սկիզբը

ՎԵՐԱԴԱՐՁ ԱՏԱՆԱ

Օր մը իշխանցիները հաւաքուեր եւ դժուարին կացութիւնէն ազատելու համար ճար մը խորհեր են: Դիւրին չէր աղտոտութեան մէջ խեղդուած, ոջիլ, հիւանդութիւն եւ այլն, անդադար աշխատիլ մէկ հացի համար: Լսելով, որ Ատանան բարեբեր, առատ երկիր

է, ուզեր են միջոց մը գտնել հոն փոխադրուելու համար: Քանի մը տղաներ, ամենամեծը 15 տարեկանը չէր անցներ, խանէն դուրս կ’ելլեն, կը հանդիպին յոյն մեքենավարի մը, որ շոգեկառքով միշտ Ատանա կ’երթայ-կուգայ եղեր: Յոյն մեքենավարը կ’առաջարկէ ամէն ընտանիքէ մէկ մէճիտիէ առնելով, Ատանա փոխադրել շոգեկառքով: Մեր տղաքը միամտաբար հաւատալով յոյնին խօսքերուն, կանխիկ կը վճարեն դրամը ու կը ժամադրուին: Տեղն ալ կ’որոշեն, կ’երթան կը ծանօթանան, Հալէպէն դուրս ամայի վայր մը: Կէս գիշերին պիտի երթայինք ու սպասէինք: Ինքը շոգեկառքը պիտի կեցներ, մեզ տեղաւորեր:

Իբրեւ թէ ազդեցիկ մէկն էր, ուզած տեղը կրնար շոգեկառքը կեցնել:  Դռնապանը հայ ըլլալով, հետը համաձայներ էինք, քանի մը ղուրուշ պիտի տայինք, որ աչք գոցէ: Որոշուած օրը կէս գիշերին ամէնքս ալ անաղմուկ դուրս ելանք խանէն: Քալէ ու քալէ` վերջապէս հասանք որոշուած տեղը: Շոգեկառքերը իրարու ետեւէ կուգային եւ կանցնէին, բայց ոչ մէկը չէր կենար: Լուսնալու մօտ տեսանք որ չարաչար խաբուեր ենք:

Որոշեցինք շուտափոյթ խան վերադառնալ, այդ տեղն ալ չկորսնցնենք: Այս անգամ ոչ թէ քալել, վազել էր պէտք: Վերջապէս հեւիհեւ խան հասանք: Դռնապանը հասկցաւ եղելութիւնը եւ առարկութիւն չըրաւ.

– Շուտ, որեւէ մէկը ձեզ չի տեսած տեղերնիդ գացեք:

Կամացուկ մը գացինք, տեղերնիս գրաւեցինք: Դէպքը այսպէս գաղտնի մնաց:Ամիսներ յետոյ մեծերը սկսան նորէն այդ ծրագիրը մէջտեղ բերել: Այս անգամ որոշեցին քալելով Ատանա երթալ:Սկսան պատրաստուիլ: Երթալիք ճամբանիս այնքան ալ ապահով չէր, նոյնիսկ վտանգաւոր էր: Մենք դէպի մահը կ’երթայինք: Ամեն կողմ կոտորած, աքսոր`պատերազմը տակաւին կը շարունակուէր: Ամէն ընտանիք առած հացէն մէկը կը ծախեր, որպէսզի նեղ օրերու համար քանի մը ղուրուշ ունենայ, թէեւ տրուած հացը անբաւարար էր:Այս կ’ընէին անօթի մնալու գինով:

Յարմար օր մը, առաւօտ կանուխ, լոյսը չի բացուած, ամէնքս պատրաստ, ունեցած-չունեցած քուրջերնիս հաւաքելով ելանք ճամբայ:  Ամենէն դժուարը որեւէ մէկուն ուշադրութիւնը մեր վրայ չի հրաւիրած Հալէպ քաղաքէն դուրս ելլելն էր: Եթէ երբեք մեզ ձերբակալէին եւ գիտնային, որ հայեր ենք, մինչեւ Տեր-Զօր կը ղրկէին, որ մահուան համազօր էր:Բարեբախտաբար ոչ մէկը ուշադրութիւն դարձուց:Բանուկ ճամբաներէ խուսափելով, ընտրեցինք լեռնային կածանները, ուր երթեւեկութիւնը ցանցառ էր:Քիչ մարդերու կը հանդիպէինք, անոնք ալ կը կարծէին, որ թուրք կամ քիւրտ ենք, որովհետեւ հայը չէր յանդգնէր այսպէս ազատ ճամբորդել:Ոմանք ալ այնպէս գիտէին, որ հայ չէ մնացած, բոլորն ալ սպաննուած են:Մեր խումբը 20-25 հոգի էր, մեծ մասամբ կիներ եւ աղջիկն եր էին, իբր տղամարդ վեց կամ եօթ 15-16 տարեկան տղաներ կային, քանի մը հոգին ալ 6-7 տարեկանը չէին անցներ:Միայն երկու-երեք հոգի թուրքերէն խօսել գիտէին, անոնք ալ կիներ էին:

Երբ առանց միջադէպի բաւական ճամբայ կտրեցինք, յարմար տեղ մը կանգ առինք, քիչ մը հանգչելու, պատառ մը հաց ուտելու համար:Պիտի ճամբորդէինք գիշերով, որով շատ չի տեւեց մեր հանգիստը:Այսպէս` գիշերներով ճամբորդելը, ցորեկները պահ մտնելը շարունակուեցաւ շաբաթներ: Օր մը հանգչելու համար նորէն տեղ մը գտնելով` որոշեցինք լուացուիլ, մաքրուիլ: Ջուրը մօտ էր, մարդ չէր երեւիր: Առիթէն օգտուեցանք:

Հաց շատ քիչ ունէինք: Քանի մը կիներ, երբ իմացան, որ մօտերը քիւրտի գիւղ մը կայ, յանդգնութիւնը ունեցան երթալ, ամէն գնով քիչ մը հաց գտնել, որպէսզի կարենայինք շարունակել մեր ճամբան: Գացին, բերին: Այս անգամ ալ հացին հետը ուտելու բան պէտք էր, ամէնքս ալ բաւական տկարացած էինք: Կնոջ մէկը բաւական հեռու գացած էր, վազելով ետ եկաւ.

-Քոյրիկներ, մեր գիւղի դաշտերին բանջարէն հոս շատ կայ, երթանք հաւաքենք:

Իրաւ, շատ կար:Ամենքս ալ սկսանք հաւաքել, կրակ վառեցինք, բանջար եփեցինք, քիչ մը վրան աղ ըրինք, եղաւ աղցան: Ախորժակով կերանք, բայց ամէն օր բանջար ուտելէն զզուեցանք: Օր մը, երբ կազդուրելու համար լեռները կանգ առինք, տեսանք, որ խոտերու մէջ կրիաներ կը պտտին:Չեմ յիշեր ով, ըսավ.

-Քոյրիկներ, այս կրիաները կ’ուտուին:

Այդ խօսքը բաւական էր, հաւաքեցինք, խոշոր քարերով ջախջախեցինք, պատեանէն հանեցինք, եփեցինք: Սքանչելի, ոչխարի միսէն համով էր: Կրիան ուրիշ առաւելութիւն մըն ալ ուներ, հաւի հաւկիթի նման երկու դեղնուց կ’ելլեր փորէն, այդ ալ հաւկիթի տեղ կը գործածէինք: Ուրեմն` միս, հաւկիթ, բանջարեղէն, հաց եւ քիչ մըն ալ աղ, մեր ճամբու ուտելիքը ապահովուած էր: Երբ շատ կրիա գտնէինք, պահեստի համար կը խաշէինք, յետքը պաղ-պաղ կ’ուտէինք, որովհետեւ ամէն տեղ ալ կարելի չէր ապահովել անոնց որսը: Այլեւս ուտելիքի մասին չէինք մտածեր, կը շարունակէինք անդադար յառաջանալ:

Կամուրջի մը հանդիպեցանք, որ անպայման պէտք էր անցնիլ, երկու կողմը լեռներ էին, ուրիշ ճամբայ չիկար: Երկու հոգի ղրկեցինք, որ հետազօտեն տեղանքը, ետ եկան, ըսին, թէ ամէն անցորդէ թուղթ կը պահանջեն: Այդ մեր գործին չէր գար: Բաւական սպասելէ յետոյ որոշեցինք քիւրտի մը գետը անցնելու ուրիշ ճամբայ հարցնել:

-Կայ,- ըսավ,- բայց երեք օրով ճամբանիդ կ’երկարի: Քիւրտերու գիւղերէն պիտի անցնիք: Թերւս վտանգաւոր ալ է:

Որոշեցինք ամէն վտանգ աչքերնիս առնել, անցնիլ քիւրտաբնակ գիւղերէ: Երբ գիւղի կը մօտենայինք, չորս-հինգ կիներ իբր թէ մուրալու պատրուակով, կանցնէին: Յետոյ մէկը ետ կուգար, կ’ըսէր.

-Վտանգ չի կայ, ուշադրութիւն ընող չի կայ:

Այսպէս բոլորս կրցանք անցնիլ լեռնային վտանգաւոր գիւղերէն: Թէեւ երկար տեւեց, բայց առանց զոհ տալու գործը գլուխ հանեցինք: Երբ վախով, դողով խուսափեցանք այդ լեռներէն, քայլերնիս արագացուցինք, բայց դժբախտաբար կասկածելի մարդոց հանդիպեցանք: Փախիլը աւելի վտանգաւոր էր, սպասեցինք, թէ ինչ պիտի ընեն:Այդ մարդիկ մօտենալով մեզի, աղջիկի մը մազերէն բռնելով, քաշկռտելով տարին: Մեր թրքախօս կիները վայնասուն բարձրացնելով, աղջիկը ազատելու համար վազեցին անոնց ետեւէն:Երկու մարդեր դէմէն կուգային, լսեցին մեր կիներու լացը եւ պոռչտուքը.

-Միւսլմանին վայել չէ օր ցերեկով իսլամ աղջիկ փախցնել:

Երկու մարդերը կարծելով, որ թուրքեր ենք, միջամտելով վայրենիներու ճիրաններէն ազատեցին աղջիկը, յանձնեցին մօրը:Փնտռեցինք յարմար տեղ մը հանգչելու, յուզումնիս, վախերնիս փարատելու համար: Վայրը դաշտային էր, այլեւս պահ մտնելը անկարելի, սկսանք ցերեկ օրով ճամբորդել... Կանաչութիւն, ծառեր, արտեր, գեղեցիկ օդ, կարծես ուրիշ երկիր ըլլայինք:Յանկարծ հեռուէն նարինջի ծառեր տեսանք, այնչափ շատ էին, որ շրջապատին նարինջի գոյն կուտային: Զգուշութիւնը մոռցած` յառաջացանք: Նարնջենի երբեք տեսած չէինք: Բաւական մօտեցանք քաղաքին, ինչ տեսնենք, ամէն բակ լեցուն է նարինջի ծառերով, ատոր համար հեռուէն կաս-կարմիր կ’երեւար: Կիլիկիայ` Տէօրթ-Եօլ հասած էինք: Խումբ-խումբ մտանք քաղաք, անցանք շուկայէն, տեսանք նարինջի հսկայ կոյտեր, գինը շատ աժան էր, քիչ մը գնեցինք, շուտով ճամբայ ելանք: Բազմաթիւ փորձանքներէն ու տանջանքներէն յետոյ մեր նպատակէն` Ատանայէն շատ հեռու չէինք: Չափազանց հարկաւոր էր զգուշութիւնը, որովհետեւ Ատանայի թուրքերը Սեբաստիոյ թուրքերու նման վայրենի ատելութեամբ լեցուած էին հայութեան հանդեպ: Վերջապէս Ատանայի մատոյցները հասանք եւ կացութիւնը ուսումնասիրելու համար որոշուեցաւ քանի մը տղաներ ղրկել քաղաք: Իրիկուան դէմ տղաքը վերադարձան, ըսին.

-Թուրք մը գտանք, սայլով մեզ իր տունը պիտի տանի: Զգուշութեան համար պէտք է հոս սպասենք մինչեւ որ մութը աղւոր մը կոխէ: Թուրքը ըսեր էր` «Ձեզ գիւղ մը պիտի տանեմ ագարակի մէջ աշխատցնելու համար: Ես ալ ձեր վրայ հսկիչ պիտի ըլլամ»: Ընդունեցինք, ուրիշ ճար չունէինք:

ԴԵՊԻ ԳՅՈՒՂ

Թուրքը գիշերով եկաւ, մեզի տարաւ իր տունը: Քիչ մը ուտելիք տուաւ: Նաեւ ըսավ.

-Թուրքերը, եթէ ձեզի տեսնեն եւ գիտնան որ հայեր եք, կերթան նահանգապէտին կը մատնեն, մեր գործը գէշ կ’ըլլայ:

Սայլերով փոխադրուեցանք ագարակ: Ագարակը Ատանայէն բաւական հեռու գեղեցիկ գիւղի մը մէջ էր:Տիրոջ անունը Հիւսէին էր, բարի եւ ազդեցիկ մարդ էր, շատ հողեր, արտեր ունէր: Կը մշակէր ծխախոտ, բամպակ, շաքարեղեգ, ձմերուկ, սեխ, ցորեն, գարի, կանաչեղեն: Կիները եւ տղաքը կ’աշխատէին արտերը, երկու կրտսեր տղաներն ալ ոչխար կ’արածէին: Ունէր նաեւ քիւրտ եւ թուրք աշխատաւորն եր: Ագարակատէրը մեզ պատշաճ կերպով սենեակներ յատկացուց: Ուտելիքը առատ, խոհարարն ալ յոյն մըն էր: Մայրս տունը կ’աշխատէր, լուացք, կարկտուք, մաքրութիւն կ’ընէր:

Ես պզտիկ ըլլալուս համար, արտերը ման կուգայի:Հիանալի եւ գեղեցիկ, նոյնիսկ ամառ օրով, լեռնային ձիւնոտ գագաթներով երկիր էր Կիլիկիան: Ատանայի օդը տաք եւ մեղմ էր, ծովը հեռու չէր: Այսպէս տեւեց տարիներ, մինչեւ լսեցինք, որ ֆրանսական եւ հայ կամաւորական բանակները գրաւեր են Մերսին եւ Ատանա քաղաքները:1919 թ.: Մեր ուր ախութեանը չափ չիկար, վերջապէս ազատուած էինք: Թուրքերը սկսան մեղմանալ և բարեացկամ ըլլալ:Մեր համագիւղացիները որոշեցին ձգել ագարակը, երթալ հաստատուիլ Ատանա, բայց մենք` մայրս, քոյրս, ես եւ ուրիշ կին մը որոշեցինք մնալ, վախնալով, որ լուրը սուտ կ’ըլլայ: Տասնըհինգ օր յետոյ մենք ալ որոշեցինք երթալ Ատանա, մեր գիւղ ացիներուն միանալ:Հիւսէինը շատ աղաչեց, որ մնանք, աշխատինք.

-Ես բարեացկամ գտնուեցայ ձեր հանդեպ... նեղութիւն չը տուի, պաշտպանեցի մինչեւ օրս:

Պատասխանեցինք.

-Ըսածներդ շատ ճիշտ են, շնորհակալ ենք, երբեք չի պիտի մոռնանք:

Տեսաւ, որ չի կրցաւ մեզի համոզել, կառք մը յատկացուց, շատ ուտելիք տուաւ, բարի ճանապարհ մաղթեց:

Հիւսէինը կ’ուզէր մեզ իր քովը պահել, որպէսզի օր մը երբ հաշիւ պահանջէին իրմէ, մենք նպաստաւոր վկայութիւն տայինք: Թուրքերը յիշելով իրենց անմարդկային, սանձարձակ սպանդը, վրիժառու հայ կամաւորներէն շատ կը վախնային: Հասկնալով իր միտքը, ըսինք եթէ բան մը պատահի, անմիջապէս մեզի լուր տայ, որ ամէնքս գանք, վկայենք:Մարդը շատ յուզուեցաւ, քիչ մըն ալ դրամ տուաւ, «Երթաք բարով, Աստուած ձեզի հետ ըլլայ՚ ըսելով ճամբու դրաւ: Ձիու կառքով ճամբայ ելանք դէպի Ատանա: Տակաւին կէս ճամբան չը հասած ֆրանսական բանակի մը հանդիպեցանք` ձիու կառք երու վրայ թնդանոթներ, զենքեր, գնդացիրներ բարձած կերթային Ատանա: Ուշադրութեամբ եւ զարմանքով կը նայէինք անոնց, կուզէինք հասկնալ, թէ ինչ լեզուով կը խօսէին: Ով հրաշք, հայերէն կը խօսէին, իրարու Գէորգ, Կարապէտ կը կանչէին:Սկսանք պոռալ.

– Մենք ալ հայ ենք:

Զինուորները վազեցին դէպի մեզ: Տեղատարափ հարցումներ, ամէն ոք իր հարազատին ողջ կամ մեռած ըլլալը կուզեր իմանալ: Վերջը դարձան կառապանին, ուզեցին կառքէն վար առնել:

-Եթէ ձեզի վատութիւն ըրած է,- ըսին,- անմիջապէս սպաննենք:

Մենք ալ ըսինք.

-Ընդհակառակը, այս մարդը եւ իր տէրը ամբողջ պատերազմի ընթացքին մեզ կերակրած, մեր կեանքը փրկած են:

Թուրք կառապանը վախէն դեղնած մեր կողմը կը նայեր աղաչանօք, չըլլայ, որ զրպարտենք զինքը, որովհետեւ թուրքերու մէջ զրպարտութիւնը հասարակ բան էր: Երբ տեսաւ, որ իրեն բան մը չըրին, ուրախացաւ, շնորհակալութիւն յայտնեց, մեզ մինչեւ Ատանա, մեր ուզած տեղը տարաւ:

-Երբ գիւղ վերադառնամ ձեր բարի վերաբերմունքը Հիւսէինին պիտի պատմեմ,- ըսաւ,- թող ան ալ ապահով ըլլայ, որ իր ըրած բարիքը ձեզի հանդեպ չի մոռցուած, դուք ապերախտ չեք:

Մեզ տեղաւորեցին Աբգարեան վարժարանը, որ Ատանա քաղաքին կեդրոնը, ֆրանսական կառաւարական շենքին ճիշտ դէմը կը գտնուէր: Ողջ մնացած աքսորեալ հայերը Տեր-Զօրէն, Բաղտատէն, Հալէպէն, ամէն կողմէն կը վերադառնային: Հետեւաբար հայերու թիւը կը բարձրանար Կիլիկիոյ մէջ: Բոլորս ալ, թէեւ ցնցոտի հագած, ոտքերնիս բոպիկ, անօթի, ուրախ էինք: Մեծ յոյսերով տոգորուած էինք, որ մեր թշվառութիւնը մօտ ապագային վերջ պիտի գտնէ: Հայ կամաւոր զինուորների ներկայութիւնը ապահովութիւն կը ներշնչեր:

Հետզհետէ ամէն բան բնական հունը կը մտներ:  Խանութներու, ճաշարաններու, սրճարաններու ցուցանակները հայերէն գրուած էին, բոլորին տէրերն ու յաճախորդները հայեր էին, ամէն ինչ հայկական էր: Հայերը եռուզեռով սկսան գործի փարիլ, վերաշինել երկիրը:

Գիւղացին վարեց հողը, արհեստաւորը բացաւ իր կրպակը, ամէն բան լաւ դրութեան մէջ էր: Այլեւս ազատուած կը կարծէինք մենք մեզ: Վերջ բոլոր չարչարանքներուն եւ տառապանքներուն: Անշուշտ, կողոպուտը եւ աքսորը չի խնայելով ոչ ծերերին, ոչ երեխային, դիւրութեամբ չի պիտի մոռցուէր:

Նոյնիսկ հայ երիտասարդ աղջիկները կամաւոր զինուոր գրուեցան հայրենիքի պաշտպանութեան համար: Մենք` փոքրերս, երբ խմբերով կ’անցնէին Ատանայի փողոցներէն, կը դիտէինք անոնց երթը, արդար հպարտութեամբ կ’ուրախանայինք: Բացուեցան դպրոցներ, որբանոցներ, սկսան փնտռել քիւրտերու, թուրքերու եւ արաբներու կողմէ բռնի հաւաքուած աղջիկներ եւ տղաներ, տեղաւորել դպրոցն երու եւ որբանոցներու մէջ: Այդ խեղճերը միայն թուրքերէն, քիւրտերէն եւ արաբերէն խօսել գիտէին, բայց հայերէնը պարտադիր էր անոնց համար:Մեզ փոխադրեցին քաղաքէն քիչ դուրս գաղթականներու համար շինուած փայտէ կացարանները:

Դպրոցական տարիք ունեցող տղաները եւ աղջիկները տարին որբանոցի մեծ եւ գեղեցիկ շենքը, որ կը գտնուէր Ատանայի այգիներու մէջ: Ես ալ հոն բնակելու բախտը ունեցա: Վիճակնիս լաւ էր`սնունդը առատ, հայկական մթնոլորտ:Անոնք որ հայերէն չէին խօսէր, կը պատժուէին:

Տնօրենին եւ ուսուցիչներուն հսկողութեան տակ բոլորս լաւ հայերէն խօսել վարժուեցանք: Այսպէս խաղաղ եւ երջանիկ հայ ժողովուրդը սկսաւ իր ապագան կերտել ու կազմակերպել: Բայց աւաղ, երկար չի տեւեց այս ամէնը, ժամանակները փոխուեցան, Ֆրանսան ալ փոխեց իր քաղաքականութիւնը ի նպաստ թուրքերու: Թուրքերը սկսան բացեիբաց յոխորտալ, հասկնալով, որ ժամանակն իրենց օգտին կ’աշխատի: Անոնք առիթէն օգտուելով, կը զրպարտէին հայերը, որպէս գողեր ու կողոպտիչներ: Ֆրանսական զինուորական իշխանութիւններն ալ առանց քննութիւն կատարելու, ճշմարտութիւնը պարզելու շատ հայեր կախաղան հանեցին Ատանայի հրապարակը:Պարզապէս գոհացում տալու համար թուրքերուն: Յայտնի եղաւ, որ թուրք-ֆրանսական իշխանութիւնները գաղտնի դաշնագիր կնքած են, որով ամբողջ Կիլիկիան առանց որեւէ երաշխավորութեան պիտի ձգէին թուրքերուն: Նորէն իրենց շահերուն համար զոհելով հայերը: Մոռնալով հայերուն տեղահանութիւնը, ջարդը, աքսորը, հայ ժողովուրդի եւ կամաւորներու զոհողութիւնը, Ֆրանսայի համար թափած արիւնը: Իրենց փոքր թիւով դաշնակիցին տուած մեծ թիւով զոհերը: Հաւատալով սուտ խօստումներուն հայերը թէ իրենց հայր ենիքը եւ թէ հսկայական հարստութիւնը կորսնցուցին:

Թուրքերը սկսան սանձարձակ գործել, ելան լեռները, նպատակ ունենալով քանդել մասնաւորապէս հայ կամաւորներու զօրանոցները, թնդանոթներով ռմբակոծեցին Ատանան: Յետոյ քեմալականները Հաճընը, Մարաշը եւ Այնթապը պաշարեցին: Այդ քաղաքներու հայերը օգնութեան սպասելով քաջաբար կռուեցան թուրք խուժանին դէմ:

Ատանայի հայ երիտասարդները կամաւորական խումբեր կազմեցին, օգնելու փութացին իրենց պաշարուած եղբայրներուն, սակայն ֆրանսական իշխանութիւնները արգելք հանդիսացան:Հայերը ամիսներ շարունակ հերոսաբար կռուելէ յետոյ, անօգնական մնալով, ստիպուած եղան անձնատուր ըլլալ: Պարպուեցան Հաճընը, Մարաշը, Այնթապը: Հայերէն ոմանք ջարդուեցան թուրք չեթեներու կողմէ, ոմանք ցուրտ ձմեռով փախուստի ժամանակ սառեցան, ճամբաները կորսուեցան: Հազիւ չնչին մաս մը ազատեցաւ: Այս դէպքերէն յետոյ այլեւս անկարելի եղաւ վստահիլ ֆրանսական իշխանութեան խօստումն երուն:Ատանան խուճապի մատնուեցաւ, սկսաւ պարպուիլ:

Հայերը իրենց անհատական միջոցներով ամէն կողմ ցրուեցան` գացին Լիբանան, Սուրիա, Կիպրոս, Ֆրանսա, այլուր, ուր որ կրնային:

 ԴԵՊԻ ՊՕԼԻՍ

Մենք որոշեցինք Պօլիս երթալ, սայլեր վարձելով ճամբայ ելանք: Ատանայէն բաւական հեռու Գարաթաշ կոչուած ծովեզերքը մեզ առագաստանաւ մը տրամադրուած էր, լեցուեցանք մէջը: Հով չըլլալուն պատճառաւ մէկ օրուան փոխարէն չորս օրեր ծովը մնացինք:

Խմելու ջուրը սպառեցաւ, բայց թուրք չեթեներէն վախնալով չէինք կրնար ծովեզերքին մօտենալ: Փորձեցինք ծովին ջուրը խմել, շատ աղի էր: Ով խմեր, կը փսխեր: Օդը շատ տաք էր, ծովը հանդարտ, հով չի կար, որ նաւը առաջ երթար: Նաւաստիները պզտիկ մակոյկներով կը թիավարէին` նաւը քիչ մը առաջ շարժելու համար: Վերջապէս հասանք Մերսին, որ բաւական մեծ նաւահանգիստ մըն էր: Ելանք քարափ: Նաւը հեռուն կ’սպասեր: Գոյքերը եւ մենք մնացինք փողոցները, իջեւանելու համար կարգադրութիւն չէր եղած կանխաւ: Բարեբախտաբար օդը տաք էր, բայց հոս ալ հետզհետէ ամէն կողմերէ ուրիշ հայեր եկան, նորէն կազմուեցաւ հսկայ բազմութիւն մը: Փողոցները լեցուեցան եւ խճողուեցան: Կային վանեցին եր, էրզրումցիներ, սեբաստացիներ, այլ գաւառներէ հայեր: Անոնք ալ գոյքերով մեզի պէս մնացին փողոցները: Սպասումը տեւեց շաբաթներ:

Վերջապէս որոշուեցաւ` մեզ եւ մեր գոյքը պիտի փոխադրուէր հեռուն կեցած մեծ նաւը: Մեծ նաւին հասնելու համար մեզի յատկացուցին հաստ չուաններով պզտիկ շոգենաւերուն կապուած փայտե ապրանք ատար նաւակներ: Դժբախտաբար բոլոր այդ նաւակներուն տէրերը թուրքեր էին: Մասնաւոր կը զարնէին գոյքերը բեռցուած փայտէ նաւակներուն, ջարդելով կ’ընկղմէին` մեծ վնաս պատճառելով հայերուն: Նամանաւանդ վանեցիներու, էրզրումցիներու գոյքերու վրայ կը թափէին իրենց բարկութիւնը: Մարդիկ, գոյքերը, սնտուկները, մեծ հակերը կը ծփային ծովուն վրայ: Շատերը չկրցան հաւաքել իրենց գոյքերը, մնացին ջուրին մէջ: Թուրքերը այս ամէնը կ’ընէին ֆրանսական իշխանութեան քիթին տակ, թերեւս թելադրութեամբ: Ոչ արգելք, ոչ պատիժ, ֆրանսացիները չի տեսնել կը ձեւացնէին: Մենք շատ գոյքեր չունենալով, շուտով ելանք մեծ նաւը, որ անմիջապէս լեցուեցաւ ու ճամբայ ելաւ: Մեզի հետ էին երեւելի հայեր, ազգային ղեկավարներ եւ պաշտօնեաներ: 5-6 օրէն հասանք Պօլիս, մասնաւոր տեղ մը նախատեսուած չըլլալով առժամեայ մեզ տեղաւորեցին Խաս գիւղի եկեղեցին:

Հետզհետէ ամէն կողմերէ ուրիշ հայեր կուգային: Մեզմէ յետոյ Մերսինէն եկողները պատմեցին, որ ջուրը թափուած բոլոր գոյքերը թուրքերը հաւաքելով իւրացուցել են: Տակաւին քեմալական շարժումը Պօլիս հասած չէր, հետեւաբար դպրոցական տարիք ունեցող երեխաները տեղաւորեցին Խաս գիւղի հայկական դպրոցները: Բայց մեր դասերը սերտելու համար անձնական գիրք, տետրակ, մատիտ չունէինք, ոչ ալ դրամ ունէինք, որ գնենք: Տեղացի երեխաները էջ մը թուղթ, դասագիրք կը տրամադրէին մեզի, որպէսզի կարենանք հետեւիլ դասերուն: Վերջը իրարու մէջ դրամ հաւաքեցին, մեզի տուին` անձնական դասագիրք, տետրակ եւ մատիտ գնելու համար: Անոնք մեզի պէս աքսոր չէին ելած:

Քանի մը շաբաթներէ վերջ Պօլսոյ ազգային խնամատարութիւնը որոշեց մեզի ղրկել Չենկել գիւղի Գիւլէլի հայկական որբանոցը, աւելի մեծերը` Պէյլերպէյի արհեստանոցը: Գիւլէլիի որբանոցը երկյարկանի հին խոշոր զօրանոցի շէնք մըն էր, մէջտեղը, զինուորական մարզանքի համար, ընդարձակ բակ ունէր: Համաձայնականները Թուրքիոյ պարտութենէն վերջը գրաւած եւ հայերուն տրամադրած էին իբր որբանոց:

Որբերու թիւը 1500էն աւելի էր, մեր բոլոր պէտքերը Պօլսոյ հայ ազգային խնամատարութիւնը կը հոգար: Սնունդը, հագուստը եւ գրենական պիտոյքը բաւարար էր: Տնօրենը` պրն Աբուլեանը զարգացած բարի հայ մըն էր, նմանապէս բոլոր դասատուները: Անոնք չէին զլանար ամոքելուորբերուն ցաւերը: Ջամբելով (մատակարարելով, տալով) օրինակելի հայեցի դաստիարակութիւն մը` կարող մարզիչներու հսկողութեան տակ ուժ կուտային շուէտական մարզանքին եւ ֆութպօլին: Գիւլէլիի մարզական խումբը Պօլսոյ մէջ մասնակցելով միջազգային մրցումի մը, գրաւեց առաջին տեղը, ստանալով մետալներ:

Շրջապատուած Պօլսոյ ազգասէր հայերով, որբերս ուրախ ու երջանիկ էինք: Անոնք չէին զլանար իրենց նիւթականը եւ բարոյականը տրամադրել այս ազգօգուտ գործին, կը ջանային սփոփել մեզ, արցունքը սրբել այն տղոց, որ մնացած էին որբ, կորսնցնելով իրենց ծնողքը, երկիրը, ամէն ինչ:

Դժբախտաբար այս փոքրիկ երջանկութիւնը երկար չի տեւեց, քեմալական շարժումը հասաւ նաեւ Պօլիս: Համաձայնականները պարպեցին Պօլիսը: Հայ ազգային խնամատարութիւնը մնաց շուարած, չէր գիտէր ինչ ըներ, ուր տաներ որբերը: Ասոր վրայ Խարբերդէն եւ Իզմիրէն ուրիշ որբեր ալ եկան, խառնուեցան մեզի, որով մեր թիւը կրկնապատկուեցաւ: Թուրքերն ալ գրաւեցին որբանոցին կէսը, թուրք երեխաներ լեցուցին: Ամեն օր կռիւ տեղի կունենար թուրք տղոց եւ հայերու միջեւ: Մթնոլորտն անտանելի էր, մինչեւ իսկ կը պահանջէին շուտով պարպել շենքը, ձգել թուրքերուն: Արդէն ուրիշ ելք չի կար: Ստիպուեցան տեղի տալ, պարպել զօրանոցը եւ յանձնել թուրքերուն: Որոշուեցաւ մեզ տանիլ Գում Գաբուի հայոց եկեղեցին, անկէ ալ Քորֆու` Յունաստան: Քանի մը օր մնացինք եկեղեցիին բակը: Ամեն օր թուրքերը կուգային, մեր մէջէն կը զատէին քանի մը տղաներ, իբր թուրքեր կ’առնէին եւ կը տանէին: Տղաները կուլային, կը պոռային` «Մենք թուրք չենք, հայ ենք»: Անօգուտ, սուտ վկաները միշտ պատրաստ էին:

ՔՈՐՖՈՒ ԿՂԶԻՆ

Վերջապէս մեզի լեցուցին խոշոր իտալական նաւ մը եւ ելանք ճամբայ: Քանի մը օրէն Քորֆու կղզին հասանք: Մեզի քաղաքին մէջ հսկայ շենք մը տեղավորեցին, որ կը ծառայէր իբր գետնախնձորի մթերանոց: Թէեւ Գիւլէլիի յարմարութիւնները չունէր, բայց գոնէ թուրքերէն հեռու էինք: Քանի մը օրեր ետքը, երբ քաղաք ելանք, տեսանք որ բաւական մեծ թիւով հայ գաղթականներ եւ ուրիշ որբեր ալ եկեր, հաստատուեր են Քորֆու: Որբերուն մեծ մասը անգլիացիներուն յանձնուած էր, մենք ամերիկացիներուն բաժին ինկած էինք: Տնօրէնը ամերիկացի էր` միստր Նիլենտ էր անունը: Հայ տնօրէն մըն ալ կար, կաթոլիկ էր, Տէօլէն կը կոչուէր: Թէեւ զարգացած, բայց թոյլ մարդ էր, կարծես ինք չէր տնօրէնը, ոչինչ կարող էր ընել: Ինչ կը վերաբերի մեր կեանքին ու ապրելակերպին, Պօլսոյ բաղդատմամբ բոլորովին տարբեր էր: Հագուստը ոչինչ, բայց սնունդը քիչ էր եւ անբաւարար: Մէկ լեպրա` 800 գրամ հացը 20 մասի կը բաժնէին, առաւօտ ժամը 10-ին գաւաթ մը քաքաօ, շերտ մը հաց, իրիկունը ժամը 5-ին շերտ մը հաց, քիչ մը կերակուր կուտային: Ոչ աւելի: Ամէն ժումին 40 գրամ, օրական 80 գրամ հաց:

Կէս անօթի էինք, դպրոցը աւելի ցաւալի վիճակ կը ներկայացնէր: Զատ-զատ դասարաններ չի կային, մեծ սրահի մը մէջ եօթ-ութ խումբերու բաժնուած, գետինը նստած դասերնիս կը սերտէինք: Արդէն ուսումի կարեւորութիւն չէին տար, միայն կրօնքի, մասնաւորապէս բողոքականութեան ուժ կուտային: Ընդհանուր վարիչը Պօլսոյ ուսուցիչներէն պրն Պէզիրճեանն էր, շատ խստապահանջ էր: Առաւօտ ժամը 10-ին, երբ նախաճաշի երթալու համար կը շարուէինք բակին մէջ, կ’ըսէր.

-Զինուորի պէս շիտակ կեցեք, օձը կամ մեղուն խայթեն, չի շարժիք: Վայ թէ մէկը պզտիկ շարժում մը ըներ, բոլորս ալ կը զրկուէինք նախաճաշէ: Արդէն եթէ նախաճաշն ալ ուտէինք, նորէն անօթի կը մնայինք: Այս պատիժը յաճախ կը կրկնուէր: Օր մը Պօլսոյ Գիւլէլիի որբանոցի տղաքներս իրարու քով գալով որոշեցինք չի հնազանդիլ իրեն, կամ ծեծ մը քաշել: Երբ պրն Պէզիրճեանը եկաւ եւ հրամայեց` «Պատրաստ, քայլ առաջ օն նախաճաշի», ոչ մէկը շարժեցաւ: Նորէն կրկնեց. «Քայլ առաջ օն», նորէն չի շարժեցանք: Միւս տղաքը նախաճաշեցին եւ դուրս ելան, մենք Ժամ մը աւելի անշարժ կ’սպասէինք բակը: Հասկցավ միտքերնիս.

-Ելեք վերի դասարանը, ձեզի ըսելիք ունիմ:

Երբ դասարան մտանք, մեղմ շեշտով սկսաւ խրատել.

-Տնօրէնը ձեր հայրն է, ես ձեր մեծ եղբայրն եմ, խոհարարուհին ձեր մայրը, մենք լաւութիւն կը ցանկանք:

Պատասխանեցինք.

-Գիտեք, որ կերակուրը բաւարար չէ, արդէն անօթի կը մնանք, դուք ալ մեզ կը զրկեք: Այդ ոչ հօր, ոչ եղբօր, ոչ ալ մօր գուրգուրանք է: Դուք մեր տառապանքը կ’աւելցնեք:

Ցրուեցանք, բայց որոշեցինք ծեծ մը քաշել: Դպրոցին բակը սալայատակուած չէր: Երբ անձրեւ գար, ցեխ կը գոյանար: Ձմեռ օր մըն էր, իրիկուան 7-ի ժամանակները: Պրն Պէզիրճեանը քաղաքը սենեակ վարձած էր, գիշերները հոն կերթար գիշերելու: Ամէն մէկս անկիւն մը մութին մէջ պահուտած մէյ մէկ ցեխէ գնդակ պատրաստած կ’սպասէինք որբանոցէն դուրս ելլելուն, որպէսզի առանց տեսնուելու յարձակինք...

Ահա պարոնը եկաւ, վրան ամէն կողմէ ցեխի գնդակներ տեղացին: Յանկարծակիի գալով, ինչպէս փախիլը չի գիտցաւ, արագ վազելով դուռնէն դուրս ելաւ, բայց հասկցաւ, որ մեր գործն է: Միւս օրը միստր Նիլենտին եղելութիւնը պատմեց: Ամերիկացին իբր պատիժ, մեզ Պօլսոյ տղոցմէ զատելով, որոշեց ուրիշ տեղ ղրկել: Ետքը իմացանք, որ Կորնթոսի որբանոցը որոշեր է: Ան ալ ամերիկացի տնօրէնուհիի մը ձեռքն էր, անունը` միս Քուշման: Գիրուկ օրիորդ մըն էր, մէկ քանի բառ հայերեն գիտէր:

ԿՈՐՆԹՈՍԻ ՄԷՋ

Կորնթոսի որբանոցը աւելի բազմամարդ էր, աղջիկն եր ալ կային: Հոս բողոքականութիւնը, մանաւանդ աղջկանց մէջ, շատ առաջ գացած էր, ամէնքն ալ աչքերնին կը փակէին աղօթելու համար: Քորֆուէն եկողներս բաժնեցին դասարանները, ով որ անգլերէն լաւ գիտէր, ամենաբարձր դասարանը կը դնէին: Իմ անգլերենս տկար ըլլալուն պատճառաւ ցած դասարան դրին: Բողոքեցի, բայց անօգուտ: Քորֆուի մեր անգլերէն դասատուն շատ անգլիասեր էր, փոխանակ կանոնաւոր լեզու սորվեցնելու, վեպեր կը կարդար, կը թարգմանէր, կը փառաբանէր անգլիացին:

-Ամենաքաջ, ազնիւ եւ խելացի ազգն է,- կ’ըսէր, դասը կը վերջացնէր:

Քանի մը անգամ բողոքեցինք` «Մեզի անգլերէն սորվեցուր, յետագային պէտք կ’ուգայ», ըսինք, բայց անօգուտ: Ատոր համար Քորֆուի տղոց անգլերէնը տկար էր:

Կորնթոսի մեր կեանքն աւելի գէշ էր, քան Քորֆուինը: Ամէն կիրակի մեզ` աղջիկ, տղայ խառը, աղօթելու համար կը հաւաքէին խոշոր սրահի մը մէջ: Ամէնուն ներկայութիւնը պարտադիր էր: Աչքերնիս փակ բողոքականի երգեր երգել կուտային: Պարոն Պայիրեանը` այսպէս էր պատուելիին անունը, թրքերեն կը քարոզէր: Քանի մը կիրակի ներկայ եղանք այս ժողովներուն, մեր վրայ գէշ տպաւորութիւն գործեց: Կորնթոսի տղաները եւ աղջիկները այնչափ վարժուած էին, որ չէին ազդուէր ու նեղուէր: Մենք` Քորֆուէն եկողներս, որոշեցինք ժողովներուն առջեւը առնել: Կորնթոսէն տղաներ եւ աղջիկներ գտանք, որոնք համաձայնեցան այս խայտառակութեանը վերջ տալու:

Պատրուակ բռնեցինք, թէ պատուելի Պայիրեանին թրքերէն քարոզները չենք հասկնար եւ որոշեցինք որ եթէ առաջիկա կիրակի նորէն թրքերէն քարոզէ, ամէն գնով արգելենք: Օրը եկաւ, պարոնը բեմ ելաւ, իր սովորութեան համաձայն սկսաւ թրքերէն քարոզել: Մենք պոռացինք.

-Հայերէն, հայերէն խօսէ:

Սրահը, որ լեփ-լեցուն էր, մէկ մարդու պէս ձայնակցեցաւ մեզի, կարծես թէ տեղեակ էր մեր նպատակին: Պատուելին բառ մը չկրցաւ արտասանել: Այնչափ աղմուկ բարձրացաւ, որ նոյնիսկ եթէ խօսէր, անկարելի էր, որ լսուէր: Տեսաւ, որ չպիտի կրնայ խօսիլ, բեմէն իջաւ, գնաց ուղղակի միս Քուշմանին բողոքելու: Միս Քուշմանը շատ չուշացաւ, եկաւ սրահ: Բեմ ելաւ, սկսաւ մեզ սպառնալ.

-Եթէ անգամ մըն ալ այսպիսի դէպք պատահի, բոլորդ որբանոցէն կը վռնտեմ: Մենք ալ պատասխանեցինք.

-Թուրքը մեր հայրը ու մայրը սպաննողն է: Անոր պատճառաւ որբ ենք մնացեր, թող հայերէն կամ անգլերէն քարոզէ, որ հասկնանք:

Մենք թրքերէն չենք գիտէր: Պատուելին գէշ դրութեան մէջ կը գտնուէր, հայերէնը եւ անգլերէնը տկար ըլլալուն պատճառաւ թրքերեն կը քարոզէր: Խանգարուեցաւ այդ օրուան ժողովը: Երբ դուրս ելանք ժողովարանէն, բոլորս ուրախ էինք, հասած էինք մեր նպատակին:

Խնդիրը այսքանով չի վերջացաւ: Որոշ քննութիւններէ վերջ եզրակացուցին, որ ըմբոստութիւնը Քորֆուի տղոցմէ կուգայ: Արդեն կանխաւ որոշ բաներ գիտէին մեր մասին, որոշեցին աշխատանքով պատժել: Պիտի երթայինք յոյներուն այգիները, ձրի աշխատէինք: Գացինք, քանի մը օր յետոյ տեսանք, որ գործը բաւական ծանր է: Պահանջեցինք, որ քիչ մը աւելի հաց տան, անօթի կարելի չէր աշխատիլ: Սկսան ամէն օր ժամը 4-ին քիչ մը հաց, քանի մը չոր թուզ տալ:

Պարոն Պայիրեանը օգտուելով միս Քուշմանին քաջալերանքէն, նախկինին պէս շարունակեց, մանաւանդ մեզ` քորֆուցիներուս հանդեպ թշնամական վերաբերմունք ցոյց կուտար: Որոշեցինք նորէն դաս մը տալ պարոնին:

Սովորութիւն էր ամէն իրիկուն հաւաքուիլ որբանոցի բակը, ննջարան երթալէ առաջ պատուելիին ղեկաւարութեամբ աղօթք մը երգել: Այդ գիշեր, աղօթքը վերջանալուն պէս, աղջիկ, տղայ մութէն օգտուելով պարոնին վրայ յարձակեցան եւ սկսան հարուածել: Ինչպէս փախչիլը չի գիտցաւ, որբանոցի դռնէն հազիւ ինքզինքը դուրս նետեց, կորսուեցաւ մութին մէջ: Բայց այս անգամ չի ներեցին: Զատեցին մեզի, իբր յանցաւորներ, Գավալա ղրկեցին: Երբ այդ քաղաքը հասանք, մեզմէ աւելի տարիքով

ուրիշ որբեր ալ բերին, մեզի անոնց խառնելով, Քիրենիա կոչուող գիւղը աշխատելու ղրկեցին: Քիրենիան Գավալա եւ Տրամա քաղաքներուն մէջտեղը կը գտնուէր: Մեր խումբը քսան որբերէ կը բաղկանար,ամէն մէկս մէկ գիւղացիի տունը տեղաւորեցին: Ամէնքն ալ Թուրքիայէն եկած, թուրքերու հետ փոխանակուած աղքատ գաղթականներ էին, միայն ծխախոտով կը զբաղէին: Արդէն ուրիշ բան չէր բուսներ: Ինծի տարին Գոնիայէն գաղթած յոյնի մը տուն: Ան Գոնիա առեւտւրով զբաղած էր, բայց հոս ուրիշ գործ չի կար, ստիպուած էր ծխախոտ մշակել:

(շարունակություն)