Հարցազրույց օպերային երգչուհի Արաքս Մանսուրյանի հետ

Սրճարանում լուսանկարիչ Հակոբ Պողոսյանի հետ սպասում ենք երգչուհի Արաքս Մանսուրյանին: Մինչ այդ Հակոբը պատմել էր, որ նրան, ինչպես նաև Լուսինե Զաքարյանին, Էլլադա Չախոյանին լուսանկարել, նաև նկարահանել էր 1980-ական թթ. հեռուստատեսությունում: Այդ ժամանակ օպերատոր էր աշխատում այնտեղ: Երգչուհու հետ պայմանավորվել էինք առավոտյան: Հարցազրույցից առաջ փոքրիկ փնջով կարմիր կակաչներ եմ գնում նրա համար: Երբ նա սրճարան է մտնում, մատուցողները միանգամից ժպտում են: Նրան ընդառաջ եմ գնում, մոտենում ենք մեր սեղանին: Դեմքին մեղմություն կա, շարժումների մեջ՝ նրբություն: Մենք շարունակում ենք զրույցը 1980-ականներից: Հակոբն ասում է, որ այդ ժամանակ լուսանկարել է իրեն: «Ինչ երանելի ժամանակներ էին»,- ասում է Ա. Մանսուրյանը:

-Հակոբն արդեն հետաքրքիր մեկնարկ է տվել զրույցին: Գուցե սկսենք խոսել ժամանակից: Ի՞նչ եք մտածում ժամանակի մասին:

-Ժամանակն այնքան գեղեցիկ հիշատակներով է լցված, եթե խոսում ենք անցյալ ժամանակի մասին: Միշտ վերադառնում եմ գեղեցիկ հուշերով: Դրանք են, որ այսօր ինձ պահում են, հատկապես դրսում: Երևանն ամեն անգամ տարբեր եմ տեսնում, գեղեցկություն եմ տեսնում, բայց եթե խոսենք իմ ապրած ժամանակի մասին՝ այն ժամանակների, նույնիսկ ամենավատ տարիները՝ 92-93 թթ., գեղեցիկ հուշերով եմ հիշում: Սարսափելի, դժվար, դաժան տարիներ էին: Ես այստեղ էի, մայրս կար, երեխաներիս կողքին էի, եղբորս հետ էի: Այս հիշողություններն են, որ տանում են հետ, և առաջանում է նոստալգիա, կարոտ:

Զարմանալի բան է, անցյալը երբևէ չեմ հիշում տխուր: Թերևս անձնական մեկ-երկու դեպք եղել է, որ կարող եմ մտածել՝ լավ կլիներ, որ այդ տխուր էջերը չլինեին:

-Գիտեք, Ձեր կերպարի մեջ մեղմություն, բարություն,նրբություն կա: Երբ երկու օր առաջ Ձեզ բեմում տեսա առաջին անգամ, միանգամից զգացի դա: Որտեղի՞ց եք ուժ ստանում:

-Ինչ հետաքրքիր է: Նախևառաջ դա խառնվածք է, երկրորդը՝ երբ առնչվում ես երաժշտության հետ, եթե բեմից եք նկատում...

Տարիներ առաջ եղբորս՝ Տիգրան Մանսուրյանի հետ համերգի էինք մեծ դահլիճում: Շատ հետաքրքիր բան ասաց, որ առ այսօր ուղեղումս է, և միշտ երգիչներիս օրինակ եմ բերում: Ասաց՝ երբ երգիչը բեմի վրա է, իրեն արդեն ճանաչում ես: Գիտե՞ք՝ ինչպես ես ճանաչում: Ինքն ո՞վ է՝ ինտելեկտուա՞լ է, հիմա՞ր է, մարմնի ցուցադրումո՞վ է դուրս եկել բեմ, թե՞ արվեստի նվիրումով է բեմի վրա, թե՞ եկել է քեզ պատմություն պատմելու, իր զգացումները կիսելու: Ամեն ինչ երևում է բեմի վրա: Երբ երգիչը բեմ է դուրս գալիս, քայլվածքից կարող ես ասել՝ ո՞վ է:

-Ինձ թվում է, որ համերգին հուզվել էիք: Հենց բեմ դուրս եկաք, շատերը կանգնել էին, Ձեր անունն էին տալիս: Թվաց, թե այդ ջերմությունից հուզվել էիք:

-Գիտեք, ամեն անգամ բեմ դուրս գալուց հուզվում եմ: Ուսանողներս երբեմն կարծում են, որ, օ՜, արդեն քանի տարվա փորձ ունեմ, առանց հուզմունքի պիտի դուրս գամ բեմ: Երբեք: Ամեն անգամ բեմ դուրս գալուց սիրտս խփում է՝ մտածում եմ, Աստված իմ, առաջին նոտան ինչպե՞ս պիտի հնչի, բայց հետո արդեն մտնում եմ այդ երաժշտության մեջ, և ես ես չեմ, ես դառնում եմ այդ երաժշտության մասը: Իսկ Ձեր նշած բարությունը, մեղմությունը, թերևս, երաժշտության մթնոլորտից են դուրս գալիս: Չեմ ուզում ներկայացնել ինքս ինձ կամ թատրոն խաղալ: Երբ բեմի վրա եմ, թատրոն չկա: Կոմիտաս երգեցի, չէ՞: Կոմիտասն ինչպե՞ս կարող ես ձայն արտաբերելով երգել: Կոմիտասն այնքան խորն է, այնքան մերն է, այնքան բյուրեղյա է, որ դու պիտի լինես դրա մասը: Եթե չլինես դրա մասը, ավելի լավ է չերգես Կոմիտաս:

Երբ առաջին նախադասությունն ասում ես, օրինակ, «Գարուն ա, ձյուն ա արել»: Եթե բառը զգում ես արյանդ մեջ, եթե բառը գալիս է հոգուցդ, եթե բառը գալիս է նրանց ապրած կյանքից, ինչպե՞ս կարող ես ուղղակի ձայն արտաբերել: Դա չեմ հասկանում և անընդունելի եմ համարում: Տարիներ առաջ հեռուստատեսությամբ մեկը համերգ ուներ, երգում էր «Կռունկ»: Չասեմ անունը, նա հիմա դասավանդում է կոնսերվատորիայում: Առավոտյան 11:30 էր: Այդ աղջիկը ժպտալով երգում էր՝ կռո~ւնկ: Ապշել էի: Ո՞նց կարող ես ժպտալով կռունկ երգել:

-Ասացիք՝ Երևանը գեղեցկացել է, իսկ մարդիկ ինչպիսի՞ն են:

-Այս պահին Ձեզ հետ եմ շփվում, չէ՞: Շատ գեղեցիկ եք, շատ մաքուր եք, շատ հայ եք: Այսպիսի հայերի հետ եմ հանդիպում այս 10 օրվա ընթացքում:

-Քաղաքում տխրություն նկատո՞ւմ եք:

-Տխրություն չեմ զգում, գիտեք: Տխրության կողքին չեմ տխրում: Նայում եմ՝ մտածելով, որ ինչ կա, ամեն ընտանիքում էլ տխուր անկյուն կա: Սա էլ մեր ընտանիքն է, չէ՞:

-Գիտեք, մի քանի օր է՝ կարդում եմ, դիտում եմ Ձեր հարցազրույցները: Ձեզ ամենաշատ տրված հարցերից մեկը, կարծում եմ, Ձեր ծնողների, ընտանիքի մասին է: Երբ Արթիկում Ձեր մայրն աշխատում էր հացի փռում, հայրը լուսանկարչությամբ էր զբաղվում: Ասել եք, որ չնայած դժվարություններին, երջանիկ եք եղել, որովհետև միասին էիք ընտանիքի անդամներով: Դժվարությունները մարդուն կարող են կա՛մ դաժան դարձնել , կա՛մ հակառակը: Համամի՞տ եք:

-Մեզ դաժան չդարձրեց, Ձեր ասած հակառակը եղավ: Գիտեք, էնպիսի սիրով եմ հիշում իմ մանկությունը: Հիշում եմ մեր մեկ սենյակը, ծնողներիս, նրանց 4 զավակները... Մի տեսակ մաքրություն, մի տեսակ անմեղություն կար այդ դաժան տարիների կողքին: Հիշում եմ մեր սոված օրերը, սառած ոտքերս ձյան մեջ: Չեմ ուզում մանրանալ, շատ պատկերներ կան, բայց այդ բոլորն այնքան անուշությամբ եմ հիշում:

-Ցավ չի առաջացնո՞ւմ:

-Երբ Երևան տեղափոխվեցինք, 8 կամ 9 տարեկան էի: Հիշելու շատ բաներ ունեմ, անշուշտ: Ծնողներս, եղբայրներս, քույրս իմ կողքին էին: Մի տեսակ մաքրություն կար, երաժշտություն կար, երգ կար մեր ընտանիքում: Օրը լեցուն էր երաժշտությամբ՝ առավոտ թե գիշեր: Երաժշտությունը մեզ հետ էր, թերևս, այն մաս կազմեց այդ երջանիկ պահերը հիշելու: Հորս ձայնը, գեղեցիկ ձայնը (նրա ձայնի մեջ թույլ դող է նկատվում այս մասին նշելիս- հեղ.):

-Իսկ մտածո՞ւմ էիք, որ երգչուհի կդառնաք:

-Միշտ մտածել եմ:

-Օպերայի՞ն երգչուհի դառնալ:

-Օպերային երգչուհի դառնալու մասին չէի մտածում: Տարօրինակ բան է. դեռևս մանկապարտեզից եմ սկսել երգել: 4-5 տարեկան էի: Քնելուց առաջ ուսուցչուհին մեզ տանում էր այգի: Այդտեղ անհամբեր սպասում էի, որ նա կասեր՝ «Արաքսիկ, մի բան երգիր»: Եթե չասեր, արցունքներով էի վերադառնում սենյակ, տխրում էի, որ այդ օրը չեմ երգել:

Տանը հայրս երգում էր, մենք բոլորս երգում էինք: 13 տարեկան էի, երբ հայրս մահացավ: Նրա մահից մի քանի ամիս առաջ հյուրեր էին եկել տուն, մենք բնակարան էին ստացել Աջափնյակում: Այդ օրն ինչ-որ բան երգեցի: Հորս հայացքն եմ հիշում: Շատ սուր հայացք ուներ, մի պահ նայեց ինձ, ամաչեցի: Գիտեք, հայրս էր տան երգողը, մենք էլ մասնակցում էինք: Ասացի. «Պապ, ուզում եմ երգչուհի դառնալ»: Մի պահ լռեց, նայեց ինձ, ասաց. «Կդառնաս, աղջիկս»: Եվ այդ «կդառնաս, աղջիկս»-ը հետևում է ինձ առ այսօր:

-Այսօր դեռ ընթացքի մե՞ջ եք համարում կայացման փուլը: Հիմա քիչ չեն երիտասարդ երգիչ-երգչուհիները, ովքեր իրենց համարում և ցույց են տալիս կայացած, ինքնահաստատված:

-Երբեք չեմ մտածել, որ կայացած երգչուհի եմ: Միշտ եղել եմ փնտրտուքի մեջ: Դուք համերգին ներկա էիք (մայիսի 4-ին կամերային երաժշտության տանը Արաքս Մանսուրյանի և ճապոնացի դաշնակահար Տակահիրո Ակիբայի՝ «Կոմիտասի երկրում» համերգն էր- հեղ.) : Մտածում էի՝ Աստված, իմ այս նոտան ինչպե՞ս պիտի հնչի: Ինչպե՞ս կարող ես ասել՝ ես կայացած երգչուհի եմ: Երբեք: Ամեն անգամ փնտրել եմ՝ ինչպե՞ս անել, որ ձայնը համընկնի ճիշտ կերպարի, տեքստի հետ, հնչյունը ճիշտ լինի, որ կօգնի ձայնի ճիշտ արտաբերմանը: Դա շատ կարևոր է:

-Մեր իրականության մեջ, մարդկային հարաբերություններում ի՞նչն է պակասում:

-Սերը, սերն է պակասում: Այ, քիչ առաջ խոսում էինք Երևանի մասին: Շատ կուզեմ, որ իրար սիրեն, որովհետև դա միակ կապն է մեր ամուր, միասնական լինելու: Իրար գնահատելը մեծ արժանիք է: Կարևոր չէ՝ երգիչ է, ճարտարապետ է, բանվոր է, փողոց մաքրող է: Հիմա տեսեք՝ այստեղ մաքրում են (մեր զրույցի ընթացքում սրճարանի հավաքարարն ավլում էր հարևան սեղանի շրջակայքը- հեղ.): Գնահատելի է, չէ՞, հարգանքի արժանի է: Գնահատանքը մի քիչ պակասում է՝ նաև համացանցային կայքերից եմ տեսնում դա:

-Նախկինո՞ւմ կար: Օրինակ, Հակոբը 80-ականները նկարագրեց, Լուսինե Զաքարյանի հետ նկարահանումներն էին:

-Եթե կա մարդ, կա նաև չարություն: Սա բնական է, խառնվածք է, որը, թերևս, ծածկի տակ էր ժամանակին: Իսկ այսօր ազատությունը շատ բան մեջտեղ բերեց: Շատ դեմքեր բացվեցին: Հիմա Լուսինեի մասին եք ասում: Մեծ հարգանք, սեր ունեմ Լուսինեի բյուրեղային մաքրության, հրեշտակային գոյության հանդեպ: Անույշ, հրաշալի մարդ էր: Ինչպես էր երգում կամ ինչպես չէր երգում՝ երկրորդական էր ինձ համար: Առաջնայինը մարդ գոյությունն է ինձ համար՝ ո՞վ ես դու որպես մարդ: Կարող ես լինել հանճարեղ, բայց դրա մեջ պիտի ունենաս մի մեծ գնահատական: Լուսինեն՝ որպես մարդ, հրաշալի անձնավորություն էր: Շատ անգամ այդ տարիներին լսում էի, նույնիսկ երգիչներից՝ «Լուսինեն ի՞նչ երգչուհի է որ»: Միշտ ցավով էի լսում: Վերջապես այն, ինչ արեց Լուսինեն, ոչ ոք չարեց: Ինքը հոգևոր երաժշտությունը բերեց մեջտեղ: Իսկ այդ տարիներին արգելված էր այդ երաժշտությունը, գիտեք: Կոմունիզմի ժամանակ արգելված էլ հոգևոր երաժշտությունը, արգելված էր եկեղեցի գնալը: Ես էլ էի երգում եկեղեցում:

-Էջմիածնո՞ւմ:

-Այո (ժպտում է- հեղ.): Լուսինեի հետ միասին էինք, երբ նա բացակայում էր, մեներգերը ես էի կատարում: Շատ առիթներ եմ ունեցել իր հետ հանդիպելու:

-Այդ տարիները երանությամբ եք հիշում: Ինչո՞ւ:

-Էն ժամանակ ավելի շատ սեր կար: Կարծես թե, այդ վատ տարիները մարդկանց ավելի մտերմացրել էր: Մի հարևանուհի ունեի, ամեն անգամ ասում էր. «Արաքս ջան, մի գդալ սուրճ կտա՞ս»: Ամեն անգամ Փարիզից կամ որևէ շրջագայությունից սուրճ էի բերում նրա համար: Այնպես երջանիկ էր: Այդ երջանկությունը փոխանցում էր նաև ինձ: Քույրս Փարիզից շատ էր օգնում ինձ: Ես էլ, առիթից օգտվելով, իմ շրջապատին էի օգնում:

-Երբ Ձեզ հաճախ հարցնում են Ձեր անցած դժվարությունների մասին, մտածում եմ, թե գուցե ուզում են իմանալ՝ դժվարությունը հաղթահարած մարդու պատմությունը կամ գուցե բանաձևը: Ունե՞ք ապրելու, կյանքի այդ դժվարությունները հաղթահարելու ինչ-որ կոնցեպտուալ մոտեցում:

-Երանի ամեն մարդ դժվարություն տեսած լինի իր կյանքում: Մանկությունից դժվարություններ ենք տեսել: Աղքատ ենք ապրել: Մայրս աշխատում էր հացի փռում, սպասում էինք, որ գա, հաց բերի: Քիչ առաջ նշեցիք, որ այդ դժվարությունները կամ դաժան են դարձնում, կամ հակառակը: Այդ դժվարությունը, թերևս, մեզ օգնեց: Սակայն դժվար է մեկնաբանել, որովհետև դա նաև քո էությունից եկող բան է:

-Ո՞րն եք համարում ամենամեծ դժվարությունը Ձեր կյանքում:

-Կարոտը... Ես աղքատությունը դժարություն չեմ համարում: Հատկապես երբ ընդհանրացնում եք, ոչ միայն հայերի մասին եք ասում: Դժվարություն է, երբ իրարից բաժանվում են: Հիմա այս պահին ամուսինս այնտեղ է (Ավստրալիայում- հեղ.), հիվանդ է, այս վիրուսներից է, անհանգիստ եմ նրա համար: Մտածում եմ, որ պիտի վերադառնամ: Եղբորս դեռ շատ քիչ եմ տեսել, որովհետև ինքն էլ, ես էլ զբաղված ենք, երեխաներիս չեմ վայելում, որովհետև ամեն օր հարցազրույցներ, նկարահանումներ եմ ունենում: Դժվար պահը ամսի 13-ին է լինելու: Հիմա մտածում եմ՝ ինչպե՞ս պիտի թողնեմ Հայաստանը, երեխաներիս, եղբորս և գնամ ինչ-որ անապատ, որտեղ ինձ սպասում են ամուսինս և ուսանողներս: Նրանք լցնում են իմ կյանքը: Ամուսինս հրաշալի անձնավորություն է, գիտի, որ Հայաստանն իմ մեջ է: Ինքը չի ապրել Հայաստանում, մասամբ չի պատկերացնում, ով եմ ես այդ առումով: Իհարկե, հասկանում է, կիսվում է ինձ հետ, բայց պիտի ապրես Հայաստանում, որ հասկանաս:

-21 տարի առաջ Հայաստանից գնացիք:

-Այո, 94-ին գնացի, եղավ 21:

-Բավականին ժամանակ է, գրեթե մեր երրորդ հանրապետության տարիքին:

-Այո, պատկերցրեք, ճիշտ է: Ամեն տարի գալիս եմ Հայաստան, երբեմն տարին երկու անգամ:

-Իսկ մշտապես բնակվելու մտադրություն ունե՞ք:

-Ամեն անգամ ասում եմ՝ այո, այդ օրվան սպասում եմ, բայց մի տեսակ ստացվում է՝ սուտ եմ ասում, որովհետև կհարցնեն՝ բա ինչո՞ւ եմ էնտեղ: Քանի տարի է՝ ասում եմ այդ մասին: Երբ այդ հարցը տալիս են, խուսափում եմ պատասխանից: Ոչ միայն ցանկությունը, այլև երազանքը կա՝ լինել երեխաներիս, թոռնիկներիս, եղբորս՝ Տիգրանի կողքին: Աստված նրան երկար կյանք տա: Քանի դեռ այս հողի վրա է, կուզեմ լինել նրա կողքին: Ոչ թե կուզեմ, ուզենալը քիչ է, երազում եմ: Չգիտեմ, հիմա դասավանդում եմ, ուսանողներ ունեմ, ովքեր ինձ սպասում են: Երեք երգիչ-երգչուհի ավարտեցին այս տարի: Ես այնտեղ չէի նրանց ավարտական քննությանը, ասացի՝ ապրիլի 24-ին պետք է լինեմ Հայաստանում: Եվ ապրիլի 23-ի առավոտյան եկա:

-Վերջին տարիներին Հայաստանից մարդիկ շատ են գնացել, չնայած տհաճ բառ է արտագաղթը, բայց այն կա մեր երկրում:

-Շատ ցավում եմ: Վստահ եմ, որ այդ գնացողները միշտ ապրելու են վերադառնալու երազանքով: Էստեղ ինչպե՞ս չհիշել Համո Սահյանի տողերը. «Ախր, ես ինչպես վեր կենամ գնամ… Ախր, ուրիշ տեղ հողի մեջ այսքան օրհնություն չկա»: Որևէ հողի մեջ չկա այն օրհնությունը, որ կա մեր հողի մեջ: Մենք Արարատ լեռ ունենք, պատմություն, քրիստոնեության սկիզբ, Նոյի տապան ունենք: Արդեն օրհնված է հողը, չէ՞:

-Իսկ մարդիկ ինչո՞ւ են գնում մեր երկրից:

-Գնում են, որովհետև կարծում են, թե դրսում ապրելը հեշտ է: Կարծում են՝ եթե սառնարանն ուտելիքով լի լինի, իրենք ջինս հագնեն, անգլերեն սկսեն խոսել, իրենց երջանկացնելու է: Եթե կան մարդիկ, որ այդպես են մտածում, որ չեն սիրում Հայաստանը, թող գնան: Դա պատիժ է իրենց համար, որովհետև դա կեղծ, սարքած մթնոլորտ է, քոնը չէ: Ավստրալիան իմը չէ: Երբ ամեն անգամ հայրենադարձներից մեկը հանկարծ ասում է՝ մեր երկիրը, ասում եմ՝ դու հայ ե՞ս, մեր երկիրը ո՞րն է, սա մերը չէ: Մերը Հայաստանն է: Ինչո՞ւ են գնում: Գնում են, ուզում են ապրել: Սա էլ հասկանալի է, մարդն ուզում է ապրել, երեխա ունի: Գիտեք, այն մարդը, որ այստեղ երբեք չի ցանկանա ռեստորանում ափսե լվանալ կամ մեծ խանութներում զուգարան մաքրել, այնտեղ անելու է այդ գործը, որովհետև պիտի ապրի: Այստեղ ինչ-որ մեկը կարող է թակել դուռդ և քեզ օգնել: Այնտեղ ոչ ոք չի օգնելու քեզ: Եթե քո աշխատանքով չապրեցիր, կմնաս փողոցում:

Հայաստանում ինչ-որ մարդկային գոյություն կա, մարդկային հարաբերություն կա, որը թերևս փոխվել է 80-ականներից հետո: Բնականաբար, փոխվել է, ազատության մեջ մտան շատ էլեմենտներ, որոնք դեռ կառուցվում են: Հավատում եմ, որ որոշ ժամանակ անց պիտի կայունանա և դառնա այն, ինչ եղել է հարյուրամյակներ առաջ Հայաստանում: Շատ լավատես մարդ եմ:

-Երբեմն չի՞ խանգարում լավատեսությունը:

-Ինձ օգնում է լավատեսությունը: Գիտե՞ք, թե ինչու: Երբ տեսնում եմ, որ դիմացինս ինձ չի հասկանում, բարկություն ունի իմ հանդեպ, իմ լավատեսությամբ, իմ սիրով փորձում եմ վերադարձնել: Կյանքում շատ առիթներ եմ ունեցել: Սա ասում եմ, որովհետև արդեն անցել եմ այդ վիճակների միջով:

-Ինչի՞ց եք ամենաշատը վախենում:

-Գիտե՞ք՝ ինչո՞ւ եմ այսքան մտածում (հարցից հետո նա լուռ, հայացքը թեքած, մտածում է-հեղ): Շատ վախենում եմ, մտահոգվում եմ, ցավում եմ, երբ դիմացինը սխալ է ընկալում ինձ: Ինչի՞ց եմ վախենում: Մահից չեմ վախենում: Պիտի ասեի մահից: Գիտեմ, երբ աչքերս փակեմ, և գնամ, այլևս ոչինչ չեմ զգա: Այդ պահն ինձ պահում է, իսկ մինչ այդ վախենում եմ, հետո սկսում եմ վերլուծել, որ երբ աչքերս փակեմ, այլևս ոչինչ չեմ զգալու, բայց սարսափում եմ այդ պատկերից: Ինչ որ է:

-Բայց մտածո՞ւմ եք այդ կետի մասին:

-Երբեմն՝ այո, հատկապես հիմա, այս տարիքիս:

-Կա՞ կերպար, որ շատ հարազատ է Ձեզ՝ Աիդա («Աիդա» օպերայից), Շուշան («Դավիթ Բեկ»), Անուշ («Անուշ» օպերա):

-«Տրուբադուր» (Լեոնորայի կերպարն է մարմնավորել- հեղ.):

-Կոմիտասի անավարտ օպերան՝ «Անուշը»:

-(Ժպտում է- հեղ.) Երբ Հայաստանում էի, իմ ամենասիրած օպերան «Անուշն» էր:

-Տիգրանյանի՞:

-Այո: Կոմիտասի «Անուշը» Ռոբերտ Աթայանի հետ հեռուստացույցով ցուցադրեցինք: Առաջին և միակ կատարողն եմ եղել: Ռոբերտ Աթայանը հաճախ էր խոսում այս մասին: Երբ կոմիտասյան նոր երգեր էր հայտնաբերում, հեռաձայնում էր ինձ՝ ասելով. «Արաքս, կգա՞ս մեր տուն վաղն այս ժամին, նոր երգ ունեմ քեզ ցույց տալու»: Հիմա այդ մասին հիշելիս ասում եմ՝ Աստված իմ, ինչպես է գնահատել այդ մարդն իմ կատարումները: Ես չեմ հասկացել՝ ի՞նչ եմ անում, դա իմ արյան մեջ էր: Սիրով գնում էի, նվագում էր ինձ համար: Նոր երգերի հայտնաբերումից հետո միասին ելույթներ էինք ունենում: Նաև եղավ Կոմիտասի անավարտ «Անուշը»:

Երբ երգել եմ, բոլոր կերպարները սիրել եմ: Էնպես չի եղել, որ ասեմ՝ էս կերպարը չերգեմ, էլի: Հիշում եմ, երբ Վագների օպերաներն էի պատրաստում՝ «Տրիստան և Իզոլդա»-ն, «Պարսիֆալը»: Սարսափելի բարկացած էի: Առավոտյան ժամը 4-ին էի արթնանում, տեքստը պետք է սովորեի, 5-ժամանոց օպերա էր: Բարկանում էի Վագների վրա, ասում էի՝ ինչպիսի՜ անհարգալից վերաբերմունք երգիչների հանդեպ, բայց սովորում էի: Հետո երբ սկսեցի սովորել «Պարսիֆալը», ասացի՝ ի՜նչ հանճարեղ է Վագները: Կամ գնում էի փորձի, որպեսզի առավոտյան նվագախմբով փորձը լսեմ: Ի~նչ նվագախումբ էր, ի~նչ գույներ էին, ի~նչ աշխարհ էր: Հասկացա, որ իրավունք չունեմ վիճելու Վագների հետ: Բոլոր օպերաները սիրել եմ: Ինչպես ասացի, այստեղ «Անուշն» էր, իսկ երբ սկսեցի երգել Կատյա Կաբանովա (Յանաչեկի), սիրահարվեցի այդ օպերային, ասում էի՝ վերջ, դրանից հետո ոչ մի բան չեմ ցանկանա երգել, բայց դրանից հետո եղավ «Տոսկան»: Այն նույնպես սիրեցի: Հետո եղավ Պրոկոֆևի «Սեր և նարինջներ» օպերան՝ ի~նչ երաժշտություն, ի~նչ հետաքրքիր նվագախումբ: Մի խոսքով՝ բոլորը սիրել եմ, այնպես չէ, որ առանձնացնեմ՝ ասելով՝ այս օպերան, բացի Հայաստանում եղած «Անուշից»:

-Հե՞տք է թողել Ձեր մեջ:

-Շատ մեծ հետք: Սիրահարված էի «Անուշին»: Տոնական օր էր ինձ համար, երբ պիտի երգեի «Անուշը»: Մտնում էի Օպերա, այդ օրերը, երբ հիշում եմ... Ի~նչ երջանիկ օրեր էին:

-Ինչ-որ բան փոխվե՞լ է: Հայաստանում օպերա գնո՞ւմ եք:

-Անկեղծ ասեմ, Հայաստանում երբեք չեմ գնում օպերա: Ցավով եմ ասում: Վստահ եմ, շատ լավ երգիչներ կան: Էջմիածնում սրբադասման արարողությանն այնքան լավ տենոր էր երգում: Վստահ եմ՝ կան տաղանդավոր երգիչներ, բայց չեմ կարողանում գնալ օպերա: Չգիտեմ՝ ինչո՞ւ չեմ կարողանում, ի՞նչն է, որ ինձ հետ է պահում: Թերևս այդ գեղեցիկ հուշերը: Ուզում եմ մնալ այդ հիշողության մեջ: Օպերան կախարդական վայր էր ինձ համար: Մի տեղ, որտեղ կար հարգանք, խոնարհում, պատասխանատվության զգացում: Հիմա չգիտեմ՝ այս բոլորը կան, թե չկան: Ավելորդ բաներ չեմ ուզում ասել:

-Ես էլ չասեմ (ծիծաղում ենք- հեղ.):

-Աշխատել եմ մեծ մարդկանց, մեծ ռեժիսորների հետ, Արամ Քաթանյանի՝ «Աիդիայի» դիրիժորն էր, Հակոբ Ոսկանյանի՝ «Անուշի» դիրիժորը, Յուրա Դավթյանի, կարծեմ, առ այսօր կա, Բագրատունու հետ եմ աշխատել՝ տաղանդավոր ռեժիսոր, «Պիկովայա դամա» եմ երգել իր հետ, երգել եմ Նար Հովհաննիսյանի, Արշավիր Կարապետյանի, Սերգեյ Դանիելյանի, Տիգրան Լևոնյանի հետ: Սա մեծ գիրք է ինձ համար: Ի՜նչ մեծերի հետ եմ շփվել՝ Մալյան, Սոս Սարգսյան, Լևոն Ներսիսյան, Արա Շիրազ, Քոչար, Փարաջանով, ո՞ր մեկն ասեմ:

-Բախտավոր եք:

-Ես ինձ համարում եմ բախտավոր: Ֆրանսիա եմ ճամփորդել Մալյանի և Սոս Սարգսյանի՝ վարպետների հետ: Այնտեղ ֆիլմի փառատոն էր: Եվ այնքան լավ պատմություններ ունեմ իրենց մասին, բայց այս մասին չեմ ուզում պատմել: Հումորով եմ նայում այդ գեղեցիկ պատմություններին, բայց նաև մեծ պատիվ էր ինձ համար շփվել նրանց հետ: Լավինիա Բաժբեուկ-Մելիքյանն է ինձ նկարել: 5 դիմանկար ունեմ: Երանելի տարիներ էին: Երբ ներկայացումից դուրս էի գալիս, փողոցներում այնքան մութ էր, որ մարդ չէր կարելի տեսնել: Լավինիան ինձ ասում էր. «Արաքս ջան, ներկայացումից հետո արի ինձ մոտ մնա, մի գնա 16-րդ թաղամաս (ես այնտեղ էի ապրում)»: Մնում էի իր մոտ, Բաժբեուկի նկարների մեջ... Ի~նչ կախարդական աշխարհ էր, աչքս բաց էի անում՝ Բաժբեուկի նկարներն էին, բոլորը հիշում եմ իրենց գույներով: Այս բոլորն ինչպե՞ս մոռանամ և հանկարծ գնամ Ավստրալիա: Այդտեղ շրջապատող գեղեցկությունն անկենդան է ինձ համար, շատ գեղեցիկ է, օրենք կա, բժշկություն կա, բայց չեմ կասկածում, որ մեզ մոտ էլ կա: Ամեն անգամ իմ կատարած այցելության ժամանակ փոփոխություն եմ տեսնում այստեղ:

-Կա՞ մի բան, որի համար ափսոսում եք: Եթե անձնական է, կարող եք չասել:

-Այո, անձնական է: Ափսոսում եմ, բայց չեմ ուզում խոսել այդ մասին: Ափսոսում եմ իմ 10 տարիների համար, որոնք կորցրել եմ իմ սխալ ընտրության պատճառով: Ափսոսում եմ, որովհետև շատ բան կարող էի անել այդ 10 տարիներին:

-Երբևէ Ձեր ներսում մտածո՞ւմ եք Արաքս Մանսուրյանի մասին:

-Եթե մտածում եմ, ապա մտածում եմ, թե ինչեր կանեի: Ցավում եմ, որ շատ բաներ չեմ արել, ձայնագրություններ շատ քիչ եմ արել: Ձայնասկավառակներս արդեն պատրաստ են Շուշանիս օգնությամբ, և դրանց շնորհանդեսը պիտի լինի շուտով: Ուրախ եմ, որ գոնե կարողացա հավաքել այդ ձայնագրությունները՝ Ֆրանսիայի համերգային շրջագայություն, Երևան, Էջմիածին, հեռուստատեսություն, ռադիո, բոլորը հավաքել եմ: Կարծում եմ՝ շնորհանդեսը կլինի իմ մեկնելուց մեկ օր առաջ՝ 12-ին, քանի որ 13-ի գիշերը մեկնում եմ: Երբ հիմա լսում եմ երգեր, ասում եմ՝ Աստված իմ, ինչո՞ւ չեմ երգել, կերգեի սա, կձայնագրեի սա, այ, դրա համար ափսոսում եմ: Շատ բան կարող էի անել:

-Բայց դեռ ժամանակ կա:

-Չեմ կարծում, եկող տարի իմ 70-ամյակն է:

-Չէի ասի (ժպտում ենք, իսկ նրա աչքերում նուրբ ուրվագծվում է հուզմունքը- հեղ.):

-Կարծում եմ՝ պիտի կանգնեցնեմ իմ երգեցողությունն այն աստիճանի վրա, ինչպես իմ համերգն էր: Չեմ ուզում շարունակել: Չեմ ուզում հանկարծ այդ որակից դեպի վատը գնա: Տարիքն արդեն ասում է իրենը:

-Դա զգո՞ւմ եք:

-Բնականաբար, եթե դասավանդում ես, էներգիադ տալիս ես դասավանդելուն, իսկ երգելու համար քիչ էներգիա է մնում. կամ պիտի երգես, կամ պիտի դասավանդես: Երգիչներ ունեմ, որոնք հիմա անհամաբեր ինձ են սպասում:

-Մի քիչ տխուր է:

-Տխուր է, ճիշտ է, բայց ո՞վ գիտի; Միշտ ասում եմ՝ վերջ: Երբ անցյալ տարի Ճապոնիայում երգեցի, ասացի՝ սա իմ վերջին համերգն է: Չգիտեմ: Երբեք մի ասա ոչ: Երբեք չգիտես հաջորդ քայլն ինչ է լինելու: 

Լուսանկարները՝ Հակոբ Պողոսյանի