«Հետքի» զրույցը ՀՀ Փաստաբանների պալատի նախագահ Արա Զոհրաբյանի հետ մեր երկրում արդարադատության իրականացման երաշխիքների, փաստաբանների, դատավորների, նախաքննական մարմինների աշխատանքի մասին է:

- Պարոն Զոհրաբյան, ԵԽ ՄԻ հանձնակատարի վերջին զեկույցում անդրադարձ կա ընտրովի, հասցեական կիրառվող արդարադատության մասին: Ընտրովի արդարադատությունը ինչի՞ ծնունդ է:

- Կարծում եմ՝ դա խոսում է նաև նրա մասին, որ դատական համակարգի նկատմամբ վստահությունը շատ բարձր չէ: Իհարկե, դատական համակարգը փորձեր կատարում է արդարադատություն իրականացնել: Կարծում եմ՝ դատական համակարգն ուզում է անկախ լինել, բայց ինչպես տեսնում ենք այդ զեկույցից դատական համակարգի ներքին անկախության խնդիր էլ կա, այսինքն՝ դատավոր, վերադաս դատարանի դատավոր փոխկապակցվածության խնդիր կա: Ցանկացած ինստիտուտ, այդ թվում և փաստաբանական ինստիտուտը, եթե իր տեղում գտնվի ու կարողանա պայքարել իր լիազորությունների մաքսիմում կիրառմամբ, ապա հնարավոր է, որ ապագայում մենք ունենանք շատ լավ արդարադատություն: Արդարադատությունը չի սկսվում և ավարտվում միայն դատարանում: Արդարադատության բոլոր օղակներն էլ էական են. և՛ դատարանը, և՛  դատախազությունը, և՛ փաստաբանությունը: Ուղղակի պետք է յուրաքանչյուրը իր գործը լավ կարողանա անել:

- ՍԴ նախագահը «Հետքի» հետ հարցազրույցում նշել է. «Մենք ունենք Սահմանադրություն, բայց չունենք սահմանադրականություն, ունենք պառլամենտ, չունենք պառլամենտարիզմ, ունենք դատարաններ չունենք արդարադատություն»: Համամի՞տ եք:

- Համամիտ եմ պարոն Հարությունյանի տեսակետի հետ: Իսկ ի՞նչ անել: Դատավորը պետք է օժտված լինի ոչ միայն բարձր իրավագիտակցությամբ, այլև պետք է լինի անկախ: Իհարկե, այստեղ էլ վերապահում կա. եթե նույնիսկ այսօր դատավորին ասեն. «Բարեկա՛մ, դու այսօրվանից անկախ ես, էլ որևէ խնդիր չունես», բայց նույն դատավորին կարող են հիշեցնել իր հին մեղքերը: Իմ կարծիքով՝ եթե ուզում ենք դատավորներն անկախ լինեն, պետք է պայմանական մի համաներում հայտարարեն, ասեն. «Նախկին որևէ մեղք չեն հիշելու, այսօրվանից քեզ համար նոր օր է բացվում»: Դրանից հետո պետք է մտածել դատավորների նյութական ապահովվածության մասին՝ բարձրացնելով աշխատավարձերը:

- Է՞լ ավելի բարձրացնեն:

- Դուք կարծո՞ւմ եք՝ 400.000 դրամը արժանապատիվ ապրելու համար բավարար է:

- Բայց երբ տեսնում ենք դատավորների հայտարարագրած գումարները, համոզվում ենք, որ դրանք միլիոնների են հասնում:

- Հայտարարագրերը խոսում են իրենց նախկինում ունեցածի մասին: Եթե անձի բավարար կենսապայմանները չբավարարվեն, նա սկսելու է զարտուղի ճանապարհներ փնտրել, որպեսզի գումար աշխատի: Իհարկե, շատ բան կախված է նաև դատավորի անձից, նրա աշխարհայացքից: Բայց բոլոր դեպքերում գայթակղությունն ավելի մեծ է լինում: Իսկ եթե դատավորը գոնե ապահովված լինի՝ չեմ ասում կյանքի ճոխ պայմաններով, այլ գոնե սովորական կենսապայմաններով և ասվի, որ եթե սրանից հետո խնդիրներ ունենաս օրենքի հետ, ապա չես աշխատի դատավոր, ավելին՝ կարող է դատապարտվես, կարծում եմ՝ դատավորների համար կլինի լուրջ հաղորդագրություն:

