HY RU EN
Asset 3

Բեռնվում է ...

Էջի վերջ Այլ էջեր չկան բեռնելու համար

Որոնման արդյունքում ոչինչ չի գտնվել

Վահե Սարուխանյան

«Իրանում նորոգում են, որքան կարող են, Ադրբեջանում եւ Վրաստանում քանդում են, որքան կարող են»

Հարցազրույց «Հայկական ճարտարապետությունն ուսումնասիրող» (RAA) Հ/Կ-ի երեւանյան գրասենյակի տնօրեն, հուշարձանագետ Սամվել Կարապետյանի հետ

- Պարոն Կարապետյան, ԼՂՀ-ին հարակից ազատագրված տարածքներում քանի՞ հայկական ճարտարապետական հուշարձան կա:

- Հայկական հուշարձանների հաշվառման աշխատանքը ազատագրված շրջաններում ես սկսեցի 1993-ին` տարածքների ազատագրումից հետո: 1986-87 թթ. էլ ճամփորդություններ ենք ունեցել, բայց հիմնավոր 1993-98-ին ենք ուսումնասիրել: 1993-94-ի իմ ճանապարհորդությունների ժամանակ այդ վայրերում մարդ չկար, եւ ես հաշվառել եմ միայն իմ աչքով տեսածն ու գտածը: Մի բան է` գործն անես առանց տեղացու օժանդակության, մի այլ բան, երբ մարդիկ իրենց տարածքը լավ գիտեն, հուշարձան են հայտնաբերել ինչ-որ տեղ եւ այլն: Միտք ունեմ հաշվառման աշխատանքները շարունակել ամբողջացման նպատակով: Երեւի դա կանենք երկու տարուց: Իսկ այս պահի դրությամբ ազատագրված 7 շրջաններում 1600 հուշարձան ունենք հաշվառած, որը վերջնական թիվ չէ կամ շատ հեռու է այդպիսին համարվելուց:

- Իսկ ի՞նչ վիճակում են այդ հուշարձանները:

- Միտումնավոր ավերված հուշարձաններ, անշուշտ, կան, ինչպես Գետամիջո վանքը, որը քանդել են եւ դպրոց են կառուցել քարերով: Քարվաճառի ( թուրքերեն` Քելբաջար ) շրջանի Ծար ( Զառ ) գյուղի չորս եկեղեցիներից երկուսն են մնացել, մյուս երկուսը հիմնահատակ ավերված են, իսկ քարերն օգտագործվել են այլ շինությունների պատերի մեջ: Գերեզմանոցներն են քանդել: Բայց այդ երեւույթը համընդհանուր չէ: Մի քանի կարեւոր բնակավայրերում ինչը որ հայկական է եղել, քանդել են: Իսկ ընդհանուր առմամբ հուշարձանները մնացել են կիսավեր, խարխուլ կամ ավերակ վիճակում:

Բոլորովին այլ է վիճակը Հյուսիսային Արցախում` Գանձակի շրջանում, որն ազատագրված չէ: Ամեն օր մոլեգին ձեւով քանդում են հայկական հուշարձանները: Ամենապատահական ձեւով է դա փաստվում: Օրինակ` Հյուսիսային Արցախի հայ բնակիչների մեծ մասը, ովքեր արտագաղթել են Ռուսաստան, անընդհատ մեզ գրում են, որ իրենց գյուղի եկեղեցին քանդել են: Իսկ իրենք իմանում են այսպես. կարոտից դրդված` ադրբեջանցիներին խնդրում են, վճարում են, որ գնան իրենց գյուղը նկարահանեն: Հետո ձեռք են բերում ժապավենները եւ տեսնում են, որ տները կան, իսկ եկեղեցին` ոչ: Վերջին անգամ իմացանք, որ Խանլարի շրջանի Միրզիկ գյուղի Սբ. Գաբրիել եւ Ոսկանապատի Սբ. Հակոբ 17-րդ դարի եկեղեցիները քանդել են: Մանավանդ Սբ. Հակոբը իր կառուցվածքով եւ չափերով եզակի էր Արցախի եկեղեցիների մեջ:

- Ազատագրված տարածքների հայկական հուշարձաններից ամենահայտնին` Դադիվանքը, նորոգվում է: Կա՞ն վերականգնվող այլ հուշարձաններ:

- Այո, օրինակ՝ Քաշաթաղի (Լաչին) շրջանում գտնվող Ծիծեռնավանքը, որը վերականգնվեց տարիներ առաջ եւ օծվեց: Դադիվանքը, որը մեր կազմակերպությունը վերանորոգում է 1997-ից, բաղկացած է 25 շինություններից, որոնցից 10-ը պաշտամունքային են, այսինքն` մատուռներ եւ եկեղեցիներ, իսկ մնացած 15-ը ամենատարբեր նշանակության աշխարհիկ կառույցներ են: Գլխավոր շենքերն արդեն նորոգել ենք, եւ այս տարի կլինի օծումը:

- Ադրբեջանցիները բողոքում են, թե հայերը ԼՂՀ-ում եւ վերահսկվող շրջաններում ավերում են իրենց հուշարձանները:

- Փաստացի ինչ որ կա, դա է իրականությունը: Ադրբեջանցիների ասածները հերյուրանքներ են աջ ու ձախ: Փաստն այն է, որ Աղդամի մզկիթը ինչպես որ կար, այնպես էլ կա: Շուշիի մզկիթները կանգուն են. մեկի նորոգումը «Շեն» ընկերությունը ստանձնեց, մեկն էլ` մինչեւ իսկ Արցախի թեմի առաջնորդ Պարգեւ սրբազանը: Այսինքն` սա հակապատկերն է այն ամենի, ինչ որ ադրբեջանցիներն են անում: Իրենց ասած «քյումբազները»` դամբարանները, այնպես, ինչպես ես տեսել եմ խորհրդային տարիներին, այսօր էլ նույն վիճակում կան: Փաստ է, որ Աղդամի «քյումբազները», Խոջալուի գերեզմանները, Ֆիզուլու մզկիթը, գյուղերում եղած հուշարձանները այսօր էլ կան:

- ԼՂՀ-ում եւ ազատագրված շրջաններում կա՞ն հուշարձաններ, որոնք ՅՈւՆԵՍԿՕ-ի ցանկում են ընդգրկված:

- Ոչ: Գանձասարն անգամ ՅՈւՆԵՍԿՕ-ի ցանկում չի ընդգրկված: Իմ իմանալով` ամբողջ Հայաստանից ՅՈւՆԵՍԿՕ-ի ցանկում երկու հուշարձան կա` Էջմիածնի Մայր տաճարը եւ Հաղպատի վանքը:

- Հին Ջուղայի հուշարձանների վերացման կապակցությամբ Հայաստանում բողոքի մեծ ալիք բարձրացավ, բայց ՅՈւՆԵՍԿՕ-ն կարծես թե չարձագանքեց այնպես, ինչպես սպասում էին Հայաստանում:

- Ես կարծում եմ, որ մեծ բողոքի ալիք Հայաստանում չի բարձրացել: 2005-ի դեկտեմբերին ադրբեջանական բանակը խճազանգվածի վերածեց 2002-ին տապալված հայկական խաչքարերը: Եվ անցյալ տարվա դեկտեմբերի 14-15-ին որեւէ պետական կազմակերպություն կամ կուսակցություն ըստ էության չհիշեց, որ լրանում էր աշխարհառչակ գերեզմանտան ոչ եւս լինելու մեկ տարին: Հարցը արծարծելու պատրվակն էլ չօգտագործվեց: Միայն մեր կազմակերպությունն էր, որ Գրողների միությունում «Ջուղա» ֆիլմը ցուցադրեց, եւ հակառակ հրավերներին` առանց այդ էլ փոքր դահլիճի մեկ քառորդն էր զբաղեցրած: Այսինքն` մենք երբեք էլ մեծ աղմուկ չենք բարձրացրել, եւ այսօր հայկական մշակույթից այսչափ անջրպետված հայ մարդը չի էլ կարող իր հուշարձանների կորստի կապակցությամբ բողոքի մեծ ձայն բարձրացնել:

