Գիրքը նվիրված է մի գերդաստանի, որի օրինակով հեղինակը ցույց է տալիս այն մեծ ողբերգությունը և նրա հետևանքները, որ ապրեց ամբողջ հայ ժողովուրդը 1915-ին:

Երկրի տան մանրակերտը

Կդառնա միշտ բախտի անիվը.

ով գիտե, թե ինչ կարելիություններ

կծածկվին ապագայի վարագույրին մյուս

կողմը:

Մի կոտրեք հույսին կանթեղը

ձեր կյանքի գաղափարի խորանին վրա:

Պահեցեք ձեր մայրենի լեզուն,

ձեր բախտի բանալին:

                Թորգոմ Արքեպիսկոպոս Գուշակյան

Ալմաստ մայրիկի տունը Սեբաստիայի գավառի Կարագյոլ գյուղի տան փոքր տարբերակն էր Երևանում, որտեղ ես հարս եկա 1950 թվականին:

Ուներ փոքր, կոկիկ թոնիր, որ իր ձեռքով էր սարքել: Բոքոնները թխելուց հետո, թոնրի տակը առատ կրակ էր մնում: Ալմաստ մայրիկը պղնձե կաթսայով ճաշը դնում էր վրան, ասելով` թող կամաց մը էփվի: Ճաշը եփվում էր դանդաղ, կափարիչի տակից լսվում էր քլթքըլթոցը: Այդ կերակուրը շատ համեղ էր լինում:

Կիսամութ հաշտում դրված էր խնոցին: Մինչև իմ գալը խնոցին շատ օգտագործելի իրերից մեկն էր եղել, քանի որ Պլանի գլխի բլրի փեշին շինված հողե հատակով և անհարթ պատերով տանը կից, գոմում պահվել էր մի կով և երկու-երեք ոչխար: Ափսոս, այդ տանը խնոցի հարելը ես չտեսա, բայց հետո հարևաններից ինչքան էի լսելու: Հավերին չեմ կարող աչքաթող անել: Դրանցից մեկը երկու դեղնուցով ձու էր ածում: Սպիտակ պուտերով հավ էր, խոշորկեկ` ինչպես տիրուհին էր բնորոշում:

-Ասիկա Մարգոյին հավն է, միշտ երկու դեղնուցով հավկիթ կածե,- սրտանց ուրախանալով` ասում էր մեր տուն եկող բոլոր հյուրերին: Դա ինձ ջղայնացնում էր: Ինչո՞ւ: Չգիտեմ:

-Աս հարսը խենթ է, վա՞տ է, որ երկու դեղնուցով կածե,- արդարանում էր Ալմաստ մայրիկը:

Կարասները` թթվի, ղավուրմայի: Նրա դրած թթուն մինչև մայիս դիմանում էր: Կարասի տակը մի բուռ գարի էր գցում, ինչպես իրենց գյուղում` Կարագյոլում էր ընդունված եղել: Կանաչ պոմիդոր, վարունգ, կաղամբ, պղպեղ, տարբեր համեմունքներ... թթվելուց հետո ադ բոլորը խունկի պես դեղին կլլային: Արդյո՞ք գարին էր պատճառը: Միշտ ափսոսում էր` հոս շաղգամ չիկա, ատոր թթուն ամենեն աղեկը կլլար:

Հիշում եմ, երբ նոր տուն էինք տեղափոխվելու և մի մարդ եկել էր խնոցին տանելու` ինչ ողբերգություն էր: Արտասուքն աչքերից գլորգլոր թափվում էր: Ժամանակ անց թոռներին սովորեցրած առաջին բանաստեղծությունն էլ`

Խնոցի, հարոցի
Թանը քեզի, կարագն ինծի:

Իսկ թթվի կարասը, որ առնվազն երկու մեծ դույլի տարողություն ուներ, տարիներ անց, երբ արդեն մայրիկը փոխվել էր առ Քրիստոս, տալու էի մեր բակի ատաղձագործ Բագրատի կնոջը` իբր` տեղ շատ է զբաղեցնում: Բայց, խոստովանեմ, հետագայում որքան էի ափսոսալու, մանավանդ այն պահերին, երբ վերհիշում էի, թե մայրիկն իր երկար, ծայրերը բարակ գեղեցիկ մատներով ինչպես էր փակում ճաքը ինձ անծանոթ մի քսուքով, որ առողջացնելու էր կարասը, մի կաթիլ ջուր անգամ չմաղելով:

Ալմաստ մայրիկն ուներ սանդերք, խոնչա (սեղանտախտակ), գույնզգույն թիթեղներով, երկրաչափական զարդերով սնդուկ, նաև` երկանք: Հասկանալի է, սրանք հիմա չկան, բացի սնդուկից, որի փականքը վարպետորեն է սարքված: Ունի հաղորդակից յոթ ճյուղ, որոնք մի բանալիով միաժամանակ կարելի է բացել կամ փակել: Բանալին մեկ կորում է, մեկ գտնվում, չնայած երբեք փակելու կարիք չի լինում: Այժմ սնդուկը մեր երկաթեղենի պահոցն է:

Սատրը: Դրանով քուֆթայի և տոլմայի միս էր ծեծվում: Մի ժամանակ խոհանոցի պատից կախ էր: Երբ երեխաները մեծացան, վախեցա. մարդու մտքով ինչ ասես անցնում է` հանկարծ ձեռքերը չվնասեն: Դրեցի աչքից հեռու մի տեղ: Իսկ հաստ, ամուր, պոչով տախտակը հատուկ սարքել էր տվել միսը ծեծելու համար: Հիմա դա անգործության է մատնվել, դրված է սնդուկի հետևում: Իրերը նոր բնակարան տեղափոխելիս կուժը կորավ: Մինչև հիմա ափսոսում եմ: Գեղեցիկ կուժ էր, ջուրը երկար ժամանակ սառն էր պահում:

Տեսնելու բան է մեծ պղինձը, որի մեջ իր որդու ու իմ հարսանիքի տոլման եփվեց: Կոփածո բռնակներ ունի: Դրանք նախշազարդ են, ծայրերն օձի գլուխ են հիշեցնում որոնք մտնում են ամրակուռ օղակների մեջ: Բռնակները, կամ ինչպես ինքն էր ասում` կանթերը, եթե միաժամանակ բարձրացնես ու բաց թողնես, դղրդոց կլսվի:

Հարսանիքից հետո մի քանի օր Ալմաստ մայրիկը տոլման բաժանում էր հարևաններին, չէր պրծնում: Տարիներ անց ես էլ իմ որդու հարսանիքի քարե քուֆթան էի դրա մեջ եփելու:

Պղնձե փոքր սինին: Մայրիկը դրանով Երկրի թխվածքն էր եփում: Կոչվում էր բուռմա: Խորիզը սարքում էր ալյուրով, անարատ յուղով և ծեծած ընկույզով, փռում էր գրտնակած խմորի վրա, խողովակաձև կլորացնում էր և գալարաձև տեղավորում սինու մեջ: Երեսին հարած ձու էր քսում: Եփվելուց հետո բուռման վարդի պես կարմրում էր և հաճելի բուրմունք տարածում: Հիմա այդ սինու մեջ ես ոսպ ու ձավարեղեն եմ մաքրում:

Քիչ էր մնացել մոռանայի փոկեմաղը, որը հյուսված է ոչխարի թե գառան աղիներից, երկրաչափական զարդանախշով: Դա իմ հնագիտական անկյունի զարդն է, որը շատերի նախանձն է շարժում: Նույնիսկ մեկ անգամ փոխանակելու առաջարկ արվեց: Պահ, պահ, ինչ ղավուրմա եփող էր: Մի երկու օր առաջ սկեսրայրիս, Ղուկաս հայրիկի հետ տալիս առնում էին` երկու ոչխար մի հո՞րթ, թե միայն երկու ոչխար: Մայրիկի ասածն էր լինում. ինչ-որ ինքն էր ուզում, հայրիկն այն էլ բերում էր: Ես հարցնում էի. մայրիկ, ինչո՞ւ այդքան շատ: Ասում էր. հապա ի՞նչ պիտի ըսեիր, եթե Կարագյոլի մեր եփածը տեսնեիր...

Թանապուրի մեջ դաղձ ու կապույտ ծաղիկ էր գցում: Խոտհարքներում է լինում այդ ծաղիկը, ճանաչում եմ, բայց անունը չգիտեմ: Պատահում է, որևէ տեղ հանդիպում է երկար ցողունի վրա մանուշակագույն, սիրուն շարված, վայ, ասում եմ, Ալմաստ մայրիկի թանապուրի ծաղիկը: Ես, իհարկե, բավարարվում եմ համեմով: Մեկ-մեկ թանապուրի սոխառածը կճուճի տակ մնացած ղավուրմայի յուղով էր անում: Ուտելիս գդալի մեջ հայտնվում էին մսի մանր կտորներ: Շատ համով էր:

Հա, չմոռանամ խնոցու մասին լրացումս: Հարևանները շատ էին կապված մայրիկի հետ: Իրենց խորհրդատուն էր: Միաժամանակ, տեղը եկած պահին` օգնողը: Ճիշտ է, խնոցին այլևս չկար, բայց հարևաններն ինչ սիրով էին հիշում` թույլ տվեք ասել նրան, այսինքն` խնոցուն:

1941-1946 թթ., և նույնիսկ դրանից հետո, քանի դեռ կովը կար, սննդամթերքի էլ պակասություն էր... Թանը այնքան շատ էր լինում, որ մայրիկը ձայն էր տալիս` Եպրաքսյա (չորս երեխա ուներ, ամուսինը պատերազմում զոհվել էր), Զարիկ, Խաթուն, ապարանցու անունը մոռացել եմ, ամաններն առեք եկեք: Թան էր լցնում, մեջը մի կտոր կարագ գցում, ասելով` երեխեքի համար թանապուր եփեք: Սա ես չեմ տեսել, բայց շատ եմ լսել հենց թվարկածս հարևաններից:

Մայրիկը երբեք չէր մոռանում որևէ գործ սկսելուց առաջ` ղավուրմա, մուրաբա..., «յա սուրբ ըսենք» ասել: Այդ սովորությունն անցավ ինձ: Հոդվածն սկսելուց առաջ, մանավանդ դժվար ու ծավալուն, «յա սուրբ ըսենքը» լսելի ձայնով էի ասում, իսկ երբ մոռացած էի լինում և կեսից միտս էր ընկնում, դարձյալ բարձրաձայն`«յա սուրբ ըսենք» և ավելացնում էի` սուրբն ինձնից նեղացած չի լինի:

Քիչ էր մնում մոռանայի թոռներին լողացնելու արարողությունը: Տաշտի մեջ տաք ջուրը լցնելուց հետո մի լիքը բուռ աղ էր ավելացնում, ասելով` թող մաշկը քռփանա: Այսինքն` ամրանա: Լողացնելուց հետո, վերջում լավ պարզաջրելուց հետո, հոպլա վզիկ էր ասում: (Ըստ բասենցիների` երկար վզիկ): Երբեմն, ոտքերից բռնած, գլուխը կախ երեխային թեթևորեն փարտելով ցամաքեցնում էր և ասում`

թոթվե ջրիկ,
շալկե մսիկ:

***

Հնուց եկող մի խոսք կա` կինը տան ներսի պատն է, տղամարդը` դրսի: Երևի ներսի պատն ավելի տաք է ու գորովալից, դրա համար էլ սկսեցի մայրիկից: Ավելի ճիշտ, ես բռնեցի հեշտ ճանապարհ` Ալմաստ մայրիկի կյանքի վերջին տարիներից, հիսնականներից, որոնք անցել էին իմ աչքի առաջ, իմ ներկայությամբ: Բայց որքան բան կա գրելու նրա երիտասարդության մասին, լսելով թե իր և թե այլոց պատմածները: Դրանք շատ տխուր են, ահա ինչու ես փորձեցի գոնե մի քիչ հետաձգել:

Նրա կյանքը` 1915-ից առաջ և հետո...

Դժվար է, դժվար: Մի ամբողջ ազգի ողբերգություն է խտացած այդ կյանքի մեջ` թե կնոջ, թե ամուսնու: Այդ դեպքում «յա սուրբ ըսելը» բոլորովին չէր օգնի: Եվ հիմա ես հետ եմ դառնում, սկսելու նրա բնօրրանից` Սեբաստիայի Թոնուս գավառ, գյուղ Կարագյոլ: Ծնվել է 1887 թվականին: Տասներեք տարեկան էր, երբ նրան ամուսնացրին մի տղամարդու հետ, որի կինը մահացել էր առաջնեկի ծննդաբերությունից: Նորածնի անունը Ահարոն էր: Անմայր մնացած մանկան համար տասներեքամյա աղջնակը մայր դարձավ և սիրեց անդրանիկ զավակի նման:

Սև, գեղեցիկ աչքունք ուներ և ինչ ձայն` մեկն հարցնող լինի` ի՞նչ գիտեմ: Մայրիկից այնքան եմ լսել:

-Ութը տարեկանից եկեղեցում երգում էր, բերանդ բաց կմնար, եթե լսեիր: Ժամից դուրս եկողներն Ահարոնիս անունը կուտային,- ասում էր մայրիկը:

Աչքերից պարզ երևում է` Ալմաստի սիրտը մրմռում է: Քանի՞ տարի է անցել: Ինչ տարի` քանի՞ տասնամյակ...

Ես վերադառնում եմ տարիքին` տասներեք տարեկա՞ն, այդքան փո՞քր:

-Ինձ չէին հարցրել,- ասում էր, -բոյով, նիհար աղջիկ էի, չիբուխի պես բարակ ու երկար: Իմ մեծ քույրն էլ էր բարձրահասակ: Երբ միասին քայլում էինք, ասում էին` էրկեն քուրերն էկան:

Երկրում աղջիկներին շուտ էին ամուսնացնում, 13-14 տարեկանն համարվում էր հասուկ-բուսուկ: Դե որ հասուկ-բուսուկ է, Ալմաստն էլ թող գնա, ընտանիք կազմի, երեխա ունենա ու մեծացնի: Երբ այդ խոշոր, բարձրահասակ կնոջը պատկերացնում էի չիբուխի պես, բարակ ու երկար, ծիծաղս գալիս էր:

-Ի՞նչ պատահեցավ, նորեն չիբո՞ւխն հիշեցիր, -ասում էր:

Բարձրահասակ: Ո՞ւր է այն չինարի բոյը: Երբ նստած է լինում, զգացվում է, բայց երբ կանգնում է` կարծես, մի չար ուժ ծալել է նրան, երկտակել: Դրա պատճառը, որ անասելի ծանր է, շատ ուշ կիմանամ:

***

Մինչև տեղահանությունը, այսինքն` 1915 թվականը, Ալմաստն ունեցել է սեփական չորս երեխա: Անուննե՞րը: Շնորհք: Պարգև: Զմրութ: (Զմրուխտ): Չորրորդի անո՞ւնը` կասկածում եմ, արդյո՞ք Նշան էր: Բայց ճիշտ կլինի կասկածելով չկոչեմ, այլ ասեմ Անանուն: Ուրեմն` ինչպես ինքն էր հաշվում` Ահարոն: Շնորհք: Պարգև: Զմրութ: Անանո՞ւն:

Հինգ զավակ, երբ ընդամենը քսանութ տարեկան էր: Նրանցից միայն մեկի անունն էր դաջված թևին` ահայրոն:

-Մայրիկ, -ասում էի,- քո թևի վրա գրված անվան մեջ երկու տառասխալ կա:

-Ի՞նչ ընեմ, -ասում էր,- ճիշտ է, սխալ է, վնաս չունի, կբավե, որ անունը միշտ ինձի հետ է:

Եվ դա իր ծնած երեխան չէր, այլ ամուսնու առաջին կնոջից մնացածը: Բարի, սիրառատ Ալմաստ մայրիկ, որ Ահարոն անունը նրա հիշողության մեջ միշտ մնաց առաջին տեղում: Ինչպես և իր հայրենի գյուղի անունը` Կարագյոլը, որ հետո, որևէ այլ գյուղի մասին լսելիս, ասում էր` ատիկա Կարագյոլ չըլլար:

Կարագյոլ գյուղի դիմաց` բարձրունքի վրա, երևում է չնաշխարհիկ Սև լիճը: «Արևը երբ մեջը կիյնար, հայելու պես կփայլկտեր» : Լուսանկարը` Տիգրան Բաբայանի, 2009 թ.:

Կարագյոլ` Սև լիճ: Մոտակայքի պաղ, զուլալ, հորդաբուխ աղբյուրի ջրից էր գոյացել:

-Առանց ջուրի գյո՞ւղ կըլլա, -ասում էր: -Ադ ջուրն էր կյանք տվողը: Արևը երբ մեջը կիյնար, հայելու պես կփայլկտեր:

Կարագյոլը քսաներորդ դարասկզբին 350 տուն զուտ հայ բնակչություն է ունեցել. հայախոս և լուսավորչական: Գյուղում երկու եկեղեցի կար` Սուրբ Աստվածածին և Սուրբ Հակոբ: Նաև երկու դպրոց, վերի և վարի թաղերի համար: Այդ ամենի մասին այնքան էի լսել, որ երբեմն ինձ թվում էր, թե եղել եմ այնտեղ, տեսել երեխաներին, որ դպրոց գնալիս անխտիր տրեխ էին հագած լինում, չարոխ, ինչպես ինքն էր ասում, իսկ ձմռանը մեջը հարդ կամ խոտ էին լցնում, որպեսզի ոտքերը չմրսեին:

Հանգիստ նստած էինք լինում, մեկ էլ նայելով ձեռքերին, ինքնամոռաց ասում էր` էս ձեռքերով ինչքան խմոր եմ հունցել: Ու կպատմեր.

-...Առավոտ շուտ, դեռ մութ կըլլար, քնես կելնեի: Մեկ փութից ավելի ալյուրը հարսներից մեկը երեկոյան մաղել լցրել էր փայտե մեծ տաշտը: Կսկսեի հունցել` այնքան, մինչև խմորը գար: Վրան կծածկեի, կմնար: Մեծ ընտանիք էինք, երբ թոնիրը տաքնար, հարսներից մեկն էլ խմորը կգնդեր, մյուսը կգրտնակեր, թխողն էլ ուրիշ էր...

Նայում եմ մայրիկի բազուկներին. ամուր են, ձեռքերը խոշոր, բայց շատ գեղեցիկ, մատները երկար և ծայրերը բարակ: Ասում եմ` մայրիկ, ձեռքերդ շատ սիրուն են: Ինչ է մնացե՞լ որ, ասում է, ու նորից ինքնամոռաց` էս ձեռքերով ինչքան խմոր եմ հունցել...

Մեր տանն էլ էր հունցում` գաթայի, բիշիի, բուռմայի և, հատկապես, էրիշտայի համար: Էրիշտան որ` մի մեծ պատմություն էր:

Քսա՞ն, երեսո՞ւն, գուցե և ավելի ձու էր կոտրում, կաթ ավելացնում, ալյուրը վրա տալիս, էնքան էր հունցո~մ, մինչև պինդ խմոր ստացվեր: Հունար պետք էր ունենալ գնդերը նրա նման բարակ բացելու համար` գրտնակով, օխլավիով, և, մանավանդ, հմտորեն կտրատելու: Սպիտակ պարաններ ուներ, դրանց վրա էր կախում էրիշտայի թելերը,որ երկարո~ւմ, ձգվում էին: Գետնին էլ փռոցներ կային, եթե հանկարծ ծայրերը կտրվեին-թափվեին, դրանց վրա չորանային:

Դեղնավուն այդ էրիշտայից շատ սննդարար փլավ էր ստացվում: Ավելի ճիշտ` փիլավ: Ո՞ւր է թանը, ասում էր հայրիկը:

-Քա մարդ, համբերի, բերում եմ,- լսվում էր մայրիկի ձայնը:

Ճիշտը որ կուզեք` մայրիկը փլավ չէր ասում, այլ փիլավ: Էրիշտայով փիլավ, բլղուրով փիլավ, բրնձով փիլավ:

Բլղուրը խաշում էր մեծ պղնձի մեջ: Մինչև իմ գալս, իր սեփական սանդն էր գործածել: Հետո տանում էր երկրացու բակը, նրա սանդով էր ծեծում: Արդեն ասել եմ` երկանք էլ ուներ, ինքն էր աղում: Մանրը` սրմուքը, անժուռ ապուրի համար, խոշորը` փլավի ու բլղուրով քուֆթայի, որի մեջ` ծեծած-տապակած ոչխարի յուղոտ միս էր դնում, իր ասելով` ղայմախ:

Հա, լավ է չմոռացա, Ալմաստ մայրիկը, երբ ծեծած ձավար կամ բլղուր էր քամուն տալիս, այսինքն` էրնում էր, հետն էլ քթի տակ, ինչպես Երկրում էր ընդունված եղել, երգում էր.