- Այսինքն՝ կոմպրոմատների համակարգը կաշխատի՞:

- Չգիտեմ՝ կոմպրոմատ է դրա անունը, թե ոչ, բայց բոլոր դեպքերում մեր հասարակության մեջ դատավորը ընկալվում է ավելի շատ որպես բացասական, քան դրական: Բայց Արդարադատության ակադեմիան ավարտած երիտասարդները մեզ հույս են տվել, որ, իրոք, իրավիճակը կարող է փոխվել: Փաստաբաններն ուզում են տեսնել ուժեղ, պրոֆեսիոնալ, ճնշումներին դիմացող դատավորներ: Իսկ հիմա ստացվում է, որ դատավորը վախենալով, որ, օրինակ, խափանման միջոց կալանք կիրառելու միջնորդությունը կարող է մերժել և մեղադրյալը փախուստի դիմի, կմեղադրեն դատավորին: Պետությունը պետք է մեղադրի ոչ թե դատարանին, այլ քննիչին: Հակառակը՝ դատարանը պետք է բարձր գտնվի, դատարանը պետք է մերժի միջնորդությունը, երբ տեսնի, որ անձին կալանքի տակ պահելու հիմքերը բավարար չեն: Եվ քննիչները դրանից հետո ստիպված կլինեն հիմնավոր միջնորդություններ բերել դատարան: Այսօր ի՞նչ է ստացվում. նախաքննության մարմինը ապացույցներ է հավաքում՝ ապացույցների թագուհի համարելով ինքնախոստովանական ցուցմունքը, ինչո՞ւ, քանի որ դա ամենահեշտն է: Մարդը կասի՝ ես եմ հանցանք կատարողը, ամեն ինչ կվերջանա: Երբ գալիս է դատաքննության փուլը, անձը ասում է՝ նման ցուցմունք եմ տվել ստիպված: Եթե այդ ցուցմունքը հանում ենք գործից, շատ թույլ գործ է դառնում: Այստեղ գալիս է այսպես ասած՝ ձեռքի ուժը. դատախազություն- դատարան համերաշխությունը բերում է նրան, որ դատարանն արժանահավատ չի համարում դատաքննության ժամանակ տված ցուցմունքը:

- Մրցակցայի՞ն է այսօր դատարանը:

- Քաղաքացիական գործերով՝ այո, քրեական գործերով՝ դեկլարատիվ բնույթ է կրում մրցակցային լինելը:

- Ինչո՞վ է դա դրսևորվում:

- Դուք էլ լավ գիտեք, որ նախաքննության փուլում փաստաբանի կողմից ապացույցներ հավաքելու լիազորությունները շատ սահմանափակ են: Ավելին՝ այս պայմաններում փաստաբանները սովորաբար նախաքննության փուլում պասիվ են լինում:

- Փորձաքննությունների ազգային բյուրոյի հետ վերջերս ստորագրեցիք համագործակցության հուշագիր, ըստ որի փաստաբաններն էլ կկարողանան արտադատական կարգով փորձաքննությունների համար դիմել: Գործնականում ինչ-որ փոփոխություններ կլինե՞ն:

- Արտադատական փորձաքննության ապացուցողական նշանակությունը որոշակի առումով միանշանակ չէ: Այն քրեադատավարական օրենսգրքով պետք է որոշակի ճանապարհ անցնի, նոր դառնա ապացույց: Բայց բոլոր դեպքերում հաջող գործիք կարող է լինել փաստաբանի համար: Պատկերացրեք՝ փաստաբանը կասկած ունի մի փաստաթղթի կեղծ լինելու առնչությամբ: Դիմում է քննիչին, որ դատաձեռագրաբանական փորձաքննություն նշանակվի, քննիչն էլ մերժում է: Բայց եթե նույն փաստաբանը կարողանա ինքնուրույն դիմել եզրակացություն ստանալու համար համար: Հետո կասի՝ հարգելի՛ քննիչ, այսպիսի եզրակացություն եմ ստացել, խնդրում եմ Դուք էլ միջնորդեք, որ քերադատավարական կարգով փորձաքննություն նշանակվի: Արդեն քննիչի կողմից մերժումը լուրջ խնդրահարույց կլինի: Հակառակ դեպքում՝ բացարկի հիմք կարող է լինել:

- Վճռաբեկ դատարանի հետ փաստաբանական պալատը մի քանի տարի շարունակ բանավեճի մեջ է, անգամ հունիսին գործադուլներ են լինում: Ինչ-որ առումով հանգուցալուծում ունե՞ք:

- Փաստաբանների գործադուլն ամենածայրահեղ միջոցն է: Դրական տեղաշարժեր կան: Պետական համակարգն էլ ունի իր «նյարդերը»: Իրենք էլ հասկանում են, որ չի կարելի այսպես երկար շարունակել: Դրա մասին է վկայում նաև արդարացման դատավճիռների փոքրիկ աճը: Դեռևես չենք բացառում բանակցությունների հնարավորությունը։Հույս ունեմ, որ ի վերջո հնարավոր կլինի վճռաբեկ դատարանի դերը և նշանակությունը հստակեցնել դատական համակարգում:

- Արտերկրում հենց փաստաբաններն են լինում նախաձեռնողը, որ վերաբացվեն տասնյակ տարիների վաղեմության գործեր, լինում են արդարացման դատավճիռներ 20-30 տարի անց: Մեզանում, սակայն, իրեղեն ապացույցները պահպանված չեն, դատախազությունն էլ չի գնում նոր վարույթներ նորոգելու ճանապարհով: Ի՞նչ անել:

- Ցավոք, կարող ենք արձանագրել, որ լինում են նաև դատական սխալներ, որոնք օրինական ուժի մեջ մտած դատական ակտի արդյունքում մնում են գործի մեջ: Եվ այդպես ունենում ենք խեղված ճակատագրեր: Չի կարելի բացառել դատական սխալը: Իրոք, պետք է ոչ թե ոչնչացնել, այլ պահպանել ապացույցները: Չի կարելի բացառել, որ գիտության զարգացմամբ հնարավոր են նոր գործիքներով ճշմարտությունն ի հայտ բերել: Ես կիսում եմ Ձեր տեսակետը: Մեկ անմեղ մարդու դատապարտելով չի վերջանում այս հարցը, ստացվում է, որ մեկ կամ մի քանի մեղավորներ էլ մնում են ազատության մեջ: Դա մեծ չարիք է հասարակության համար:

- Ի՞նչ կարելի է անել 20 տարվա վաղեմության քրեական գործերով, երբ դատապարտյալը տարիներ շարունակ պնդում է, որ դատական սխալ է տեղի ունեցել:

- Հաշվի առնելով այն, որ գործ ունենք օրինական ուժի մեջ մտած դատական ատերի հետ՝ նուրբ հարց է։ Փորձագետի մակարդակով այդ հարցը չեմ ուսումնասիրել և չեմ կարող այս պահին լուծում առաջարկել:  

- Պարոն Զոհրաբյան, փաստաբաններին երբեմն մեղադրում են հօգուտ մյուս կողմի կամ պետական մարմնի աշխատելու մեջ: Ի՞նչ է անում Փաստաբանների պալատը նման դեպքերում:

- Մենք նման փաստաբաններին անվանում ենք «գրպանի» փաստաբաններ: «Պատերազմ» ենք հայտարարել իրենց դեմ: Դա բացահայտելը դժվար է, բայց մենք յուրատեսակ «ականներ» ունենք վարքագծի կանոնագրքում, որ հնարավոր է դարձնում նման փաստաբանների բացահայտումը: Մասնավորապես՝ փաստաբանին արգելված է երաշխիք տալ գործի ելքի վերաբերյալ, քանի որ դա հիմք է փաստաբանի արտոնագիրը դադարեցնելու համար:  Պարզ է՝ եթե երաշխիք է տալիս, ուրեմն որոշակի կապի մեջ է գտնվում վարույթն իրականացնող մարմնի կամ դատարանի հետ: Այսինքն՝ կարողանում է ելք որոշել կամ խոստանալ գործի ելք: Երկրորդ՝ փաստաբանը իրավունք չունի վարույթն իրականացնող մարմնի հրավերով գնա ամբաստանյալին պաշտպանելու: Այդպես ստացվում է քննիչը դառնում է նրա գործատուն և նա բնական է, որ չի կարողանալու ակտիվ պաշտպանություն իրականացնել։Եթե փաստաբանների պալատի խորհուրդը տեսնում է, որ փաստաբանը վարույթում ներգրավվել է քննիչի հրավերով և դրան զուգահեռ ակտիվ չի պաշտպանել իր վստահորիդն, ապա դա կարող է համարել ակնհայտ կոպիտ խախտում և դադարեցնել փաստաբանի արտոնագիրը։Վերջերս խորհուրդը մեկ փաստաբանի արտոնագիրն այդ հիմքով դադարեցրել է։

- Արդյոք լավ փաստաբանը բավարա՞ր է, որ արդարադատություն իրականացվի:

- Այսօր, ցավոք, բավարար չէ: Շատ լավ փաստաբանն իրենից կախված ամեն ինչ կարող է անել, բայց գործի ելքը որոշողն ի վերջո դատավորն է։  Պետք է, որ դատավորն էլ լավը լինի։Դատախազների մոտ սերնդափոխության արդյունքում մի նոր գիծ է բացվել: Նախկինում  դատավոր-դատախազ համագործակցությունը շատ սերտ էր: Կար չգրված համագործակցություն, իսկ այժմ կարծես թե նոր դատախազները այդքան էլ սերտ կապեր չունեն դատավորների հետ, ինչն ի վերջո նպաստելու է արդարադատությանը։

- Հիմա էլ են միասին սովորում դատավորներն ու դատախազները:

- Դրան ես Ձեր պես լավ չեմ վերաբերում, բայց դա դեռ կարելի է կարգավորել: Ամեն դեպքում դատավոր-դատախազ պատնեշ կա հիմա: Նախկինում նրանք միասին սուրճ էին խմում մի սենյակում, իսկ փաստաբանը միջանցքում սպասում էր:

- Հիմա էլ է այդպես լինում հաճախ:

- Առաջ դա կանոն էր, հիմա Ձեր ասածը բացառություն կարող է լինել:   

- Ովքե՞ր են փաստաբանները, բնորշիչ մի քանի գիծ կասե՞ք:

- Բարձր իրավագիտակցություն ունեցող քաղաքացիներ են, համարձակ մարդիկ: Մեր փաստաբան կանայք և աղջիկները նույնպես  շատ համարձակ են: Փաստաբանական դպրոցից եկող սերունդն էլ խոստումնալից է։Ապագայում՝ մի քանի տարի հետո նոր սերունդը փաստաբանների շարքերում կստիպի ինտելեկտուալ մրցակցության:

- Գագիկ Ղազինյանը մեզ հետ հարցազրույցում նշել էր, որ չկա հասարակական ընդհանուր ձևավորված պահանջ արդար դատաքննության:  

- Հասարակական ընդհանուր ձևավորված պահանջի չլինելը, կարծում եմ չպետք է հիասթափեցնի այդ համակարգը դարձնել լավը։ Օրինակ՝ որևէ մեկը չի կարող ասել, որ փաստաբանական դպրոց ընդունվել է ծանոթով կամ կոռուպցիոն ճանապարհով: Բայց միշտ էլ եղել են զանգեր: Սակայն զանգողին բացատրում ես, որ այնպիսի համակարգ է ներդրված, որ նույնիսկ հարազատ եղբորդ չես կարող օգնել: Այստեղ զանգողը տեղի է տալիս և հարմարվում է համակարգի հետ։ Եթե ամփոփենք, կա հասարակական պահանջ մաղարիչով ընդունվել դպրոց, բայց չկա նման առաջարկ կամ հնարավորություն։  Արդյունքում հասարակությունը պարտադրված է համակերպվել համակարգի կանոններին։

- Դեղատոմսը ո՞րն է, որ արդարադատություն իրականացվի:

- Ես այլընտրանք չեմ տեսնում, քան այն, որ ամեն մեկն իր մասնագիտության մեջ իր գործը լավ անի: Երբ մի ինստիտուտ գործ անի, մյուսներն էլ կաշխատեն: