Գյումրիի ողբերգության հենքի վրա Հայաստանից 102-րդ ռուսական ռազմաբազայի դուրսբերման հարցը դարձել է ամենաքննարկվողներից մեկը: Այն հիմա համազգային այս ողբերգության յուրօրինակ խորհրդանիշն է, համազգային զայրույթի, ոմանց համար՝ ռուսական պետականության նկատմամբ ատելության դրսևորման թիրախը:

Ռազմակայանն ինքն է նպաստել թե գյումրեցիների, թե առհասարակ ողջ հայաստանյան հասարակության մոտ իր շուրջ նման կերպարի ձևավորման համար: 1999թ. ի վեր նրա ներկայությունը «նշանավորվել» է բացառապես Գյումրիին մարդկային կորուստներ պատճառելով: Փոքրիկ Սերյոժան թվով 11-րդ էր: Սահմռկեցուցիչը, որը կրկնապատկում ու եռապատկում է այդ ռազմաբազայի հանդեպ մարդկանց անհանդուրժողականությունը, այն է, որ 11 զոհերից 4-ը... երեխաներ են: Մարդկային այդ կորուստներից  ոչ մեկում հյուրընկալ գյումրեցիների մեղավորությունը չի եղել: Բոլոր դեպքերում զոհերն անմեղ են, անտեղի, անակնկալ:

Ավետիսյան ընտանիքի սպանդը օրինաչափորեն ավելորդ անգամ բացահայտեց, որ նրանից բխող բոլոր արհավիրքների հիմնական պատճառը ռազմաբազայում տիրող բարքերն են, կարգապահության բացակայությունը, անվտանգության կանոնների չգործելը և յուրաքանչյուր հերթական դեպքից հետո համապատասխան հետևություններ չանելու, այդ վիճակի համար մեղավորներին պատասխանատվության չենթարկելու իրողությունը:

Այստեղ շովինիզմի ցավով տառապող Ռուսաստանը և նրա ռազմաբազայի հմարանատարությունն արդարանալու տեղ չունեն: Պատճառն այն է, որ ռուսներն այդպես էլ չդադարեցին Հայաստանին որպես ռուսական առերևույթ կայսրության ծայրագավառ, իսկ Գյումրին որպես այդ ծայրագավառի մայրաքաղաք ընկալելուց: Նրանց համար Գյումրին ոչ թե Հայաստանի երկրորդ քաղաքն է, այլ ցարական Ելիզավետպոլը, որտեղ իրենք տեր ու տնօրեն են, իսկ մարդիկ՝ իրենց սպասարկող ճորտեր: Տիրոջ այս զգացողություններն ամրապնդվում էին այն հավելյալ համոզմունքով, որ իրենք Հայաստանի և հայ ժողովրդի փրկիչներն են, որ առանց այդ ռազմաբազայի թուրքերն ու ադրբեջանցիները վաղուց ոչնչացրած կլինեին նրանց: Իսկ փրկիչներին կարելի է ու թերևս պետք է ներել ամեն ինչ, ցանկացած փոքր ու մեծ զանցանք, հանցանք, կապրիզ, լկտիություն:

Ռուսական հովանավորությունը, որին անընդհատ հղումներ են արվում Հայաստանում, երկրի անվտանգության ապահովման տեսանկյունից առայժմ էական որևէ դրսևորում չի ստացել ԼՂ հիմնահարցի կարգավորման համատեքստում: Ռուսաստանն ամբողջությամբ չի կատարում անվտանգության երաշխավորի՝ 2010թ-ից ի վեր ստանձնած իր պարտավորությունները ոչ երկկողմ հարաբերությունների, ոչ էլ ՀԱՊԿ-ի կոլեկտիվ անվտանգության կտրվածքներով: 2010թ. ՌԴ ռազմակայանի մասին հայ-ռուսական պայմանագրում կատարված փոփոխություններով ռուսական ռազմաբազան բացի ՌԴ-ի շահերը պաշտպանելուց, ստանձնել է նաև Հայաստանի անվտանգության ապահովման գործառույթը: Եվ չնայած դրան՝ Ադրբեջանի զինված ուժերի կողմից՝ կոկրետ Հայաստանի սահմանին, կոնկրետ Տավուշի մարզում, լարվածությունը կտրուկ ավելացնելու սադրիչ գործողություններին, որոնց հետևանքով հայկական կողմը նաև մարդկային կորուստներ է ունենում, Ռուսաստանը անգամ այդ պարտավորություններից բխող քաղաքական հայտարարությամբ հանդես չի գալիս: Ավելին. ոչ միայն շարունակում է հարձակողական բնույթի զենք վաճառել Ադրբեջանին, այլև սկսում է վերջինիս բանակի սպաների վերապատրաստումներ անցկացնել: Այս իմաստով ռազմակայանը որևէ գործնական դերակատարություն, նշանակություն Հայաստանի համար չունի: Փաստացի այն պետություն է պետության մեջ, որի պահպանման հետ կապված ծախսերը, ընդ որում, հոգում է հայկական կողմը:

Այս ամենը ռազմաբազայից հրաժարվելու առավել քան հիմնավոր պատճառներ են: Բայց որքան էլ պարադոքսալ հնչի, նման պահանջների առաջադրումը հիմա ոչ միայն ժամանակավրեպ է, այլև վտանգավոր: Խնդիրը բացարձակապես ռազմակայանը որպես Ռուսաստանի կողմից Հայաստանի անվտանգության երաշխավոր համարելու Հայաստանում կենսունակ շաբլոնային ընկալումը չէ:

Նախ՝ գոյություն ունեն իրավապայմանագրային հարաբերություններ, որոնք ոչ մի կերպ անետեսել կամ շրջանցել հնարավոր չէ: 2010թ. ռուսական ռազմակայանի մասին պայմանագրում կատարված փոփոխությամբ Հայաստանում նրա տեղակայման ժամկետը երկարաձգվեց մինչև 49 տարով: Անկախ նրանից՝ որքանով էր հիմնավորված նման փոփոխությանը Հայաստանի կողմից համաձայնելը, այդ քայլին Երևանն արդեն գնացել է և զուտ իրավական հարթության մեջ դրանից ձերբազատվելը չափազանց դժվար է: Ըստ Հայաստանի տարածքում ՌԴ ռազմակայանի մասին հայ-ռուսական պայմանագրի 27-րդ կետի, կողմերից որևէ մեկի մոտ պայմանագրի գործողության դադարեցման ցանկության դեպքում ռազմաբազայի դուրսբերման հետ կապված հարցերը պետք է որոշի Խառը հանձնաժողովը, որի շրջանակներում էլ որոշվում են նաև լիկվիդացման ժամկետները: Այսինքն որպեսզի հասնի ռազմակայանի դուրսբերման, Հայաստանը պետք է բավականաչափ քաղաքական կշիռ ունենա, որը տվյալ դեպքում առհասարակ բացակայում է:

Սակայն ամենաէականն այն է, որ ռազմակայանի դուրսբերումը ուզենք թե չուզենք, շոշափում է հայ-ռուսական հարաբերությունների կայունության խնդիրը: Վերջինս Հայաստանի համար կենսական է ոչ թե Ռուսաստանի հովանավորությունից զրկվելու հասարակության մեծամասնության գիտակցության մեջ նստած ֆոբիայի, այլ տարածաշրջանային հեղհեղուկ հավասարակշռության խախտման միանգամայն իրատեսական հեռանկարի պատճառով: Ռուսաստանի ներկայիս շարունակական միջազգային մեկուսացումը նրան դրդում է տենդագին դաշնակիցներ փնտրել և որպես այդպիսի պոտենցիալ դաշնակից, Ռուսաստանը ներկայումս տեսնում է առաջին հերթին Թուրքիային: Տնտեսական և էներգետիկ ընդհանուր շահերը Մոսկվային և Անկարային թույլ են տալիս երկրորդական դարձնել քաղաքական տարաձայնությունները: Այդ իրողությունը հաստատվեց նաև ՌԴ նախագահ Վլադիմիր Պուտինի՝ Թուրքիա կատարած վերջին պետական այցի ընթացքում: Թուրքիան Մոսկվայի համար բաց է պահում Եվրասիական տնտեսական միությանն անդամակցելու հնարավորության հարցը՝ մերթ ընդ մերթ այս ուղղությամբ որոշակի ուղերձներ արձակելով: Այլ կերպ ասած՝ Անկարան, իրեն բնորոշ դիվանագիտական հնարքներով Ռուսաստանին պահում է մշտապես նրա հետ համաձայնություններ ձեռք բերելու դաշտում: Այս տեսանկյունից իրավիճակը չափազանց նման է 1919-20 թվականներին, երբ ռուս-թուրքական փոխադարձ շահերի համընկնման արդյունքում Հայաստանը հայտնվեց գոյություն չունենալու սպառնալիքի առջև: Այս խորապատկերին Ռուսաստանին ռազմակայանը դուրս բերելու պահանջ ներկայացնելը կարող է Մոսկվային ստիպել հենման կետեր որոնել հենց թուրք-ադրբեջանական տանդեմում, հատկապես եթե հաշվի առնենք Ռուսաստաի համար՝ Արևմուտքին հակադրվելու Անկարայի և Բաքվի ներկայիս քաղաքական կուրսի խիստ գայթակղիչ լինելու հանգամանքը: Ռուսաստանն, իհարկե, ոչ մի գնով չի համաձայնի հանել իր միակ ռազմաբազան այս տարածաշրջանում: Բայց կարող է հեշտությամբ Հայաստանին նման «հանդգնության» համար պատժելու նկատառումով Ադրբեջանին ԼՂ հարցի ռազմական ճանապարհով լուծելու հարցում չմիջամտելու կամ նույնիսկ օգնելու երաշխիքներ տրամադրել:

Դրանից վախենալու որևէ խնդիր գուցե չառաջանար, եթե Հայաստանն այս ընթացքում ստեղծած լիներ անվտանգության այլընտրանքային այնպիսի համակարգ, որը հնարավորություն կտար արագորեն նոր հենման կետեր գտնել Իրանում, Արևմուտքում: Ուկրաինային պատուհասած արհավիրքը շատ պարզ ցույց  է տալիս, թե նման համակարգ չունենալու հետևանքը որն է լինում: Հայաստանն Ուկրաինա չէ՝ ոչ իր տարածքով, ոչ բնակչության թվով, որ ռեսուրսներով, որպեսզի կարողանա գոնե նրա չափ դիմանալ: Հետևաբար ռազմակայանի դուսբերման հարցը, որը իր ազդեցության գոտիներն աշխարհում կորցնող Ռուսաստանի համար չափազանց զգայուն թեմա է և ընկալվելու է որպես թիկունքից հարված, կարող է ստեղծել մի իրավիճակ, երբ գործ ունենանք ոչ թե թուրք-ադրբեջանական, այլ թուրք-ադրբեջանա-ռուսական ճակատի հետ՝ դրանից բխող բոլոր հետևանքներով, որի համատեքստում ռազմաբազան մեխանիկորեն վերածվում է Հայաստանի սրտում դրված ժամով աշխատող ռումբի: Այլ կերպ ասած՝ Հայաստանի հարաբերական անվտանգության երաշխիքը ոչ թե այդ ռազմաբազան է, այլ ռուսական արջին անհաշվենկատ քայլերով չկատաղեցնելը: Հայաստանի անվտանգության երշախավորը հայկական բանակն է, հասարակության գրեթե կատարյալ վստահությունը բանակի նկատմամբ: Բայց չի կարելի բանակի համար ստեղծել երկրորդ, երրորդ ճակատները: Մյուս կողմից, Ռուսաստանի հետ ներկայիս իմիտացիոն դաշնակցությունը գոնե դաշտ է ստեղծում նրան շարունակաբար իր պարտավորությունների մասին հիշեցնելու համար և պահանջելու մինչև  Հայաստանի տարածքից ռազմաբազայի դուրսբերումը գոնե կարգուկանոն հաստատել այնտեղ: