HY RU EN
Asset 3

Բեռնվում է ...

Էջի վերջ Այլ էջեր չկան բեռնելու համար

Որոնման արդյունքում ոչինչ չի գտնվել

«Արմենիթի». հաղթանակ, որը ստիպված ենք իմաստավորել

Նունե Հախվերդյան

Այս տարի Վենետիկի ժամանակակից արվեստի բիենալեում Հայաստանի ազգային տաղավարը ճանաչվեց լավագույնը եւ արժանացավ գլխավոր մրցանակին՝ «Ոսկե առյուծին»: Ու թեեւ այդ պանծալի լուրը արագորեն տարածվեց ու մի քանի օր բոլորիս հիացմունք պատճառեց, մեծ հաշվով՝ այն դիտարկվեց որպես մեզանից կտրված ու հեռու մի իրողություն:

Ազգային տաղավարի հաղթանակի մասին տեղեկանալն, իհարկե հաճելի ու ոգեւորիչ էր, անգամ` հայրենասիրական, բայց այդ հաղթանակը անըմբռնելի էր, քանի որ նախ` ժամանակակից արվեստն ընդհանրապես շատ տարօրինակ օրենքներով է աշխատում (այն առաջին հերթին համատեքստ է պահանջում, որից մենք` հայաստանցիներս, մեծամասամբ դուրս ենք հայտնվում) եւ երկրորդը` ո՛չ բիենալեի ցուցադրության համադրողը, ո՛չ էլ ընտրված արվեստագետները ծանոթ չէին Հայաստանում:

Հաղթանակը կարծես մեր ձեռքը դրեցին ու ակամայից ստիպեցին մտածել այն թեմաների ու հասկացությունների մասին, որոնք Հայաստանում անընդհատ շրջանառվում ու հաճախ շահարկվում են` ազգ, ինքնություն, վերապրում, ապագա եւ անցյալ, պետություն եւ հող, մասնավոր ու հանրային, կոնկրետ եւ վերացական:

Ստացվեց այնպես, որ հաղթելով` ստիպված ենք մարսել ու ինքներս մեզ բացատրել մեր հաղթանակը: Եվ այդ ստիպված լինելու գործոնը ամենալավ հետքն է, որը թողնեց Վենետիկի բիենալեն, որն այս տարի ուներ «Ամբողջ աշխարհի ապագաները» («All the World's Futures») ընդհանուր թեմատիկ խորագիրը: Բիենալեն առաջարկում էր խորհել, թե «ինչպես կարելի է իմաստավորել մեր ժամանակի տագնապներն՝ իրենց ամբողջականությամբ, ինչպես դրանք հասկանալի դարձնել, հետազոտել, արտահայտել, ընդգծել»:

Բիենալեի հիմնական կոնցեպտին հետեւելը բնավ էլ պարտադիր պայման չէ ազգային տաղավարների կառուցման համար, այն ավելի շուտ հրավեր է, որը կարելի է եւ չընդունել: Ազգային տաղավարները գլխավոր կոնցեպտուալ ցուցադրության արբանյակներն են, որոնք կարող են պտտվել գլխավոր թեմայի շուրջ, կամ էլ բացարձակապես անտեսել այն ու առաջարկել զուգահեռ մեկ այլ շառավիղ:

Հայաստանի տաղավարն իր «Արմենիթի» նախագծով սահուն կերպով դիպավ եւ՛ բիենալեի հիմնական թեմային, եւ՛ Հայաստանի ինքնազգացողությանն առնչվող շատ լուրջ հարցերին:

Համադրող Ադելինա Կուբերյան ֆոն Ֆյուրշթենբերգը հավաքագրել էր հայկական սփյուռքի 18 արվեստագետների ու մշակել մի նախագիծ, որի հիմքը ոչ այնքան արվեստն էր (ինքնաբավ ու ինքնուրույն իմաստով), որքան ուղերձը:

Եվ սխալ կլինի, եթե այս նախագիծը դիտարկենք զուտ արվեստի տեսանկյունից, քանի որ այն ավելի շատ քաղաքական ուղերձ է: Եվ չէր էլ կարող քաղաքական չլինել, քանի որ Հայոց ցեղասպանության 100-ամյա տարելիցի քողի տակ է հայտնվել:

Բնական է, որ Հայոց ցեղասպանությունը շատ լավ տեղավորվում է աշխարհի տագնապալի արհավիրքների ու աղետների շարքում: Բայց միեւնույն ժամանակ, ցեղասպանությունը առիթ է խոսել նաեւ մարդու եւ նրա շատ նեղ ու մասնավոր իրավունքների մասին: Օրինակ, ամենահիմնարարի՝ բազմազան լինելու իրավունքի, որը նաեւ ցեղասպանության ակունքներում է (ոչ քեզ նմանին ոչնչացնել ես ուզում):

Արվեստի բաղադրիչը

Ժամանակակից արվեստը շատ հեռու է ստեղծագործելու ունակությունը որպես շնորհ, տաղանդ կամ փայլատակում ներկայացնելուց, արվեստը զբաղմունք է, որն ավելի մոտ է չոր ու սառնասիրտ հաշվարկներին: Եվ դիտողից ոչ թե հիացմունք է պահանջում, այլ ցանկություն՝ միանալ այն հաշվարկներին, հեղինակի հետ համատեղ բանաձեւեր մոգոնել ու փորձել դրանցով լուծել առաջադրված խնդիրները:

Թվացյալ պարզ գործողությունների ու ֆորմաների հետ գործ ունեցող ժամանակակից արվեստը մեծահոգաբար թույլ է տալիս ցանկացած մարդու մտքում մտածել (եթե շատ ուզի, նաեւ գոռալ), թե ինքն էլ կարող է այդպես նկարել (քանդակել, կառուցել սոսնձել, նկարահանել), որ ոչ մի գաղտնիք ու յուրահատուկ ունակություններ դրա համար պետք չեն: Այդպես մտածելով՝ դիտողն իրեն զգում է հարմարավետ, որոշ դեպքերում էլ՝ արվեստագետից ավելի խելացի ու քաջ:

Այդ զգացական նույնացումից էլ ծագում է համամասնակցությունը: Դիտողը մտնում է արվեստագետի առաջարկած խաղի մեջ: Եվ որքան արվեստի գործը (իր պարզությամբ հանդերձ) բազմաշերտ է ու տողատակերով հարուստ, այնքան հետաքրքիր է դառնում այդ խաղը: Երբեմն խաղը դիտողին ծուղակն է գցում՝ պարբերաբար առնչվելով ոչ թե ընդհանրական գաղափարի, այլ դիտողի անհանգիստ ու դեռ չձեւակերպված մտքերի հետ:

«Արմենիթի» նախագիծը կարելի է այդպիսի մի բարեբեր ծուղակ անվանել, այն պարզ ու հասկանալի պատրանք է ստեղծում, թե հայկական գեները ենթակա են միավորման ազգայինի կոնցեպտի շուրջ: Թվում է, որ սա շատ լավ տեղավորվում է մեր պետության ու շարքային հայի փիլիսոփայության մեջ (հայը մնում է հայ, հայի արյունն ուրիշ է, մենք ուրիշ ենք, հային միայն հայը կհասկանա):

Բայց սա՝ միայն առաջին հայացքից:

Հնարված ու արվեստի դաշտից մեր առօրյա տեղափոխված «արմենիթի» նոր եզրույթի հմայքը նրա հակասական լինելն է: Արդյոք կարելի՞ է մեր օրերում խոսել հայության մասին՝ որպես ընդհանուր մի մարմնի, որը ձգտում է ինքնապահպանվել ազգայինի շրջանակներում: Դա հնարավո՞ր է: Պե՞տք է: Եթե այո, ապա որտե՞ղ է Հայաստանի դերը, պետական դիրքորոշումը: Իսկ սփյուռքի՞...

«Արմենիթին» առաջարկում է վերանայել այդ հարցերը՝ ներկայացնելով հայկական ծագում ունեցող արվեստագետների, որոնց մեծամասնությունը ոչ իրենց կամքով է սփյուռք դարձել: Ինչպես նաեւ` ոչ իրենց կամքով են շարունակում հայ համարվել:

Նրանց ազգանուններն ունեն «յան» հատվածը (կամ էլ երբեւէ ունեցել են), բոլորն էլ հետաքրքիր կենսագրության տեր մարդիկ են՝ մոլորակի տարբեր աշխարհագրական ու մշակութային խառնարաններից: Շատերը երբեք չեն եղել Հայաստանում, հայերեն չեն խոսում, ծանոթ չեն մեր ներքին իրավիճակին: Բայց բոլորն էլ իրենց սեփական մաշկով են զգում հայ լինել-չլինելու տատանվող իրականությունը:

Եվ հենց այդ լինել-չլինելու ռիթմը քաղաքական համատեքստում է տեղադրում Հայաստանի ազգային տաղավարը, որի հաղթանակը չի ստացվում պետական միջոցառումների շարքում արված շնորհանդես համարել: Իհարկե, պետությունն է ֆինանսավորել տաղավարի գոյությունը, բայց պարադոքսալ կերպով «Արմենիթի» նախագիծը դուրս է գալիս պետության գաղափարից ու մուտք գործում մի տարածք, որը Ադելինա Կուբերյան ֆոն Ֆյուրշթենբերգը շեշտմամբ՝ «տրանսնացիոնալ» է: Այսինքն` թե՛ պետության, թե՛ ազգային սահմաններից դուրս է: Ավելի ճիշտ՝ վեր է, քանի որ հաղթահարել է այդ սահմաններն ու թողել թիկունքում:

Ազգային բաղադրիչը

Երբեմն պատահում է, որ բառի իմաստը մաքրելու համար, անհրաժեշտ է այն որքան կարելի է հաճախ կրկնել: Հայաստանում մենք այնքան ենք տարբեր տեքստերում ու ելույթներում խցկել «ազգային» բառը, որ հիմա այն ինքնաբերաբար դուրս է պրծնում իմաստազրկված կաղապարից ու հայտնվում մի նոր՝ տրանսազգային հարթություն վրա:

Բոլորս էլ (նստած մեր փոքր ու ամեն վայրկյան սեղմվող Հայաստանում) շատ լավ հասկանում ենք, որ վաղուց արդեն օդում կախված ենք. ունենք մեծ սփյուռք ու արտագնա աշխատողների մեծ բանակ: Եվ եթե ավելի շատ հայ ապրում ու աշխատում է դրսում, քան Հայաստանի Հանրապետությունում, ուրեմն մենք արդեն իսկ տրանսազգային իրականությունում ենք: Բայց մեր գաղափարախոսությունը բոլորովին այլ՝ հին ու այս հանգամանքներում անօգուտ մոդել է առաջարկում (ասենք «Մեկ ազգ, մեկ մշակույթի» նման):

«Արմենիթին» միանգամից ընդլայնում է այդ մոդելը: Ներկայանալով պարզ եւ հայաստանցիներին ծանոթ լեզվով՝ սկզբից քանդում է «ազգ» հասկացությունը, փոքր մասնիկների վերածում, եւ հետո միայն կրկին հավաքում՝ ավելացնելով «տրանս» նախածանցը: Եվ նշանակություն չունի, թե որքան է յուրաքանչյուր մասնիկների ներդրումը, այն կարող է բնավ էլ չլինել (նախագծում ընդգրկված արվեստագետների շարքում կան նաեւ արվեստում զրոյական ներդրում ունեցողները), կարեւորը, որ բոլորն էլ մեկ կոնցեպտի հովանոցի տակ են՝ վավերացնելով հայ լինել-չլինելու, հիշել-չհիշելու միտումը:

Ժամանակակից արվեստը միշտ գործ ունի նորի հետ, եւ եթե հիմա աշխարհում արդիական է խոսել ինքնությունների մասին, ապա «Արմենիթին» ակնարկում է, որ ինքնությունն այն սուբյեկտիվ զգացողությունն է, որով ուղորդվելով էլ՝ ամեն մարդ ինքն է կառուցում իր կենսագրությունը, արվեստը, աշխարհը: Տրանսազգային աշխարհը, որը սկիզբ է առնում անհատից, կոնկրետից, մասնավորից, անցնում ազգային նշանների վրայով ու ձգվում դեպի... ուր ուզի: Երբեմն հիշում է, երբեմն՝ ոչ, երբեմն հայ է, երբեմն՝ օրինակ, շվեդ:

«Արմենիթի» նախագծի 18 մասնակիցներից ամենահետաքրքիր գործը ներկայացրել է Նյու Յորքում ապրող արվեստագետ Նինա Քաչադուրյանը: Նրա «Արտասանության շտկում»՝ «Accent Elimination» վիդեո ինստալյացիան բաղկացած է ընտանեկան դրվագներից, որոնց ընթացքում իր ծնողները պարապում են առոգանության ուսուցչի հետ եւ փորձում են իրենց արտասանությունը մաքրել օտար հնչերանգներից: Նրա հայրը հայկական-թուրքական-արաբական-ֆրանսիական, իսկ մայրը` ֆիննական-շվեդական-անգլիական հետք են կրում իրենց խոսքի մեջ: Եվ անգամ հնարավոր չէ պարզել, թե հատկապես որ ազգին հատուկ ակցենտով են նրանք խոսում:

Այս շատ կոնկրետ ու միապաղաղ գործողությունը (դասը) վերածվում է հարց ու պատասխանի, որի ընթացքում սկսում ես արժեւորել մանրունքները: Ի վերջո, եթե կենտրոնանում ես մաքրելու վրա, ակամայից ուզում ես հասկանալ, թե որն է խառնուրդի արժեքը: Հետաքրքիր է, որ ակցենտը երբեմն անհետանում է, իսկ երբեմն` խորանում (նույնիսկ հարցեր տվող հեղինակի մաքուր անգլերենն է սկսում կաղալ ու «կեղտոտվել»): Թատրոնի սկզբունքով կառուցված տեսարաններն ու տեքստը կրկնվում են, իսկ ակցենտը անկրկնելի է ցանկացած դրվագում: Մի օր, երեւի արտասանությունը կշտկվի, բայց հիմա հետաքրքիրը հաղթահարելու պրոցեսն է (անհետանալու-ընդգծելու):

Նինա Քաչադուրյանի ինստալյացիան այն արվեստի գործերից է, որը դանդաղ է շփման մեջ մտնում, բայց համընկնելով դիտողի ներքին ռիթմի հետ` մտորելու լայն մակերես բացում:

Քաղաքական բաղադրիչը

«Արմենիթին» բացառապես սփյուռքի ուժերով արված նախագիծ է: Ընդ որում` սփյուռքի կոնկրետ երկրների: Ստեղծելով տրանսազգային հայության հարթակ, այս նախագիծը նաեւ Հայաստանի քաղաքական դաշտում է դնում ակցենտներ, որոնց պիտի ականջ դնի հենց Հայաստանը:

ՀՀ վարչապետ Հովիկ Աբրահամյանն, օրինակ, ասել է, որ «Վենետիկի բիենալեն ցույց տվեց հայ արվեստի ներուժը»: Հետաքրքիր է, որ իրականում Վենետիկի բիենալեն ոչ թե հայ արվեստի ներուժը, այլ Հայաստանի զարգացման ուղին ցույց տվեց:

Այսօր մենք մի անորոշ կետում ենք հայտնվել. խոսում ենք սեփական ուղու անկրկնելիության ու գեների ուժի մասին, բայց Եվրասիական միության անդամ ենք` լավ չպատկերացնելով, թե դա ինչ է, եւ որքանով է այն զուգակցվում հայի ներուժի հետ: Ձգտում ենք դեպի Եվրոպա, բայց չգիտենք, թե ինչ ծավալով:

Վենետիկի բիենալեում Հայաստանը առաջին անգամ ներկայացել է 1995 թվականին, արվեստագետ Կարեն Անդրեասյանն այդ առաջիններից էր: Նա պատմում է.

«Արվեստի դաշտում Հայաստանը հիմա մասնակցում է երկու հիմնական զրույցի: Մեկը` ցեղասպանության տրավման է: Իսկ մյուսը` լոկալ արդիություններն են, այսինքն մենք հետաքրքիր ենք աշխարհին որպես սովետական մոդեռնիզմի հետքը կրող երկիր (տեղական կոլորիտով համեմված, իհարկե): Այդ հետքը պրոգրեսիվ նոստալգիայի տեսակետից է ներկայացվում: Խնդիրն այն է, որ Սովետի վերարծարծումն, ի վերջո, մեզ փակուղի է տանում, դա ոչ թե մեր, այլ ռուսական աշխարհի զրույցն է: Մենք այս դեպքում ընդամենը հում նյութ մատակարարողներ ենք, մանավանդ, որ տեսնում ենք, որ Սովետի վերականգման փորձեր են արվում, իսկ Ռուսաստանը տեր է կանգնում դրանց: «Արմենիթին» դրա հակակշիռն է, քանի որ մինչ այդ մենք համաշխարհային հարթակներում միշտ հայտնվում էինք որպես հետսովետական երկիր, իսկ հիմա բոլորովին այլ զրույցի մասնակիցը դարձանք: «Արմենիթիի» գաղափարը դուրս է Սովետից: Եվ դրանով է կարեւոր»:

Սովետի գաղափարախոսությամբ կառուցվող Եվրասիական միությունը երկակի կեղծ է դառնում` աշխարհասփյուռ, բազմալեզու ու բազմաոճ հայերի առկայության դեպքում: Մանավանդ, որ արդեն լավագույն ազգային տաղավարի տիտղոսն ունենք հենց բազմազանության արտահայտման համար:

«Արմենիթին» արհեստական կայսրության կեղծ գաղափարին հակադրում է անձի անկեղծությունը, ընդհանուր ուղուն` անհատական ճյուղավորումը:

«Այս նախագծում դատարկ տեղերի, ճեղքվածքների շրջանառություն կա: Դադարը, դիստանցիան ստեղծում են այն մակերեսը, որտեղ աշխատում են արվեստի ուղերձները: Հիշողությունը շատ զիլ բան է, բայց արվեստը ամնեզիա է: Մենք անընդհատ ուզում ենք հիշել, բայց դա վեր է մարդու ուժերից, հուշը գրանցելու համար դադարներ ու կանգառներ են պետք»,- ասում է Կարեն Անդրեասյանը, ով նաեւ  «Blind Dates»` «Կույր հանդիպումներ» միջազգային նախագծի մասնակիցներից է: Համադրողներ Նիրի Մելքոնյանի ու Դեֆրի Այազի այս նախագծի մեկնակետը նման է «Արմենիթիին»: Այստեղ հետազոտության նյութ են Օսմանյան կայսրության մաս կազմող բնակիչների մտորումները (լինել կայսրության մաս, բայց միեւնույն ժամանակ օտար, հսկայի մեջ ապրելով` լինել սփյուռք):  

Սպասարկման բաղադրիչը

Կարելի է ենթադրել, որ ՀՀ մշակույթի նախարարությունը` հովանավորելով «Արմենիթին», ցանկանում է որպես հպարտության առիթ այն ցուցադրել նաեւ Հայաստանում: Բայց դա բնավ էլ անհրաժեշտություն չէ, քանի որ նախագիծը ոչ թե հեղինակներն են, այլ համատեքստը: Այն, ինչ հնարավոր է ցուցադրել Սուրբ Ղազար կղզում, չի ստացվի ցույց տալ Նկարիչների միության դահլիճում կամ «Գաֆէսճյան» թանգարանում: Դրանք բոլորովին այլ խոհական ու էներգետիկ տարածքներ են:

Երբ «Սիսթեմ օֆ ը դաուն»-ը որոշեց Երեւանում համերգ կազմակերպել, ոչ թե փակ դահլիճ ընտրեց, այլ` բացօթյա հրապարակ: Բաց տարածքի ընտրությունը հենց քաղաքական էր, քանի որ այդպես անհետացավ լսարանի հիերարխիան ու սկսկեց աշխատել անմիջական հաղորդակցությունը: Չկային ամրագրված վատ ու լավ տեղեր, հարմար բազկաթոռներ, փոխարենը աշխատում էր էներգիայի ստացման ու փոխանցման օրենքը` լսարանն էր դառնում համերգի համահեղինակը:

Արվեստը (այս դեպքում` տրանսազգային խումբը) ինքն է կազմում իր օրակարգը, եւ դա միակ կարգավիճակն է, որտեղ արվեստն իրեն լավ է զգում: Հակառակ դեպքում (փակ տարածքում ու հրավիրատոմսերով) արվեստը վիզը ծռում է ու ծառայի կարգավիճակում հայտնվում:

Ընդհանրապես ժամանակակից արվեստը չի կարող դասվել այն միջոցառումների շարքին, որոնք սպասարկման ոլորտի ֆունկցիա ունեն: Ասենք, շքերթի պես ցույց տան ռազմական ուժը, կամ դասական բալետի ներկայացման նման միջպետական պատվիրակություններին հաճույք պարգեւեն:

Արվեստը ունի պարտադիր բաղադրիչ, դա ներխուժելու պատրաստ լինելն է: Եթե կայացավ ներխուժման գործողությունը, հասարակությունն արդեն նույնը չի լինի:

Հայաստանը փոխվեց «Սիսթեմ օֆ ը դաուն»-ի համերգից հետո, «Արմենիթիի» ներգործությունն ավելի դանդաղ է:

Կարեւոր է, որ Հայաստանի Հանրապետությունը ձեռնարկեց, կառուցեց եւ գլխավոր մրցանակի արժանացավ մի նախագծով, որը փաստում է վերանայման անհրաժեշտության մասին: Այդ գաղափարին տեր կանգնելն արդեն տրանսազգային գործ է:

Մեկնաբանել

Լատինատառ հայերենով գրված մեկնաբանությունները չեն հրապարակվի խմբագրության կողմից։
Եթե գտել եք վրիպակ, ապա այն կարող եք ուղարկել մեզ՝ ընտրելով վրիպակը և սեղմելով CTRL+Enter