HY RU EN
Asset 3

Բեռնվում է ...

Էջի վերջ Այլ էջեր չկան բեռնելու համար

Որոնման արդյունքում ոչինչ չի գտնվել

«Եթե գոնե մի հայ զինվորի կյանք փրկել ես, ուրեմն քո գնալն արդարացված էր»

Այգում բողոբոջած ծառի տակ դրված սեղանին ենք մոտենում: Արևի փունջն ընկնում է սեղանին: Սեղանից քիչ հեռու շունն է, որ, կարծես, ուշադիր հետևում է բակի անցուդարձին: Մենք տեղավորվում ենք ցածր աթոռներին, հետո մեզ է միանում Գայանե Առստամյանը` ստեփանակերտցի կապավորը: Նկարներով կապոցը դնում է սեղանին, սկսում է անշտապ նայել: Պատերազմի տարիների լուսանկարներն են, որոնցից մի քանիսն աղոտ են, ֆոկուսից ընկած: «Ափսոս, բայց լավ լուսանկարներ են»,- ասում է նա: Ձայնի մեջ հանգստություն կա, իսկ բառերը հնչում են առանց ծռմռվելու: Հնչերանգից միանգամից մտածում եմ, որ հայոց լեզվի մասնագետ է: Հետո պարզվում է, որ 1984-ին ավարտել է Ստեփանակերտի մանկավարժական համալսարանը: Մասնագիտությամբ մեկ տարի է աշխատել Շահումյանի շրջանում: Իսկ դրանից որոշ ժամանակ անց աշխատանքի է տեղավորվել Ստեփանակերտի կապի հանգույցում:

«Ո՞նց ստացվեց, որ մասնակցեցիք պատերազմին»,- հարցնում եմ նրան: Նկարներից դանդաղ բարձրացնում է հայացքը, հետո նկարները դասավորելով, մի կողմ դնում:

«Ինքն իրեն ստացվեց, չեմ կարող ասել, թե կոնկրետ ոնց ստացվեց, բայց 89-ին ակտիվ մասնակցեցի շարժման առաջին փուլին, հետո սկսվեց շարժման հաջորդ` պատերազմական փուլը, էդ ժամանակ ինձ ուղարկեցին Բերդաձոր, որտեղ կապավոր էր անհրաժեշտ»,- ասում է Գայանեն:

Բերդաձորում

1989 թ.-ին դեկտեմբերին Գայանեն գնացել էր Շուշիի Բերդաձորի ենթաշրջանի Մեծշեն գյուղ: Դա այն փուլն էր, երբ ադրբեջանցիները պարբերաբար հարձակվում էին ֆերմաների, հովիվների վրա, հովիվ էին պատանդ տանում, անասուններ էին փախցնում: Բերձորի (նախկին Լաչին) մոտ գտնվող Տասը վերստ գյուղում մի ծեր կնոջ էին սպանել, տուն էին վառել: «Ամեն ինչ խոսում էր այն մասին, որ ընդհարումներ լինելու են, մասշտաբները չէինք կարող կանխատեսել»,- նկատում է Գայանեն:

Իրենց խնդիրը միջադեպերի մասին հաղորդելն էր, հեռախոսակապ էին ապահովում գյուղերի միջև: Իսկ Ստեփանակերտին հաղորդագրություն ուղարկում էին Գորիս-Երևան-Ստեփանակերտ հեռախոսաշղթայի միջոցով: Բերդաձորի Մեծշեն գյուղի փոստային շենքում էլ տեղադրված էր հեռախոսակապ ապահովող սարքը: Դրա մոտ շուրջօրյա հերթապահություն էին անում:

«Կոլցոյի» ականատեսը

««Կոլցո» գործողության ժամանակ գյուղում էի: Նախապես զանգել զգուշացրել էին, որ նման ինչ-որ բան է լինելու: 1991 թ.-ին մայիսի 15-ի առավոտյան շուտ Բերդաձոր էին մտել սովետական զորքերը: Ի՞նչ եմ ես տեսել… Շատ բան կատարվեց, ինչին ես ականատես եղա»,- ասում է զրուցակիցս: Մինչ մեր զրույցի այս կետը Գայանեի խոսքերում մի տեսակ սառնություն կար, մտածում էի, թե ինչքան ուժեղ պիտի լինի կինը, որ կարողանա խոսել պատերազմի մասին առանց էմոցիոնալ որևէ դրևսորման: «Կոլցո» օպերացիայի մասին պատմելիս նրա աչքերըայգու հեռավոր կետերին են նայում: «Իրենք մտան գյուղ, բոլոր տղամարդկանց հավաքեցին, ով խոսքով մի փոքր դիմադրություն էր ցուցաբերում, սպանում էին: Անուշավանը խոսեց, դիմադրեց, իրեն սպանեցին, հետո որոշ տներ վառեցին, բոլոր տղամարդկանց հավաքեցին, անգամ, ոչ հաճելի բան է, բայց բռնաբարություն եղավ: Այնուհետև սկսեցին խուզարկել: Ցավոք սրտի, Մկրտչյան Առնոն ու մի քանի տղաներ դուրս չեկան գյուղից, որպեսզի բնակչությանը չթողնեին: Նրանց համար մահապատիժ սահմանվեց, երկու Գագոները, Արվիդը, Պետրոսյան Հրաչը և Առնոն: Առնոյին սպանեցին Բաքվի բանտում, Պետրոսյան Հրաչն էլ մահացավ բանտում, իսկ մյուս երեքը ետ եկան»,- ասում է նա:

Ես փորձում եմ հարցեր չտալ, մի անզգույշ հարցը կարող է փլուզել այն մթնոլորտը, որի մեջ մենք արդեն հարմարավետ տեղավորվել ենք: Գայանեի դուստրը սև սուրճ է բերում բոլորիս համար: Մենք սկսում ենք խմել, Գայանեն` ոչ: Ասում է` գյուղում այդ ժամանակ դիմադրություն ցուցաբերելն անհնար էր: ԲՏՌ (ՀՄՄ- հետևակի մարտական մեքենա) էր մտել գյուղ, որի դեմ ոչինչ չէին կարող անել: Գյուղում ամենաշատը երեք ավտոմատ կարող էիր գտնել, իսկ ի՞նչ պետք է անեին դրանցով կանոնավոր բանակի դեմ: «Ինձ թվում է, որ ավելի շատ կլինեին զոհերը, եթե դիմադրություն ցուցաբերեին, քանի որ ուժերն անհավասար էին: Ճիշտ է, Քարինտակը եղավ, երբ հարյուրավոր թուրք ոչնչացրեցին, բայց Մեծշենում ուժերի բաշխումն անհամեմատ մեծ էր… Հետո սկսեցին խուզարկել տները, մեր տուն էլ մտան: Մեր սարքավորումը չէին ճանաչել, քանի որ ԱՏՍ-ում կախած էր, իսկ մենք խոսում էինք սովորական հեռախոսով: Ստեփանակերտին հայտնեցինք, որ էսպիսի բան է սկսվել, ասացինք, թե կին է ծննդաբերում, ուղղաթիռ ուղարկեցին, և թուրքերը գլխի ընկան, որ մենք կապ ունենք, ու մտան ավտոմատով ԱՏՍ-ը մաղեցին: Այդքան բան»,- մեղմ ժպտալով` ասում է նա: Իսկ մեղմ ժպիտն ավելի խոսուն է: Ես նույնպես ժպտում եմ: Սեղանի կողքով կատուն անընդհատ անցուդարձ է անում, հետո նստում լուսանկարիչ Հակոբի կողքին: «Ձեր սուրճը սառեց»,- ասում եմ Գայանեին: «Ոչինչ»,-պատասխանում է:

Անսպասելի հանդիպում

Գայանեն հիշում է պատերազմի յուրաքանչյուր դրվագը, որտեղ ինքը եղել է: «Կոլցոյից» մի քանի ամիս առաջ կատարված մի դեպք է պատմում: Ասում է` Երևան էր գնացել նոր սարքավորում բերելու, իսկ սարքը մոտ 1 մետր 80 սմ էր: Որպեսզի որևէ մեկի հետաքրքրությունը չառաջացներ, սարքի արկղին մանկական հագուստ ու խաղալիքներ էր դրել: Խոջալուի օդանավակայանում սարքը տանելիս մի ադրբեջանցի էր մոտեցել, առաջարկել էր օգնել արկղը տանել: Գայանեն մերժել էր` ասելով, որ ադրբեջանցիներից օգնություն չի ընդունում: «Ու մեկ էլ Բերդաձորում այդ օրը` 1991-ի մայիսի 15-ին, երբ խուզարկում էին մեր տունը, դեմ-դիմաց դուրս է գալիս այդ թուրքը, ասաց` ախ, դու օգնություն չէ՞իր ուզում, ու «պրիկլադով» խփեց ինձ: Խուզարկեցին, տղամարդկանց հավաքեցին, տարան, գյուղում մնացին կանայք: Մենք հերթապահություն արեցինք, որ քնած գյուղի վրա թուրքերը չօգտվեն առիթից, չգան թալանելու, բայց, ըստ երևույթին, իրենք գիտեին, որ մեկ է` բնակչությունը դուրս է գալու, իրերն իրենց են մնալու: Այդ գիշերը չեկան, հաջորդ գիշերն էլ, երբ օգնություն կանչեցինք, թե իբր կին է ծննդաբերում, այդ ուղղաթիռով դուրս եկա: Բնակիչներից թուղթ էին պահանջում, որ չեն ուզում գյուղում ապրել, իբր կամավոր են դուրս գալիս: Իրենք ինձ ասում էին, թե Լաչինի ԿԳԲ կտանեն, կպարզեն` ով եմ, ես էլ չխորացա: Հաջորդ օրը գյուղացիներին տարան Գորիս թափեցին, իսկ գյուղը ազատագրվեց 92-ի մայիսի 13-ին»,- պամում է Գայանեն:

Նա Բերդաձորից ուղղաթիռով գնացել էր Ստեփանակերտ: Մի քանի ամիս չէր աշխատում: Այդ ժամանակ, ասում է, կանոնավոր բանակ ստեղծելու ուղղությամբ քայլեր էին արվում: «Էրեխեքն ինձ կանչեցին շտաբում այդտեղ աշխատելու: 1991-ի հոկտեմբերին ընդունվեցի աշխատանքի: Սկզբնական փուլում մեզ սովորեցրին աշխատել ռացիայի վրա. միացնել, անջատել, հաղորդագրություն ընդունել, ուղարկել, մի քանի շաբաթ սովորելուց հետո, Բաղմանյան Մաքսիմն էր ու մենք` երեք աղջիկներով (մյուս երկուսը քույրեր էին` Գայանեն ու Արեգան), ստեղծեցինք Ղարաբաղի բանակի շտաբի առաջին կապը»,- ավելացնում է նա: Մեկ տարի անց արդեն Շուշիիում` «Սպիտակ» բուժքույրական փրկարարական ջոկատում, 4-5-ամսյա դասընթացներ է անցել, թեև, ասում է, ինստիտուտում սովորեցրել էին առաջին բուժօգնություն մարտի դաշտում, պահեստազորի բուժքրոջ դիպլոմ ուներ: «Սպիտակ» ջոկատում, ասում է, 25 հոգի էր սովորում:

«Զուգահեռ և սովորում էի, և աշխատում: Հետո ստեղծվեց բուքույրական մի միավորում, և այն կցվեց Շուշիի գնդին: Ես մի օպերացիայի մասնակցեցի իրենց հետ որպես բուժքույր: Շուշին վերցնելուց հետո էր` դեպի Քելբաջարի մի քանի բարձրադիր գյուղեր` կիսաազատված, չեզոք գոտիի նման, մերոնք պիտի ամրապնդվեին այդտեղ: Վիրավոր հանեցինք, հետո մի քանի ամսից դուրս եկա կապից, մտա այդ բուժմիավորման մեջ,- ասում է նա:- Առաջին գործողությունը Մարտակերտի ազատագրումն էր, մեր ուղղությունը Աղդամն էր: Մարտակերտը ազատագրվեց (1993-ի հունիսի 27-ին- հեղ.), հետո մասնակցեցի Ղուբաթլուի ազատագրման օպերացիային: Այդտեղ զոհվեց դիպուկահար Մարգարիտան: Իսկ հետո մասնակցեցի պաշտպանական մարտերին` Կարմիրավան, Մարտակերտ ուղղություններով, մոտ մեկ տարի` 93-94 թթ.-ին, մենք պաշտպանում էինք այդ դիրքերը»:

Դժվարությունների մասին

«Նախ սկսենք այն բանից, որ կապի տարիներն այն տարիներին էին, երբ Շուշին դեռ ազատագրված չէր, և Ստեփանակերտը ռմբակոծվում էր ամենաաննկարագրելի, դաժան կերպով: Ռմբակոծվում էր թե´ ինքնաթիռներով, թե´ գրադներով, թե´ մեծ տրամաչափի հրանոթներով և այլն: Ես գնում էի աշխատանքի: Բնակչությունն ապաստաններում էր, երբեմն մեր կապն ապահովում էինք հենց այդտեղից, երբեմն` մեր սենյակներից, նայած ոնց էր իրավիճակը»,- պատմում է Գայանեն: Ասում է` եթե այսօրվա փորձառությունն ունենար այն ժամանակ, գուցե շատ ավելի մեծ օգնություն կցուցաբերեր:

Խոսում ենք կանանց` պատերազմի դաշտում ունեցած դերի մասին: Ասում է` Քելբաջարի օպերացիային մասնակցելիս բարակ «բատինկաներով» էին, ձյուն էր գալիս, իսկ իրենք սարերից վիրավորներ էին իջեցնում: «Դրա համար և´ ֆիզիկապես, և´ հոգեպես պետք է բեռ չդառնաս մյուսներին: Բայց ես միշտ ասել եմ` եթե գնացել ես ու գոնե մի հայ զինվորի կյանք փրկել ես, ուրեմն քո գնալն արդարացված էր, իսկ այն, որ մեկը կամ երկուսը չէր, դա հաստատ էր: Այդ մարդուն տալիս ես հնարավորություն` ապրել մինչև հաջորդ քայլը»,- նկատում է նա:

«Փոքր քարը»

Գայանեն 1997 թ.-ին տեղափոխվել է Երևան, հիմա բնակվում է Արարատի մարզի Հովտաշատ գյուղում, բայց, ասում է, շուտով կվերադառնա Արցախ: Այնտեղ են բնակվում ծնողները, ովքեր իր կարիքն ունեն: Նշում է, որ պատերազմի հիշողություններին ընդհանրապես շատ չի անդրադառնում: Պատերազմը համարում է անցած փուլ, և այնպես չէ, որ ինքը մնացել է այդտեղ: Այն փակված էջ է իր համար: Իսկ պատերազմին իր մասնակցությունը համեմատում է կառուցվող շենքի պատի փոքր քարի հետ: «Երբ շենքը կառուցում են, արանքում փոքր քարեր են դնում, որպեսզի հավասարակշռությունը պահվի, պատը չփլվի: Ամեն մեկս այդ պուճուր քարը դրել ենք»,- ասում է նա:

Զրույցից հետո Գայանեն մեզ ուղեկցում է դեպի կանգառ: Այս անգամ բոլորիս ուշադրությունը գրավում է արագիլի թռիչքը, որից այն կողմ Մասիսն է: Գայանեն ասում է` հիշողությունները պատերազմի դաշտից շատ-շատ են, իսկ ես մտածում եմ, որ դրանք գրի առնելու համար առնվազն մի քանի հանդիպում է անհրաժեշտ: Գայանեն այն կանանցից է, ով գիտի բառի կշիռը: Գուցե դրան նպաստել է նաև պատերազմի ժամանակ կապավոր լինելը, երբ յուրաքանչյուր բառից մարդկանց կյանք է կախված եղել: 

Լուսանկարները՝ Հակոբ Պողոսյանի և Գայանե Առստամյանի անձնական արխիվից

Մեկնաբանել

Լատինատառ հայերենով գրված մեկնաբանությունները չեն հրապարակվի խմբագրության կողմից։
Եթե գտել եք վրիպակ, ապա այն կարող եք ուղարկել մեզ՝ ընտրելով վրիպակը և սեղմելով CTRL+Enter