- Ամեն դեպքում, չե՞ք կարծում, որ ՅՈւՆԵՍԿՕ-ն պետք է պատժամիջոցներ կիրառեր Ադրբեջանի նկատմամբ:

- Ադրբեջանը ներկայացրեց իր փաստարկները: Օրինակ` ԱՄՆ-ում Ադրբեջանի դեսպան Հաֆիզ Փաշաեւը հերքեց Ֆրենկ Փելոունի նամակը: Նա ասաց, որ Ջուղայի գերեզմանոցում ոչինչ տեղի չի ունեցել: Ըստ նրա` հայտնի չէ, թե այդ ինչ վայր է, եւ ովքեր են այն մարդիկ, որ խորանարդաձեւ ինչ-որ քարերի հետ են աշխատում:

- Այդ դեպքում ինչու՞ Ադրբեջանն արգելեց ՅՈւՆԵՍԿՕ-ի խմբին այցելել Ջուղա:

- Ամեն անգամ տարբեր պատճառներ են առաջ բերում: Ասում են, թե զինվորական գոտի է: Կամ էլ ասում են` եթե գալիս եք, ուրեմն Հայաստանում գտնվող այս-այս հնավայրերն էլ նայեք, կամ՝ գնանք Շուշիի թուրքական գերեզմանոցը նայենք: Այսպես հավասարության մեջ են դրվում, օրինակ, խորհրդային ժամանակի ադրբեջանական գյուղի մոտ 70-80 տարվա մի գերեզմանոց եւ պատմական ու մշակութային մեծ արժեք ու նշանակություն ունեցող 800-1000 տարվա Ջուղայի գերեզմանոցը:

Պետք է ասել, որ հայկական կողմից միտում չի եղել: Եթե ասում ենք, որ, այնուամենայնիվ, հայկական կողմն էլ ինչ-որ բան քանդել է, պիտի հասկանանք, թե ինչն է միտումը: Ամբողջ աշխարհում կա գանձախուզություն, որն ընդհանուր չարիք է: Եթե գանձախույզները կարող են ադրբեջանական մի գերեզմանոցում ավելի որակյալ մի երկու քար թալանել ու օգտագործել այլ նպատակի համար, կամ թե ավելի ստահակները եթե կարող են ոսկե ատամ գտնելու համար գերեզմանին հասնել, այս ամենը չի նշանակում, որ այդ գերեզմանը պղծվել է կամ հուշարձանը ավերվել է, որովհետեւ ադրբեջանական էր: Իսկ Ջուղայի գերեզմանոցը ոչնչացվել է, որովհետեւ հայկական էր: Իսկ եթե, այնուամենայինիվ, ադրբեջանական կողմը ինչ-որ կորուստներ ունեցել է, նախ՝ դա համատարած չի եղել, ինչպես որ է հայկական հուշարձանների դեպքում, այլ ինչ-ինչ մասնավոր դեպքեր են` կապված առանձին ստահակների հետ, ովքեր, հանցանքի վայրում բռնվելով, կպատժվեն` անկախ նրանից, թե ինչ հուշարձան են քանդում: Իսկ ադրբեջանցիները մի կշեռքի հավասար նժարների վրա են դնում ամեն ինչ եւ այդ ձեւով էլ աշխարհին են ներկայացնում: Ու արդյունքում, իհարկե, մենք ենք տուժում:

- Վրաստանն է՞լ է Ադրբեջանի նման հայկական հուշարձանների նկատմամբ ոտնձգություններ կատարում:

- Վրաստանն այլ կեցվածք ունի: Ադրբեջանը չի կարող եկեղեցին կամ խաչքարը յուրացնել: Ճար չունի իր տեսանկյունից: Ստիպված հիմնահատակ քանդում է: Իսկ Վրաստանը եկեղեցիները նորոգության անվան տակ հայկական նշաններից ձերբազատում է, այսինքն` վիմագիր արձանագրությունները քերում, անհետացնում են, մարմարյա ագուցված սալիկները հանում են, ներսի որմնանկարները քերում են, եւ որոշ կարեւոր հատկանիշներ, ինչպես բարձր բեմը, խաչկալը, մկրտարանի ավազանը, որ իրենք չունեն, քանդում են:

Այսինքն` հայկականությունը փաստող նշանները անհետացնում են, նորոգում են իբր, մինչեւ անգամ խաչերն են փոխում, որոնց ձեւերն, ըստ իրենց, տարբեր են, եւ հետո օծում են վրաց եկեղեցու ծեսով ու դարձնում են գործող վրացական եկեղեցիներ: Այսինքն` շենքը հիմնական ծավալներով պահում են, բայց բոլոր այն հատկանիշները, որոնք փաստում են շենքի հայկականությունը, անհետացնում են: Օրինակ` խաչքարեր եմ տեսել, որոնց հայերեն արձանագրության հատվածները քերել են, բայց խաչը պահել են: Այսինքն` քրիստոնյա են, խաչը չեն քերել: Ադրբեջանում էլ տեսել ենք խաչքարեր, որոնց հյուսածո քանդակազարդ շրջագոտին կա, խաչը չկա: Նրանք էլ խաչն ու արձանագրությունն են քերել, բայց հյուսածո զարդը պահել են: Նման բան տեսել ենք, օրինակ, Քարվաճառ քաղաքի պատմության թանգարանում:

- Ինչպե՞ս կարելի է պայքարել այդ ամենի դեմ:

- Ընդհանրապես, ամեն ինչի դեմ էլ կարելի է պայքարել, եթե դրա ցանկությունը կա: Բայց մենք այսօրվա մեր մշակույթի կրողը չենք: Երբ հուշարձանների` մեզ պատկանելու գիտակցում չունենք, հարցը լուծելու համար էլ բավարար աշխատանք չենք տանում: Տեր չենք այն ամենին, ինչ ունենք, ու ինչ քանդում են մեր թշնամիները: Այսօր մեր տան միջից մեր հետքն են ջնջում՝ լինի Ադրբեջանում, թե Վրաստանում: Մենք շատ անհոգ ենք:

- Մեղավորը հայ հասարակությու՞նն է:

- Մեղավորը դարերի ընթացքում ձեւավորված եւ ապազգային արժեքներ դավանող հայ տեսակն է: Ամեն մի ազգ ձեւավորվում է իր հավատքի, գաղափարաբանության ներքո: Այսինքն` դավանելով գերակա արժեքներ` ձեւավորվում է ազգային տեսակ, խառնվածք: Մեր տեսակը ապազգային է: Մեզ համար սուրբ Մեսրոպ Մաշտոցի տառերը ոչինչ են: Քայլեք նույն սուրբ Մեսրոպ Մաշտոցի անունը կրող պողոտայով: Ինչքան հայերեն կա, հինգ այդքան էլ անգլերեն ու ռուսերեն կա: Բեյրութում Երեւանից կրկնակի շատ հայերեն կա:

- Իսկ, ընդհանուր առմամբ, ինչպիսի՞ն է հայկական հուշարձանների վիճակը ՀՀ-ում եւ դրա սահմաններից դուրս:

- Իրանում նորոգում են, որքան կարող են, Ադրբեջանում եւ Վրաստանում քանդում են, որքան կարող են: Մի քիչ տարբեր է Թուրքիայի այսօրվա կեցվածքը: Թուրքիան 1960-70-ական թթ. արել է այն, ինչ այսօր անում է Ադրբեջանը: Այսօր վիճակն այլ է: Նախ այն պատճառով, որ 1960-70-ականն թթ. կարեւորագույն հուշարձանների մի հսկայական քանակություն պայթեցումներով, զորավարժություններում իբրեւ թիրախ գործածվելով ոչնչացվել են: Էրզրումի Հինձք ( Դումլու ) գյուղի մոտ կար Կարմիր վանքը: Երբ խնդրեցինք թուրքերին ցույց տալ այն, մեզ ասացին, որ այնտեղ բան չկա: Հետո առաջնորդեցին, հասանք մի լեռան լանջի, որն ամբողջությամբ կանաչ մարգագետին էր: Առաջնորդը կանգնեց ու ասաց, որ Կարմիր վանքն այդտեղ էր: Նայում էինք մեր շուրջը, ուր միայն կանաչ մարգագետին էր: Շինության մի քար էլ չկար: Այսպես եղել է 1960-70-ական թթ.: Այսօրվա դրությամբ, օրինակ, Աղթամարի Սբ. Խաչ եկեղեցու նորոգությունը թե՛ քաղաքական, եւ թե՛ տնտեսական նշանակություն ունի Թուրքիայի համար:

Քաղաքական է, որովհետեւ Թուրքիան կարող է Եվրոպայի մաս կազմել, պետք է ինչ-որ կերպ փաստել, որ իրենք այլեւս այն թուրքը չեն, ինչ որ էին: Մյուս կողմից, տնտեսական շատ մեծ շահ ունեն: Վան այցելողը անպայման Աղթամար կղզի է գնում: Կես ժամը կամ նույնիսկ 15 րոպեն մեկ նավակներ են գնում, որոնցից յուրաքանչյուրը 30-40 տուրիստ է տանում:

1964-ին պայթեցված Խծկոնքի վանքը Տեկոր (Դիգոր) քաղաքի քաղաքապետն ուզում է վերականգնել: Ոչ թե այն բանի համար, որ արժեւորում է հայկական հուշարձանը, այլ որովհետեւ շահ ունի: Մուշի Սբ. Կարապետ վանքը հիմա չկա: Դրա տեղում քրդաբնակ Չանգլի գյուղն է: Ուղղակի վանքի տեղում է գոյացել այդ գյուղը: Եվ վանքը լուծվել է՝ տասնամյակների մեջ քանդվելով մաս-մաս, այդ նորակառույց, ցածլիկ քրդական տների պատերի մեջ, որոնք վանքի քարերով են կառուցվել: Այսօրվա Չանգլիի գյուղապետը ասում է. «Ես շատ եմ ափսոսում: Ինչ հիմար էին մեր հայրերը, որ քանդեցին այս վանքը: Եթե այս վանքը լիներ, իմ գյուղացիները տուրիստներին միայն թան վաճառելով կապրեին: Եվ եթե կարող եք, բերեք վանքի հին նկարներ, չափագրությունը, որ գոնե մի մասով նորոգեմ, որպեսզի տուրիստներ գան գյուղը»:

Վարագավանքը, որ մասամբ են քանդել, այսօր եկամտի շատ կարեւոր աղբյուր է դարձել քրդական գյուղի համար: Գավթի մեջ ձեռագործներ են վաճառում: Վանքը դարձել է մի տեսակ վերնիսաժ: Ինչ վերաբերում է ՀՀ-ի հայկական հուշարձաններին, դրանք առանձնապես փայլուն վիճակում չեն: Թողել ենք բախտի քմահաճույքին: Ամեն դեպքում, դրանք կանգուն են, որովհետեւ մեր վարպետները լավ են կառուցել, գանձախույզներն էլ Հայաստանում կարծես թե չեն վխտում, ու նրանց հասցրած վնասը մեծ ծավալներ չունի: Բայց եթե մենք ունենայինք ազգային արժանապատվություն եւ կանգնած չլինեինք մեր մշակույթի հանդեպ անդունդի հակառակ կողմում, իհարկե, վիճակը շատ ավելի լավ կլիներ: Եվ, օրինակ, Հաղպատի գյուղապետը չէր համարձակվի ՅՈւՆԵՍԿՕ-ի պահպանության ցանկում ընդգրկված վանքի պատին կից ռեստորան կառուցել: Ու նմանապես Նորավանքի հարեւանությամբ սրճարան չէին կառուցի, ինչի պատճառով վանքը տեսնելու համար այնտեղ գնացած ՅՈւՆԵՍԿՕ-ի խումբը սրճարանը նկատելուն պես հետ դարձավ: Սա խոսում է մեր անդեմ, անպատիվ լինելու մասին:

- «Հայկական ճարտարապետությունն ուսումնասիրող» կազմակերպությունը քանի՞ հուշարձան է ուսումնասիրել եւ նորոգել իր գործունեության ընթացքում:

- Ասեմ, որ մեր կազմակերպության նախագահն է դոկտոր Արմեն Հախնազարյանը: Նա է հիմնել եւ 1982-ին Գերմանիայում պաշտոնականացրել մեր կազմակերպությունը: 1996-ին գրանցվել ենք Լոս Անջելեսում, իսկ 1998-ին` Երեւանում: Կենտրոնը այստեղի գրասենյակն է, քանի որ արխիվը մեզ մոտ է: Հախնազարյանի նախագծերով Իրանում արդեն մի քանի եկեղեցիներ են վերականգնվել: Հուշարձաններ են նորոգվել Արցախում, ՀՀ-ի տարածքում` Տաթեւում, Գոգարանում, Սաղմոսավանքում: Հիմա նորոգում ենք Հովհաննավանքը, Ուշիի Սբ. Սարգիս վանքը, ազատագրված տարածքներում էլ Դադիվանքը հատկապես: Մեր աշխատանքները մի քանի մասի են բաժանված. հետազոտական-ուսումնասիրական արշավներ, ճամփորդություններ, հավաքած նյութի մշակում, հայ եւ օտար հանրությանը նյութերի մատուցում հրատարակությունների տեսքով:

- Իսկ ինչպե՞ս է լուծվում վերականգնման աշխատանքների ծախսերի հարցը:

- Օրինակ` Դադիվանքի տարբեր շենքերի նորոգումը տարբեր անհատներ են ֆինանսավորել: Կաթողիկե գլխավոր եկեղեցին վերականգնվեց նյույորքաբնակ տիկին Է. Հովնանյանի հովանավորությամբ, գավիթը նորոգվեց թեհրանաբնակ պարոն Է. Աբրահամյանի օգնությամբ, գմբեթավոր փոքր եկեղեցու առաջին մեկենասը եղավ Մեսրոպ արքեպիսկոպոս Աշճյանը: Արմեն Հախնազարյանի ընտանիքն էլ իր լուման ունեցավ:

- Համագործակցու՞մ եք Պատմության եւ մշակույթի հուշարձանների պահպանության գործակալության հետ:

- Համագործակցում ենք հատկապես այն առումով, որ վերականգնման նախագծերն անպայման ներկայացնում ենք գործակալության գիտխորհդի քննարկմանը: Եթե, օրինակ, Դադիվանքը պետք է վերանորոգեինք, նախեւառաջ նախագծերը ներկայացրել ենք գործակալության գիտական խորհրդին եւ հաստատվելուց հետո միայն գործի անցել: Կարգը սա է: Ամենակատարյալ թվացող նախագիծն անգամ գիտխորդի քննարկման ընթացքում ինչ-որ բան շահում է:

Մեկնաբանություններ (3)

krikor tcherkesian
fundaçao calouste gulbenkian inch gane mer arquitetura amar ?project irens devir vor naim inch garnan enel
krikor tcherkesian
zarmanali ,inchebez minchev aisor mer governo ,ais korzohutiune che eraz.inchbez garna alal ais panere.minister de culturaa chunink vor menz korzohutiune ene,amen dehere vor hayerun er bedke desnan inc garnan anel. univiersidade inche gane? achaguertnere arquiteturain bedken menz korze anem voluntario,vor che zaken ais piz panere enen mmer historical cultura
krikor tcherkesian
prezado sr samuel.que felicidade saber que existe um orgao calalogando toda essa riqueza armenia.e ´possivel mobilizar todas as pessoas interessadas independentes de nacionalidade a participarem dessa cruzada historica no intuito de salvaguardar toda nossa historia e cultura.gostaria de saber mais para mobilizar as pessoas no brasil.

Մեկնաբանել

Լատինատառ հայերենով գրված մեկնաբանությունները չեն հրապարակվի խմբագրության կողմից։
Եթե գտել եք վրիպակ, ապա այն կարող եք ուղարկել մեզ՝ ընտրելով վրիպակը և սեղմելով CTRL+Enter