Արամ Մաթևոսյան

1791 թվականից մինչև 1917 թվականը Ռուսական կայսրության տարածքում ապրող հրեաների համար սահմանված էր գիծ, որից դուրս տեղաշարժի իրավունքը սահմանափակված էր: Կային իհարկե կատեգորիաներ, որոնք տեղաշարժի իրավունք ունեին, բայց բուն զանգվածը պարտավոր էր ապրել նստակյաց կյանքով: Ինչ կերպ էլ մեկնաբանվի վիճակը` դրական կամ բացասական, միևնույն է սահմանափակ տեղաշարժն ու սահմանային վիճակը անպայմանորեն հավաքական մտածողության վրա թողնում են իրենց ազդեցությունը: Ժամանակի երկար պլաստում սահմանային վիճակում ապրածի հիշողությունը դեպքերը ֆիքսում ու ամբարում է հիմնավոր ու սուր, ինչը հետագա գործողություններում արտահայտվում է նույն կարգի սրությամբ: Եվ դա էր պատճառը, որ սահմանային վիճակում զարգացող հրեական միտքը ունեցավ ամենամեծ ազդեցությունն իր ժամանակի վրա: Առ այսօր չկա մի մանիֆեստ, կամ արվեստին առնչվող հեղափոխական տեղաշարժ, որի հետևում ազգությամբ հրեա մարդ կանգնած չլինի:

. . .  

Մարկ Ռոտկոն զարմանում էր, երբ պատմում էին իր կտավների թողած ազդեցության մասին: Վախ, տխրություն, ընկճախտ: Ստեղծագործողն անշուշտ չի ենթադրում նման բան: Իր առջև դրված խնդիրը նա հասկանում է իր կերպ ու իր կերպ էլ նա համադրում է գունադաշտերը: Հավանաբար նրա գեղանկարչական ինժեներիան  է այդպիսին, որ յուրաքանչյուր գունադաշտ ստեղծում է իր տրամադրությունը, գունադաշտային համադրումների սահմանային լարվածությունը ծնում է վախ կամ լքվածության զգացում: Դիտորդը հայտնվում է փակուղային վիճակում և փակուղային վիճակի անելանելիությունը ծնում է, այս դեպքում, գույնից տագնապներ:

Կարմիր, կապույտ, նարնջագույն…: Գույների պարզ համադրում, որ դառնում է նաև խորհրդանիշ, դառնում դրոշ: Ռոտկոյի գունադաշտերը երբեմն ասոցացվում են երկրների դրոշների հետ:  

Միջին թվաբանական մարդու մեջ նարնջագույնը ծնում է բունտ, պրոտեստ: Մեր պարագայում այլ է, մեր ազգի մեջ այդ գույնը ծնում է  փախուստի պահանջ: Մեր դրոշի գույների համադրումը ահավասիկ ենթադրում է նաև բախում, անտագոնիզմ: Մեզնում ոչ բախում կա, ոչ էլ հակադրվելու կամք: Չեմ ուզում մեծ նշանակություն ու տուրք տալ արվեստաբանների հնարած այդ գունատեսությանը, համոզված` որ ամեն մեկը յուրովի է ընկալում գույնն ու երևույթը: Ես ենթադրում եմ, որ իմ ընկալումները գալիս են ներքին տրամաբանությունից, ոչ թե արտաքին ազդակներից: Եվ այդ առումով ինձ մոտ բունտի զգացում կարող է ծնել նույնիսկ անգույն ցելոֆանը: Եռագույնը բարձրացրին, և ինչ,  այդ եռագույնի տակ հավաքվածների կեսն էլ չի մնացել այսօր իր հողի վրա: Նույն կարգի սահմանագծեր են եղել մեզ համար գծված, ինչ ռուսական միապետերի ժամանակի Վիտեբսկի հրեայի առաջ: Նույն կարգի ճնշվել ենք մենք էլ: Եվ արդյունքը:  Հրեան ազատագրվեց, դարձավ տեր, մենք մնացինք ստրուկ ու հպատակ: Չտեսակավորվեցինք, չգունազատվեցինք:

Գոռգոռում է վարչապետն իր ենթակայի վրա այն բանի համար, որ նա հալածում է ձեռներեցին: Իշխանավորն ի լուր ու ի տես շարքային քաղաքացու բողոքում է տիրող կարգից ու իրերի վիճակից: Եվ մեղավորներ է փնտրում` ազգին տեղահանող մեղավորներ: Սա լուրջ մեղադրանք է: Ազգ տեղահանողի մեղքը շարքային մեղք չէ: Ես մի հետևություն եմ անում սրանից: Չստացվեց համակեցության քիչ թե շատ պիտանի մոդելի ձևավորումը, սկսվեց մեղավորների փնտրտուքը: Սկսվեց ֆիասկոն, անկումը:

Արվեստագետը, մտածողը գիտի և տալիս է համակեցության ձևը: Ռոտկոն իր խյուստոնյան ժամատան ինտերիերում լուծեց այն խնդիրը, ինչի մասին գրում էին սահմանային վիճակներում մարդու վարքը լուսաբանող մտածողները: Ռոտկոյի ժամատանը բոլոր կոնֆեսիաներն են հավաքվում ու գտնում իրենց փոխհամաձայնությունը: Հավասարություն, եղբայրություն, ազատություն: Սա է բոլոր եռագույնների համադրման  փիլիսոփայությունը: Սրանում է էկզիստենցիալիստների ասած փիլիսոփայական հավատը: Մի բան, որի նշույլը չկա մեր եռագույն դրոշի տակ ապրող սոցիումի կյանքում: Ալեգորիկ  խոսքի սիրահար մեր դատարկախոս ընդդիմադիրները սիրում են ասել, թե դանակը հասել է ոսկորին: Իրավիճակի հանդեպ ռեակցիաներից ինձ թվում է , որ հայի մարմնում  ոսկոր էլ չկա: Որքան կտրեցին կտրվեց: Հիշեցինք պահանջեցինք, կարևոր չէ ստացանք թե ոչ, հիմա էլ պատրաստվում ենք սահմանադրական փոփոխության: Ոչ նոր սահմանադրություն է պետք հային, ոչ էլ նոր դրոշակագույներ: Մտածված, թե փոխառնված են դրանք, կարևոր չէ, վերջին հաշվով: Սխրագործ կամք պետք չէ, ոչ էլ կա զոհեղության գնալու կարիք: Պարզապես պետք է ընդունել ու կոչել գույներն իրենց անուններով: Տեսնել կարմիրը կարմիր, նարնջագույնը նարնջագույն: Ինչպես ռեժիմի պարագլուխներն են դնում ամեն մեկին իր տեղը, այնպես էլ իրենց է պետք դնել իրենց տեղը և ազատագրվել վերջապես: Մեր աղետն սկսվեց այն պահից, երբ սկսեց դատարկվել հայկական գյուղը: Պետք է իշխանավորներին ուղարկել իրենց տները: Ամեն մեկը պետք է ապրի ու արարի իր ծննդավայրում: Միթե կա դրանից ավելի մեծ երջանկություն մարդու համար: Ոչ մեկը թող աղետ ու դժբախտություն չտեսնի էլիտաների փոփոխության մեջ: Թող յուրաքանչյուրը հիշի` ով էր ինքը ու որտեղից է գալիս: Եթե ուզում ենք չվերանալ, պետք է լինել հետամուտ բնազդին, զգացմանը: Պետք է փոփոխել քաղաքական գունապնակը, ինչպես Ռոտկո արվեստագետը, որ կարողացավ շեղել գեղանկարչության ուղղությունը մտցնելով գունադաշտերի փիլիսոփայությունը գեղանկարչական մտածողության մեջ: Հենց այնպես չեմ փորձում կապել ինտելեկտուալի արածը ազգի, դրոշի ու էթնոսի ներքին բովանդակության հետ: Եվ հենց այնպես չեմ կարևորում էլիտայի դերը: Էլիտան պետք է լինի ինտելեկտուալ: Տգետ էլիտան աղետ է ազգի գլխին: Այ, երբ կատարվի էլիտաների փոխատեղումը, դրանից  կփոփոխվի հանրային խմբերի կոնֆիգուրացիան ու ազդեցության դաշտերի ծավալները, կծնվի թեկուզ նույն, բայց գույների նոր համադրում, այդ ժամանակ կծնվի արդեն ուրիշ ազգ, ուրիշ երկիր, ուրիշ`  կարմիր, կապույտ, ծիրանագույն: