սոցիալական ունիվերսալիստական փորձի արդյունքում» [3]։ Նա կոմունիստական նախագիծը բնութագրում է որպես պատմական անցյալի վերջնական ժխտում, արմատական բացարձակ խզում ամեն տեսակի առանձին մշակութային ինքնությունից եւ բազմազանությունից։

Միմյանցից այնքան տարբեր վերլուծաբանների, ինչպիսիք են Կաստելսը եւ Գրոյսը, պնդումները մասամբ հաստատում եւ մասամբ էլ լրացնում են իրար։ Համառոտ ձեւով ի մի բերելով նրաց պնդումները` առայժմ կարելի է եզրակացնել. ետխորհրդային ազգային մշակութային ինքնությունների բացակայությունը կամ ճգնաժամը խորհրդային արդիականցման նախագծի հետեւանք է։ Եթե խորհրդային իշխանության հաստատումից առաջ նույնիսկ եղել են ինչ-որ ազգային ինքնություններ, ապա դրանք, ըստ մեջբերված հեղինակների, անհետացել են, այլեւս չկան։ Մինչդեռ ազգային ինքնությունների վերացումը չի փոխհատուցվել մի նոր խորհրդային ինքնության ձեւավորմամբ։ Խոսելով նոր մարդու («սովետսկի չելովեկ») եւ նոր հանրություն («սովետսկի նարոդ») ձեւավորելու խորհրդային փորձի ձախողման մասին` Մ. Կաստելսը գրում է. «Հանրույթները կարող են երեւակայվել, բայց ոչ` անպատճառ հավատ ներշնչել» [4]։ 

«Խորհրդային»-ի եւ «ազգային»-ի փոխհարաբերությունը

Մեր դիտարկումն առաջ տանելու և որոշ մանրամասներ քննարկելու համար օգտակար է մեկ ուրիշ՝ ավելի մոտիկից գցված հայացք, որը լրացնում եւ որոշ առումով հավասարակշռում է վերը բերված կարծիքները։ Բալկանյան հետազոտող Ուգո Վլայսավլեւիչը նկատում է, որ հարավսլավական կոմունիզմի դիսկուրսը դիմում էր իրականության իմաստավորման էթնիկական ավանդությանը։ Տեղի էր ունենում երկու դիսկուրսների եւ բառարանների միախառնում, երբ, ասենք, «կոմունիստական հեղափոխությունը» համընկնում էր «ազգային ազատագրական պատերազմի» հետ։ Նա շարունակում է. «Կարելի է առաջ քաշել վարկած, թե Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո ամբողջ Արեւելյան Եվրոպայում կոմունիզմի ընդունումն իր վրա կրում էր ուժեղ էթնիկական կնիք։ Մարդկանց մեծ մասը ջերմորեն ողջունեց հեղափոխության գաղափարը, առնվազն` սկզբում, ոչ միայն ուժեղ գաղափարաբանական ճնշման կամ արդյունաբերացման եւ էլեկտրաֆիկացման հրապուրանքի, այլեւ պատերազմի միջոցով մշակութային պարադիգմը փոխելու հավաքական «էթնիկական փորձառության» պատճառով։ Այս երկու հեղափոխությունները՝ արդյունաբերական եւ մշակութային, ապահովեցին «սոցիալական-պրոլետարական» հեղափոխության արտաքին տեսքը։ (…) Երկար ժամանակ կոմունիզմը հաջողությամբ փրկում էր արդիականացման (modernization) մեծ էֆեկտներից՝  անհատականացումից (individualization), հմայազերծումից (disenchantment) եւ ինստրումենտային (instrumental) դատողության իշխանությունից։ Այդ չափով կոմունիզմը, առնվազն աշխարհի այս մասում, կարող է բնութագրվել որպես արդիական ռազմավարություն ընդդեմ արդիության, մի ռազմավարություն, որի հիմքում կարելի է գտնել էթնիկական դիմադրություն» [5]։