Երնե, երնե, երնե Երան,
Հարդը քեզի, ցորենն ինծի:

Մեր տանը հաճախ էր խոսվում Երկրի կերակուրների մասին, բայց ո՞րն ասեմ: Շաղգամի թթվով ճա՞շը, որ Երկրում հաճախ էր եփվում, թե՞ այդ թթվի ջուրը, որի մի բաժակը փրկում էր ուժեղ գլխացավից: Սոխով դոլմա՞ն, թե իշլի քուֆթան: Հապա բիշի՞ն...

Սեբաստիայի գավառում ընդունված է եղել «փիլավ» բառաձևը, գործածական է եղել Փիլավյան ազգանունը: Ավելացնեմ նաև մի քանի այլ բառաձևեր` արզևը, մեռղը, որ Ալմաստը պահեց մինչև վերջ: Չէր ասում` ծակծկում է, ասում էր` կասխնտե, չէր ասում` համով, այլ` համոք: Իսկ «բերնի համոքը» մի ամբողջ փիլիսոփայություն էր, այսինքն` ընտանիքում հաշտ ու խաղաղ պետք է լինեն, միմյանց հետ սիրով, որ սեղան նստելիս բերնի համոք ուտեն: («Բերնի համոքի» մյուս տարբերակը բասենցի մորիցս եմ լսել` ձեզ էնպես պահեք, որ կերածս կռնակս չէրթա):

Արզևեն փախավ, կարկուտի հանդիպեցավ: Այս էլ Ալմաստի հաճախ գործածած առածն էր:

Թեշիկը: Լավ չեմ հիշում` ինքը թեշիկ էր ասում, թե` իլիկ: Մեր տանը աչքի լույսի պես պահվող հիշատակներից մեկն էլ այդ է: Հանկարծ մի դարակից դուրս էր գալիս` վա~յ, մայրիկի թեշիկը: Այն կողմից որդին` տեսեք, հա~, մորս իլիկը չկորցնեք: Հանում կախում էինք հին գորգի վրա: Հետո նորից` մի խոր, ապահով տեղ էինք պահած լինում:

Երբ մեջտեղ էր գալիս, հիմա էլ թոռը` տատիս թեշիկը լավ պահեք...

***

Աղոթքը: Քնելուց առաջ, երբ վերմակի վրա մի տաք շալ էր ավելացրել (ախր, ոտքերն ու մեջքը շա~տ էին ցավում), ուսերը ինչպես հարկն է ծածկել էր, ինձ պատվիրում էր` մեջքս վար մխե, այսինքն` վերմակս այնպես սեղմի, որ քամի չմտնի տակը: Դրանից հետո սկսում էր աղոթքը: Հազիվ լսելի, երբեմն մրմնջալով: Անսովոր աղոթք էր, ուրիշ ոչ մեկից չէի լսել:

Աստված, առաջ դու հասնիս ծովու վրա էղողին
Հետո հասնիս բանտին մեջ էղողին,

Հետո հասնիս հիվանդանոցին մեջ էղողին,
Հետո նոր հասնես իմ բալեքին:

Այս աղոթքը նրա հետ եկել էր հայրենի Կարագյոլից: Նրա հետ ճամփորդել էր Տեր Զորի անապատում և բազմիցս ձեռքերը պարզած դիմել էր երկնավորին` ամենավերջում հասնել շիկացած ավազանների վրայով քայլող և ծարավից բերանները չորացած, իր աչքի

լույս զավակներին: Բայց ավա~ղ... Ձայնը տեղ չէր հասել...

Վերջերս նման մի բանի հանդիպեցի: Հերթական անգամ ձեռքս էի վերցրել Ավետիք Իսահակյանի «Լիրիկան» և, 217-րդ էջի վրա դադար առա.

Ամենեն առաջ թող ինքը հասնի
Ամեն հիվանդի, հետո ճամփորդի.

Ամենեն հետո թող ինքը հասնի
Քեզ, իմ խեղճ որդի, իմ պանդուխտ որդի:

Մի՞թե սրանք նույն աղբյուրից չեն սկիզբ առել: Եվ մի՞թե աղոթքը բանաստեղծություն չէ, ինչպես որ բանաստեղծությունն է աղոթք: Իսահակյանը գրել է 1911 թ. Կ.Պոլսում, մայրիկն իր աղոթքը բերել է կորուսյալ հայրենիքի շատ խորը անցյալից: Իսկ ես, 2006 թ. հուլիսին, վերը հիշված աղոթքներին հավելեցի հետևյալը.

Աստված, առաջ դու հասնիս ծովի տակ եղողին,
Հետո, հետո հասնիս երկնքում եղողին,

Հետո հասնիս գետնի տակ`
հանքահորերում եղողներին, Հետո նոր...

Բայց` դժվար է, դժվար: Մեր խնդրանքներն այնքան շատ են և այնքան բարդ, որ նույնիսկ Աստծո ուժերից են վեր: Եվ եղև մի օր, որ Երևան թռչող օդանավը, ավա~ղ, ընկավ Սև ծովը:

***

50-ականներին մեր տան առջևից, այսինքն` Տերյան փողոցով, երբեմն ցերեկով, բայց ավելի հաճախ գիշերները, չգիտեմ Գառնիի սարերից, թե Հանքավանի կողմերից Պլանի գլխով ոչխարի հոտեր էին իջնում: Հարյուրներով, հազարներով: Շները գնում էին հոտի կողքերից, պահակների նման, և նրանց հետ քուրդ հովիվները` հիռռա, հիռռա բղավելով: Երբ ոչխարի հոտն անցնում էր, ուղտեր էին գալիս, որոնց վրա նստած էին, ի՞նչ նստած` դու ասա` բազմած, գույնզգույն գլխաշորերով ու հագուստներով նրանց կանայք ու երեխաները: Խուրջիններից նույնիսկ մանուկների գլուխներ էին ցցվում:

Ալմաստ մայրիկը նայում էր ուղտերին, իսկ երբ անցնում-գնում էին, ասում էր.

– Ադոնցմե ես շատ եմ տեսել: Քեն կընեին, ծանր բեռը մեջքներին նստեին նէ, ալ վեր կենալ չէին ուզեր: Կսեին թե, եթե թքնեն մարդու վրա, անբուժելի վերք կըլլա:

– Մայրիկ, ուղտեր որտե՞ղ ես տեսել, – մի անգամ հարցրի: Նա նայեց ինձ, ահագին ժամանակ չպատասխանեց, հետո թե`

– Տեր Զորի անապատում եմ տեսել, երկնքից կրակ էր թափվում, մի պուտ ջուր չկար, ուղտերը, բեռներով, մեր մեջեն կանցնեին, կերթային:

Տեր Զոր: Ես զրուցում էի մի անձնավորության հետ, իմ ընտանիքի անդամի, որն անցել էր մահվան անապատով:

Ինչքան է գրվել այս թեմայով. տեղահանություն, սպանդ, բնաջնջում: Ինչքան է խոսվել հայի-թուրքի անհավասար կռիվների մասին: Ես ի՞նչ պետք է ավելացնեմ դրան, որ գրիչը ձեռքս եմ առել: Բայց ո°չ: Ես չեմ կարող լռել: Ես երկու կողմից եմ մաշկիս վրա զգացել 1915-ը: Ծնողներս բասենցի են, ամուսնուս ծնողները` Սեբաստիայի գավառի Իշխան և Կարագյոլ գյուղերից: Ուզում եմ մեկ անգամ էլ ես բարձրաձայնել թուրքի թրքության մասին: Ի՞նչ: Թրքությո՞ւն:

Հանկարծակի գլուխս եկավ այս ձևակերպումը, որ առաջ երբևէ չէր անցել մտքովս: Եվ կարծես ի հաստատումն իմ բառի իմաստի, հանդիպեցի հետևյալ տողերին. «Թուրք է, տղաս, ուրիշին ցանածը հնձելուն միայն կհավատայ: Աստված թուրքը ստեղծեր է, որ աշխարհի երեսեն վայրենությունը չվերանա... և աղեկ ժողովուրդներուն տարբերությունը տեսնվի»: (Յակոբ Յ. Ասատուրեան, «Յովակիմի թոռները»):

Թրքություն: Սրա ավելի պարզ ձևակերպումը լսել եմ Ալմաստ մայրիկից` թուրքին լավ ըսողը քառասուն օր ապաշխարանք ունի: Այդ թրքության պատճառով էր, որ Արևմտյան Հայաստանն ամբողջությամբ մահաստանի, մահվան թակարդի վերածվեց: Իսկ թուրքերը նոր ապացույցներ են ուզում, նոր հիմնավորումներ: Ամոթ, երիցս ամոթ: Բայց որ ուզում են` կներկայացնենք:

շարունակություն

Առաջին լուսանկարում` Մարգո Ղուկասյանը