Կապան գնալիս ամենաառաջինը մանկությանս եմ այցելում. շենքն այլևս չկա. կողքի միհարկանի մթերային խանութն էլ չկա. բակի (պտղատու) ծառերն էլ չկան: Երկհարկանի սպիտակ շենք էր՝ 2 մուտքով և 8 բնակարանով:

Մի փոքր հեռվից եմ նայում. մոշի քոլերով ծածկված է: Կանգնած-նայում եմ դիմացով անցնող ու արդեն համարյա չօգտագործվող ճանապարհից: Երբ  5 տարեկան էի, նույն ճանապարհին էի պառկում՝ մեքենաների առաջ, որպեսզի կովերին ու հորթերին քաղաքի մսի կոմբինատ չտանեն: Կողքի ցեխի վարիչն ինձ ասում էր՝ շատ դաղալ ես, բայց մեծ մարդ կդառնաս. պատասխանում էի՝ իսկ դու միշտ փոքր մարդ կմնաս. ծիծաղում էր:

Այդպես փրկեցի ոտքերը ծուռ ծնված «Կտողեն» անունով հորթին. մի քանի ամիս անց նույն հորթի  հետ ցած ընկա 5 մետրից: Հորթի վրա ընկա. միայն քերծվածքներ ստացա:

Նայում եմ մոշի քոլերով ծածկված բակին ու հիշում մեր բակի երեխաներին. մեկը հայտնի երգիչ դարձավ, մյուսը՝ Մոսկվայում սպանվեց: Ախ, կյանք:

Քայլում եմ դեպի իմ մանկության դպրոցը: Աջ կողմում սեփական տներ կային. հիմա չկան. կարծես չկային էլ: Ձախ կողմում ադրբեջանցի Շախսուվար դայու տնկած-աճեցրած ծառերն են՝ ճանապարհի երկայնքով. նստում եմ տակը: Բարի մարդ էր Շախսուվար դային. այդ ծառերը բոլորն ինքն է տնկել-ջրել-մեծացրել. կարծես իր երեխաները լինեին: Իր տղայի՝ Աբիի, հետ խաղում էի. ինքն էլ, հոր պես, ծառ ու բաղ էր սիրում: Տարիներ հետո՝ 80-ականների վերջին՝ մինչև իրենց Կապանից հեռանալ-փախչելը, մի քանի անգամ իրենց հաց տարա. օրեր կային,որ վախենում էին տնից դուրս գալ: Հուզված էին. ուրախ չէր:

Նստած եմ ծառի տակ. նույն ծառի տակ. փոշի է, բայց քաղցր է: Մտածում եմ՝ մարդ ամեն ինչ կարող է հաղթահարել, բացի... մանկության կանչից. սարսափելի հզոր է. սերը կողքին «հեչ բան» է: Ինչու՞. չգիտեմ: Արդեն շարժվում եմ:

Դպրոցի մոտ եմ: Մարդ չկա. լավ է՝ մտածում եմ: Ցանկապատով անցնում եմ ու  պատուհանից ներս նայում: Կարծես նույն 7-8 տարեկան տղան  լինեմ:

Երրորդ նստարանին Անուշ Աբասովան էր նստում. հայրն էր միայն ադրբեջանցի. մայրը հայկական դպրոց էր ուղարկել աղջկան: Անուշն էլ էր բժշկուհի ցանկանում դառնալ: Մեր դասարանում բոլորը բժիշկ կամ օդաչու էին ցանկանում դառնալ...բացի ինձնից: Ես ոչինչ չէի  ցանկանում դառնալ: Բայց բոլոր մարդիկ մի բան պիտի դառնան՝ ասում էր մեր լուսահոգի ուսուցչուհի ընկեր Ռոզան:

Տարիներ հետո օլիմպիադայում հաղթած իմ շարադրությունը ռադիոյով պիտի կարդային. վերնագիրը՝ «Ինչ եմ ցանկանում դառնալ»: Պատվոգիր էլ տվեցին. այն ժամանակ էլ աջ ու ձախ պատվոգիր ու մեդալ էին տալիս:

Անուշ Աբասովային մի քանի տարի առաջ հեռվից պատահմամբ տեսա Երևանում. ուրախացա՝ Հայաստանում է:

Հոգնած եմ, բայց ուզում եմ քայլել դեպի եկեղեցին. չի գործում. մենություն կա շուրջը. դա սիրում եմ: Ժամանակին  մորաքույրս այնտեղ թաքուն մոմ էր վառում. դրսում կանգնում էի, որ մարդ չտեսնի: Հավատացյալ կին էր: Քույրը՝ մայրս, աթեիստ է(ր). ինքն էլ է գրում. Նժդեհից ու իր պատմական պապերից էր պատմում. ինձ լողացնելուց միշտ «Իսոս Քրիստոս» էր ասում՝ ջուրը լցնելիս:  Բաղ գնալիս ավել հաց  ու կոնֆետ էր վերցնում. ճամփին երեխաները, շներն ու կատուները գիտեին, որ այդ ժամին գալիս է: Իրեն եմ քաշել:

Մորաքրոջս ձեռքը բռնած  հետո հետ էի գալիս եկեղեցուց: Ճամփին միշտ նույն լեզգի կինն էր մեզ հետ զրուցում. Լեյլա բաջին. ոչխարների հետևից էր գնում:

Հորս հավատի մասին չգիտեմ. չեմ հարցրել: Աստված սիրում էր նրան. հանկարծակի  ու շատ արագ տարավ. 6 բառ հասցրեց ասել:  Բոլորն են  որբանում. ամենատխուրը  հասուն տարիքում որբանալն է:  Մանուկներ ենք. տարիքը  խաղալիք  է:

Եկեղեցին հեռվից երևում է. նստում եմ քարին: Կյանքի-մահվան   մասին եմ մտածում: Ռաֆիգայի 18 տարեկանում մահացած քույրն էլ է մտքովս անցնում:

Ադրբեջանցի աղջիկ էր Ռաֆիգան. շփվող-խոսող. ստաժի համար գործարանում մի քանի ամիս աշխատել եմ հետը: Միասին էինք երբեմն  բարձրանում գործարան. վերևում էր՝ թումբի վրա: Ինքն էլ  էր  ստաժի համար  աշխատում. Բաքվում բուհ էր փորձում ընդունվել: Համեստ ընտանիքից էր. Կապան-Բաքու գնացքով էր գնում: Նեղսրտվում էր. Բաքվում ասում էին՝ վրայիցդ հայի հոտ է գալիս: Կապանում էր ծնվել-մեծացել. Կապանի լեզվով էր խոսում. գրական հայերեն լավ չգիտեր: Քրոջ մահից հետո փակվեց. չգիտեմ ինչից մահացավ:

Քայլում եմ դեպի եկեղեցին: Չգիտես ինչու  մտածում  եմ  Ռոբերտ Էջանանցու մասին: Ազգանունը Գրիգորյան է. Կապանի Առաջաձոր գյուղից է: Մեծ մարդ է: Մտքումս ծիծաղում եմ. հիշում եմ  մեր բակի կողքի ցեխի վարիչի խոսքերը: Էջանանցին  Լեռնաձոր գյուղի դպրոցի տնօրենն էր. չգիտեմ հիմա ինչով է զբաղվում: Դպրոցում լավ թանգարան էր ստեղծել: Տեսել եմ. զարմացած էի: Այն ժամանակ ինձ ասաց՝ շատ սուր ես: Դեռ հիշում եմ: Սյունիքի լեռներից ժամանակ առ ժամանակ մեծեր են ցած գլորվում. Էջանանցին  նրանցից  է:

Հասա եկեղեցի. նույն   լռությունն է. լավ է:  Մոմ եմ վառում մորաքրոջս համար: Երկրորդ մոմն եմ վառում. մորաքույրս կենտ թիվ չէր սիրում:

Հոգևոր տունն  այսպես լուռ պիտի լինի՝ մտածում եմ: Այն  (քաղաքական) պրոպագանդայի կենտրոն չպիտի դառնա.  իսկականը  ներսում ու ներսից է:

Լեյլա բաջին չկա. վաղուց են հեռացել:  Մորաքույրս էլ չկա: Մենակ եմ. նայում եմ խոտի դաշտերին. կենդանի շունչ չկա: Հանկարծ  հիշում եմ Ամստերդամում մի քանի շաբաթ մեզ հետ աշխատած  ադրբեջանցի  Արազին: Մի փոքր կաղում էր: Աղդամից էր. 12 տարեկան էր, երբ քաղաքից փախան. պայթունից ոտքը վիրավորվեց: Ճաշի ժամին  3 անգամ իմ սեղանին նստեց. դիմացս: Հարցնում եմ՝  հայերին ատու՞մ ես: Չէ՝ ասում է:  Գագո Դրագոյի հետ եմ պարապել՝ ավելացնում է: Երրորդ ճաշին պատմեց, որ ամեն օր ինտերնետով նայում է իրենց Աղդամի տունը: Հարցնում եմ՝ ի՞նչու: Պատասխանում է՝ մանկությանս տունն է: Նորից մանկության կանչը ՝ մտածում եմ: Հանկարծ սկսում եմ հասկանալ. մարդու կյանքը լավ հիշողությունների գումարն է:

Մանկությունն առաջին ձյան պես է՝ մտածում եմ. անմեղ, ճերմակ, անմոռանալի, առեղծվածային, անփոխարինելի, փշրվող, սրտաճմլիկ:  Ամբողջ կյանքում փորձում ենք կյանքին մեր մանկությունը չգումարել. դրա համար ենք միշտ վերադառնում մանկությանը. պարտք ենք մեզ:

Կապանի Երկրագիտական թանգարանի տնօրեն Գրիշա Սմբատյանը ճիշտ է. գրագետ ու անկեղծ մարդ է.  ես էլ չեմ ուրախանում, երբ սահմանին ադրբեջանցի զինվոր է զոհվում: Չեմ ուզում,որ դա լինի իմ մանկության ընկեր Աբիի  կամ Ռաֆիգայի տղան: Իմ մանկությունն անաղարտ պիտի մնա, այլապես պարտքս ինձ չեմ կարող տալ:

Իմ սերունդը  գոնե  լավ  հիշողություններ էլ ունի  ադրբեջանցիների հետ: Ներկա սերնդին միայն ատելություն ու թշնամանք են հրամցնում. փոխադարձ. բոլոր մակարդակներով: «Ասկյար», «թուրք», «հայի հավերժ թշնամի», «արյունարբու մարդասպան», «անհոգի հակառակորդ», «դահիճ», «հավերժ պատերազմական դրություն»...:

Պատերազմն ամենամեծ բիզնեսն է՝ մտածում եմ. իշխանության գալու ու մնալու, պատասխանատվություն չկրելու  միջոց. պաշտոն ու փող դիզելու ճանապարհ: Նրանք  միշտ «պատերազական իրավիճակ» են  ցանկանում:

Միամիտ չեմ: Պատմություն էլ գիտեմ: Գիտեմ նաև,որ  ադրբեջանցին թրքախոս դարձած պարսիկն է: Գիտեմ նաև,որ հայի պայքարն ադրբեջանցու հետ չպիտի լիներ.  հայի  իսկական պայքարը մյուս կողմում է:

Ճիշտ է Լևոն Շիրինյանը: 17-րդ դարասկզբին պարսից շահը  300 հազար հայ քշեց Պարսկաստան: Թող հիմա էլ Հայաստանից 300  հազար հայ  քշեն  Արցախ ու  հարցը լուծեն. թող 10 տարի  եկեղեցի ու դղյակ չկառուցեն: Այլապես թող փոխզիջման գնան Ադրբեջանի հետ ու հարցը փակեն:

Անդրկովկասի ժողովուրդները մի օր  պիտի  դադարեն  (օտարի խարդավանքներին զոհ դառնալով)  իրար միս ուտելը . մենք չափից շատ ենք իրար նման՝ դարերով իրար արյուն թափելու համար: Միավորվել, համագործակցել ու միասին հզորանալ է պետք:

Որպես առաջին քայլ՝ թող Կապանի քաղաքապետարանը հայտարարի,որ Կապանում ծնված-մեծացած ադրբեջանցիները կարող են վերադառնալ իրենց ծննդավայրը: Մեծ մասը  չի գա. բայց դա չէ ամենակարևորը:

Իմ մանկության ադրբեջանցի ընկերոջ հետ  ես  էլի ցանկանում եմ նստել  մեր ծննդավայրի նույն ծառի տակ: Հետ տվեք մեզ մեր մանկությունը:

Վարազ Սյունի, Ամստերդամ

05.05.2015