Թերեւս խորհրդային ազգային հանրապետությունների էթնիկական չափումը, «էթնիկական դիմադրության» նրանց հնարավորություններն այնքան զգալի չէին, ինչքան արեւելաեվրոպականը։ Այդուհանդերձ, Խորհրդային Հայաստանը հայության կողմից հիմնականում ընկալվել է որպես երկարատեւ ընդմիջումից հետո վերականգնված հայկական պետություն։ Իհարկե, Խորհրդային Հայաստանը խիստ իմաստով ազգային պետություն չէր, թեեւ թույլ տվեց ձեւավորել արդի ազգի որոշ ատրիբուտներ (որոշ պետական ինստիտուտներից մինչեւ գրական արեւելահայերենի մշակում եւ համատարած գրագիտության տարածումը՝ խորհրդային իրականության համար բնութագրական անխուսափելի երկիմաստություններով հանդերձ)։

Ուստի, մտածելով «խորհրդահայ ինքնության» մասին, պետք է մեզ հաշիվ տանք, որ խորհրդային իշխանության տարիները եւ խորհրդային կարգը հայության արեւելյան հատվածի համար այս կամ այն չափով եղան սրընթաց արդիականացման պատմական ժամանակաշրջան եւ եղանակ։ Սա մասնավորապես նշանակում է նոր ժամանակի՝ զարգացման եւ առաջընթացի գաղափարների յուրացում, սեփական պատմության վերաշարադրման, ապագայի նախագծման եւ որոշակի հեռանկարի մեջ ինքնաարտացոլման միջոցով ինքնասահմանում, ինչպես նաեւ մշակույթի, ազգի ու ազգային ինքնության ինչ-ինչ պատկերացումների ձեւավորում։

«Խորհրդահայը»՝ արդիականացած հայկական ինքնության կրողը, այսպիսով, որոշ իմաստով հիբրիդային կազմություն է, որտեղ խորհրդայինը եւ հայկականը, թվում է, անտարանջատելի են իրարից։ Այս առումով՝ այսօր անկարելի է երեւակայել «մաքուր», խորհրդային խառնուրդներից ազատ որեւէ հայկականություն։ Ինչպես, մյուս կողմից, դժվար է պատկերացնել էթնիկական/ազգային ատրիբուտներից ազատ խորհրդային ազգ, խորհրդային հանրություն։

Այստեղ ավելորդ չի լինի, նախքան ազգային ինքնության քննությանն անցնելը, անդրադառնալ արդիության եւ ազգի փոխկապակցված հարցերին։ Ռուսաստանի, իսկ այնուհետեւ ԽՄ-ի առնչությամբ հետազոտողները հաճախ խոսում են անկատար կամ թերի արդիականացման մասին։ Հասկանալի է, որ եթե արդիությունը սահմանենք «որպես ազգային պետությունների առաջացումը, պառլամենտական ժողովրդավարության հաստատումը եւ արդյունաբերական կապիտալիզմի տարածումը Արեւմտյան Եվրոպայում», ապա ստիպված կլինենք արձանագրել, որ «արդի տնտեսական եւ քաղաքական համակարգի ասպեկտներից եւ ոչ մեկը բնորոշ չէր կայսերական Ռուսաստանի եւ ԽՄ-ի դեպքերի համար» [6]։ Բայց, մյուս կողմից, եթե առաջնորդվենք արդիականացման այնպիսի սահմանումներով, որոնք առանձնացնում են փոխակերպման որոշ բնութագրական կողմեր՝ արդյունաբերացում, ուրբանացում, աշխարհիկացում, համընդհանուր գրագիտություն եւ այլն, ապա կտեսնենք, որ արդիականացման ասպեկտներից շատերը լիովին տեղավորվում էին խորհրդային իշխանության նպատակների շրջանակում։ Միեւնույն ժամանակ, ԽՄ-ին բնորոշ էին Լուսավորության մտածողության այնպիսի կողմեր, ինչպիսիք են հավատն առաջընթացի, բանականության եւ գիտության նկատմամբ։ Խորհրդային ունիվերսալիստական նախագիծը համեմատելի է արդիության՝ որպես պատմական գիտակցության մի եղանակի, ժամանակի մեջ ինքն իրեն զետեղելու մի ձեւի հետ, «որն արտահայտվում է որպես ներկայի եւ անցյալի միջեւ խզման եւ ներկա օրվա իրականության անհաստատության գիտակցություն» [7]։ Ի վերջո, սոցիալիզմի գաղափարն ինքը մեծապես արեւմտյան արդիության ծնունդ էր։

Այսպիսով, եթե ընդլայնում ենք «արդիություն» հասկացության շրջանակը, ապա կարելի է խոսել խորհրդային արդիականացման կամ արդիականացման խորհրդային եղանակի կամ տարբերակի մասին։ Սակայն ավելի դժվարին եւ երկդիմի է խորհրդային ազգերի արդիականացման հարցը։ Մի կողմից՝ ճիշտ չի լինի պնդել, թե խորհրդային ազգային հանրապետությունների համար փակ էին արդիականացման ուղիները, բայց միեւնույն ժամանակ պարզ էր, որ նոր կառուցվող հասարակությունը սոցիալիստական էր, որ արդիական ինքնությունը վերապահված էր ոչ թե առանձին ազգերի, այլ նոր ձեւավորվող խորհրդային հասարակությանը կամ ժողովրդին։ Արդիականացման խորհրդային ծրագրի մեջ ազգային եւ սոցիալիստական-համամիութենական ինքնությունների փոխհարաբերության կարգավորման խորհրդային մոդելը, ինչպես նաեւ դրա իրագործման միջոցները հասկանալու համար անհրաժեշտ է գոնե հպանցիկ անդրադարձ կատարել խորհրդային ազգային քաղաքականությանը։

Ըստ հետազոտողների՝ խորհրդային ազգային քաղաքականության մեջ պարադոքսային ձեւով համատեղված էին երկու հակադիր միտումներ։ Մի կողմից՝ ուշադրությունը խորհրդային ազգերի նկատմամբ եւ օժանդակությունը ազգային ինքնությունների եւ մշակույթների զարգացմանը, իսկ մյուս կողմից՝ խորհրդային ազգերի միաձուլման եւ խորհրդային ժողովրդի ձեւավորման գործընթացը։ Այս երկդիմի քաղաքականությունը, մի շարք հետազոտողների կարծիքով, ԽՄ-ի փլուզման պատճառներից մեկը դարձավ։ Կարելի է գտնել խորհրդային ազգային քաղաքականության տարբեր մեկնաբանություններ։ Անդրադառնանք դրանցից երկուսին, որոնք օգտակար ձւով լրացնում են միմյանց։

Առաջին բացատրությունը հիմնված է խորհրդային ազգերի ինքնությունների «ապաքաղաքականացման» ու այդ ձեւով՝ հաղթահարման եւ միասնական խորհրդային ժողովրդի՝ որպես միասնական խորհրդային բարձր մշակույթի կրողի, ձեւավորման գաղափարի վրա [8]։ Քաղաքականություն, որով, ինչպես ենթադրվում է, առաջնորդվում էր խորհրդային իշխանությունը։ Իսկ երկրորդ մեկնաբանության հիմքում ընկած է աշխարհով մեկ կոմունիզը տարածելու՝ խորհրդային աշխարհաքաղաքական ռազմավարության տրամաբանությունը [9]։

Ըստ առաջին մոտեցման՝ մարմնացնելով Ստալինի՝ «ձեւով ազգային, բովանդակությամբ սոցիալիստական» սկզբունքը, «Խորհրդային քաղաքականությունը ձգտում էր իրարից անջատել բարձր մշակույթը եւ ազգային ինքնությունը։ Խորհրդային բարձր մշակույթը, որպես համամիութենական մշակութային դրսեւորում, արմատացվում էր կրթության եւ պրոպագանդայի համընդհանուր, ստանդարտացված, թեեւ՝ բազմալեզու, համակարգով։ Սոցիալիզմը, այլ ոչ թե ազգայնականությունը պիտի լիներ պետության միավորիչ սկզբունքը։ Ազգային ինքնությունը ընդունվում եւ իրապես պրոպագանդվում էր Խորհրդային պետության կողմից՝ խուսափելու համար պաշտպանական ազգայնականությունից։ (…) Դրա փոխարեն, ազգային ինքնությունը հետեւողականորեն օժանդակվում էր ենթապետական մակարդակի վրա ազգային հանրապետությունների տեսքով՝ սեփական ազգային էլիտաներով, լեզուներով եւ մշակույթներով։ Անշուշտ, այդ ազգային մշակույթները ստիպված էին յուրացնել, տեղական պայմաններին հարմարեցնել նոր խորհրդային բարձր մշակույթը։ Խորհրդային քաղաքացիները պիտի ունենային ընդհանուր բարձր մշակույթ, բայց ոչ՝ ընդհանուր ազգային ինքնություն» [10]։ Անկախ այն բանից, թե որքանով էր իրականանալի այս նպատակը նույնիսկ որպես երկարաժամկետ հեռանկար, թվում է, թե այս բացատրությունը բոլորովին անտեսում է խորհրդային ազգային քաղաքականության արտաքին վեկտորը, որը երկրորդ մոտեցման միջուկն է կազմում։

Երկրորդ բացատրությունը առաջնորդվում է Խորհրդային Միության՝ համաշխարհային կոմունիզմի նպատակով թելադրված շարունակական ընդարձակման տրամաբանությամբ. Կոմունիստական ճամբարի մեջ նոր ազգեր գրավելու համար հարկ էր ունենալ պատշաճ ազգային քաղաքականություն, հարգանք եւ ուշադրություն ազգային ինքնության նկատմամբ մի աշխարհում, ուր ազգայնականությունը այնպիսի վճռական գործոն էր, որի հետ անկարելի էր հաշվի չնստել։ Հիմնվելով Սալմինի այս մոդելի վրա՝ Կաստելսը եզրակացնում է «Այս մշտական լարվածությունը կոմունիստական ուտոպիայի ապապատմական, դասակարգային հիմքով ունիվերսալիզմի եւ, մյուս կողմից, էթնիկական/ազգային ինքնությունները՝ որպես պոտենցիալ տարածքային դաշնակիցներին օժանդակելու աշխարհաքաղաքական շահի միջեւ դարձավ ազգային հարցի նկատմամբ խորհրդային քաղաքականության շիզոֆրենիայի պատճառը» [11]։

Սույն հոդվածի հիմնական թեզի տեսանկյունից հետաքրքրական գտնելով  Թերի Մարթինի հոդվածի փաստարկները եւ դիտարկումները՝ այնուամենայնիվ անկարելի է համաձայնել «բարձր մշակույթը եւ ազգային ինքնությունը իրարից անջատելու» դրույթին, եթե նույնիսկ հենց դա էր խորհրդային իշխանության ազգային քաղաքականության հիմնական նպատակներից մեկը։ Արդյո՞ք դա նշանակում է, որ «բարձր մշակույթ» կոչվելու արժանի գրականությունը ստեղծվում էր միայն ռուսերեն լեզվով, որ չկային ազգային բարձր մշակույթներ, որոնք ստեղծվում էին ազգային լեզուներով եւ անգամ թարգմանվելով ռուսերեն եւ մաս կազմելով խորհրդային բարձր մշակույթի, միեւնույնն է, չէին կորցնում իրենց յուրահատուկ գործառույթը ազգային մշակույթի շրջանակում։ Լավ օրինակ է հենց Հ. Մաթեւոսյանի գրականությունը՝ ստեղծված խորհրդային իշխանության վերջին շրջանում։ Ճիշտ է, որ նրա գրվածքները գրաքննվում էին հենց Խորհրդային Հայաստանում եւ երբեմն նախ տպագրվում էին Մոսկվայում՝ ռուսերեն թարգմանությամբ եւ հետո միայն՝ Երեւանում՝ հայերեն։ Ճիշտ է եւ այն, որ ռուսերեն լեզվով տպագրված նրա գրքերը ընթերցվում էին խորհրդային երկրով մեկ։ Նա արժանացել է խորհրդային ամենաբարձր գրական մրցանակին՝ Պետական մրցանակի։ Այդուհանդերձ, Մաթեւոսյանի ստեղծագործությունը առաջին հերթին հենց խորհրդահայ բարձր մշակույթի մաս էր կազմում։

Ընդհանուր առմամբ, իհարկե, ձեւը եւ բովանդակությունն իրարից բաժանելու գաղափարը նույնպես համոզիչ չէ։ Դժվար է պատկերացնել, թե ինչպես կարելի է թույլատրել «զուտ ազգային ձեւեր» եւ պահանջել «զուտ սոցիալիստական բովանդակություն»։ Խորհրդային ազգաշինության ընթացքում առաջ էին գալիս սոցիալիստական ազգեր. խորհրդային արդիականացումը ազգերի խորհրդայնացում էր։ Եւ եթե ազգերի միաձուլումը ձախողվեց, ապա առաջ եկածը ազգային միավորներ էին, գուցե միմյանց նման, բայց նաեւ տարբեր եւ տարբեր՝ ոչ միայն ձեւով։

Ազգայինի կաշկանդման, սահմանափակման, իսկ հեռանկարում՝ «հաղթահարման» կամ մարգինալացման ձեւերը, թվում է, ավելի ճիշտ կլինի փնտրել այլ տեղերում, այդ թվում՝ այն եղանակների մեջ, որոնցով, ըստ Բենեդիկտ Անդերսոնի, հանրույթները երեւակայվում են. «Հանրույթներն իրարից պետք է տարբերվեն ոչ թե իրենց կեղծությամբ/իսկականությամբ, այլ այն ոճով, որով երեւակայվում են» [12]։ Մեր նպատակը կլինի ցույց տալ, որ մշակութային ներկայացման որոշ միջոցների մատչելիությունը, որոնք հնարավոր էին դարձնում հանրության երեւակայության արդիական ձեւեր կամ «ոճեր», էապես սահմանափակ էր ազգային մշակութային արտադրության համար։

2005 – 2006թթ.

(շարունակություն) 

Հղումներ եւ ծանոթագրություններ

[1] Հոդվածն առաջին անգամ տպագրվել է հետեւյալ ժողովածուում. Tsypylma Darieva, Wolfgang Kaschuba (eds.) Representations on the Margins of Europe: Politics and Identities in the Baltic and South Caucasian States, Frankfurt/New York, Campus Verlag, 2007, pp. 205-219.

Տարիներ առաջ այս հոդվածի` Հ. Մաթևոսյանի «Խումհար»-ին (և կինոյին) վերաբերող մի ընդարձակ հատված օգտագործվել է մի զեկուցման մեջ, որն այնուհետև հրապարակվել է «Կինոն գաղափարաբանության կապանքների մեջ» վերնագրով. http://hetq.am/arm/news/31193/kinon-gaxaparabanutyan-kapanqneri-mej.html/: Հոդվածի որոշ դիտարկումներ տեղ են գտել հետագայում ՀԵՏՔ-ում հրապարակված իմ մի քանի տեքստերում:

[2] Manuel Castells, The Information Age: Economy, Society, and Culture, vol. 2: The Power of Identity, Oxford, Blackwell Publishing, p. 68.

[3] Boris Groys, “Beyond Diversity: Cultural Studies and Its Postcommunist Other”, in: Democracy Unrealized: Documenta11_Platform, ed. by Okwui Enwezor, Hatje Cantz, 2002, p. 304.

[4] Manuel Castells, p. 39. Անգլերեն արտահայտությունը հետեւյալն է. “Communities may be imagined but not necessarily believed”։

[5] Ugo Vlaisavljevic, “The South Slav Identity and the Ultimate War-Reality” in: Balkan as Metaphor: Between Globalization and Fragmentation, ed. by Dusan I. Bjelic and Obrad Savic, Cambridge, The MIT Press, 2002, p. 203.

[6] David L. Hoffmann, “European Modernity and Soviet Socialism”, in: Russian Modernity: Politics, Knowledge, Practice, ed. by David L. Hoffmann and Ianni Kotsonis, Houndmills, Macmillan Press, 2000, p. 246.

[7] Nathaniel Knight, “Ethnicity, Nationality and the Masses: Narodnost’ and Modernity in Imperial Russia”, in: Russian Modernity: Politics, Knowledge, Practice, ed. by David L. Hoffmann and Ianni Kotsonis, Houndmills, Macmillan Press, 2000, p. 41-42.

[8] Terry Martin, “Modernization or Neotraditionalism? Ascribed Nationality and Soviet Primordialism” in: Russian Modernity: Politics, Knowledge, Practice, ed. by David L. Hoffmann and Ianni Kotsonis, Houndmills, Macmillan Press, 2000, pp. 161-82.

[9] А. М. Салмин,  СНГ: Состояние и перспекивы развития, Москва, Горбачев-фонд, 1992.

[10] Terry Martin, “Modernization or Neotraditionalism? Ascribed Nationality and Soviet Primordialism” in: Russian Modernity: Politics, Knowledge, Practice, ed. by David L. Hoffmann and Ianni Kotsonis, Houndmills, Macmillan Press, 2000, p. 167.

[11] Manuel Castells, The Information Age: Economy, Society, and Culture, vol. 2: The Power of Identity, Oxford, Blackwell Publishing, p. 42.

[12] Benedict Anderson, Imagined Communities: Reflections on the Origin and Spread of Nationalism. London, Verso, 1991, p. 6.