ՀՀ դատական դեպարտամենտի դատարանների արխիվում, որտեղ պահպանվում են նաև ՀՀ գերագույն դատարանում քննված քրեական գործերը, «Հետքը» ծանոթացել է «Վահան Հովհաննիսյան+30» քրեական գործի նյութերին. ավելի ստույգ այն, ինչ մեր պետությունը պահպանել է այդ գործով: Արխիվում կան միայն 31 անձանց մեղադրական եզրակացությունները, մոտ 150-էջանոց դատավճիռը և 5 հատոր (16-20-րդը): Այս գործով այսօր պատիժ է կրում միայն մեկ անձ՝ 45-ամյա Տիգրան Ավետիսյանը, ով նաև Արցախյան պատերազմի մասնակից է եղել, դատապարտվել է մահապատժի (2003-ից ցմահ ազատազրկում)՝ մեղադրվելով երկու ոստիկանի սպանության մեջ (ողբերգական դեպքը տեղի է ունեցել 1995 թ.-ի օգոստոսի 1-ին):

ՀՀ ԱՆ ՔԿՎ պետի թույլտվությամբ «Հետքը» եղավ «Արթիկ» ՔԿՀ-ում, որտեղ զրուցեց 20 տարի բանտում գտնվող ցմահ բանտարկյալի հետ, ով մեկ տարի է, ըստ գործող օրենքի, պատիժը կրում է կիսափակ ռեժիմում: Նա չցանկացավ զրույցը սկսել պատերազմի տարիներից, միայն ասաց, որ պատերազմի դաշտում երբեք չի մտածել, որ բանտում կհայտնվի: Զրույցը սկսեցինք 20 տարվա վաղեմության դեպքերից, քաղաքական դատավարությունից:

-Տիգրա՛ն, սպասո՞ւմ էիք, որ մահապատժի դատավճիռ կկարդա դատավոր Դավիթ Ավետիսյանը (ներկայում ՀՀ վճռաբեկ դատարանի քրեական պալատի նախագահն է):

-Հա՛, օրենքի մարդիկ էին տուժողները, տենց էլ պիտի լիներ: Քաղաքական հարց էր: Ու էդ էր պատճառը, որ հաշվի չառան ոչ մի բան, որ սպանության նպատակ չի եղել:

-Ոչինչ չօգնե՞ց, օրինակ՝ այն, որ ինքնակամ էիք ներկայացել ոստիկանություն:

-Չէ…

-Ձեր քրոջ մոտ պահպանվել է փաստաբան Պողոսովայի ճառը, որտեղ նշված է, որ ինքնախոստովանական ցուցմունքը տվել եք, երբ կոտրել են Ձեր ծնոտը:

-Մենակ ծնոտը չէ, թիկունքային ոսկորներս էլ էին ջարդել: Ինչ էլ ես չէի արել, ուզում էին ավելին ասեի, չեղած բաներ գրեի մեր գործի հետ կապված: Բայ դրանք անցած պատմություններ են… Իմ պաշտպանը դատարանում էլ ասեց, որ դա անզգույշ սպանություն է եղել:

-Փորձաքննության եզրակացության մեջ նշված է, որ ռեկաշետ է եղել: Այսինքն՝ Դուք գնդացիրով կրակել եք գետնին, իսկ գնդակը հարվածից թեքվել է ու հարվածել ոստիկաններից մեկին՝ Հունանյանին: Բայց դատարանը այս հանգամանքը հաշվի չի առել: Ձեր կարծիքով՝ ինչո՞ւ:

-Քաղաքական գործ էր, դատավճիռն էլ՝ քաղաքական որոշում, մինչև հիմա էլ իմ վրա քաղաքական հոդված կա՝ 301-ը: Դատախազն ասում էր՝ քիչ ա մնացել, հեսա վիզ կառնեն: Դատավոր Դավիթ Ավետիսյանն իմ դատավճիռը կարդաց ու փախավ դահլիճից: Ես 16-րդն էի, մնացածը թերթերից են իմացել իրենց դատավճիռները… եղել ա դեպք, երբ անգամ նախագահին են հանձնել նամակ, բայց ոչ նոր հանգամանքն ա ազդում, ոչ մի բան: Ասում են՝ մենք ճիշտ ենք ու վերջ: Մեր մոտ դատավորները չեն սխալվում: Բայց բանտերում շատ կան դատական սխալի զոհեր, չափազանցված պատիժ ստացածներ: Մի մարդու սպանության գործով 3 հոգի ցմահ են դատապարտված: Ռուսաստանի սերիական մարդասպանների գործով` 18 տարի, 20 տարի: Հասարակության մեջ էլ վախ են ներշնչել, որ ցմահ են դատապարտված, վախենալու են: Իրենք են վախենում մեզանից երևի, որովհետև գիտեն որ սխալ են եղել: 

-Ձեր կարծիքով, անհամաչա՞փ է Ձեր պատիժը:

-Էնպես որակվեց, որ դիտավորություն ա եղել, հեղաշրջման միտում ենք ունեցել: Բայց մեր նպատակը ուրիշ ա եղել: 30 հոգով երկիրը պերեվարոտ պիտի անեի՞նք, ուրեմն մեր նման էլ չկա: Ես գնդացիրով կրակել եմ ոտքերի տակ, որ վախեցնեմ, քանի որ մեր ընկերոջը կրակեցին իրենք: Փորձաքննությունն էլ տալիս ա, որ ռեկաշետ ա եղել: Էքսպերտին էլ չթողեցին, որ բոլոր հարցերս տամ: Խիստ չափազանցված ա պատիժը: Եթե օրենքը խախտել եմ, գնդակահարեք, բայց ես իմ կյանքի փրկության, իմ ընկերոջ համար եմ պաշտպանվել: Եթե օրենքի մարդը հասարակության շահերն ա պաշտպանում, բա ե՞ս: Ես ընտրեցի չարիքի փոքրագույնը, կրակեցի գետնին: Փորձագետի եզրակացությամբ էլ կա, որ ռեկաշետ ա եղել, որ գնդակը ծռված ա եղել:

-Մեզ հետ զրույցում Ձեր քույրը պատմեց, որ վերջերս է հանդիպել մահացած ոստիկաններից Խաչատրյանի ընտանիքին Նորամարգ գյուղում, երբ տարել է քաղաքացիական հայցը վճարելու: Նա ասել է, որ իր տղային սպանել են «Մակարովի» կրակոցից, որ Դուք կապ չունեք:

-Երկրորդ ոստիկանին չեմ էլ տեսել: Մենք մայթի վրա էինք, իրան ծառերի տակ են գտել, շոշից դուրս: Կարող ա ուրիշն ա կրակել: Մտածում եմ՝ Էդ մարդուն իրանց ոստիկաններն են սպանել: Իմ կրակածից ինչ կա գտել են, հա՛մ գնդակը հա՛մ պարկուճը: Իսկ մյուսինը պարկուճներ էլ չկա, գնդակ էլ չկա, չգտան, անգամ գործին չբերեցին կցեին ուրիշ տեղից: Էքսպերտիզան ասաց՝ կարող ա նույն զենքից լինի, հաստատ չի ասում: Ու էդ «կարողա»-ն դրեցին իմ վրա: Համաձայն եմ՝ ոստիկանի սպանության համար թող տային մահապատիժ, ես կլինեի, թե ով: Բայց էդ մարդուն տարել են հիվանդանոց, դեռ կենդանի էր: Էդ չարիք կրակոցն էլ գետին եմ կրակել: Այսինքն՝ նպատակ չի եղել սպանելու: Տուժողներին ես դատարանում ասացի, որ էքսպերտիզան կարող եք դուք անել՝ շորի վրա կրակեք ու տեսնեք հետևանքը: Թե հավատացին, թե չհավատացին… չգիտեմ:  Ինչ վերաբերում ա հայցին: Էդ իսկը ոնց տա մարդը, եթե համակարգը չի ապահովում աշխատանքով: Մենք մուծել ենք:

-Այս գործի անունը ի՞նչ կդնեիք:

-Անունը չեմ մտածել… Վահան Հովհաննիսյանի անունը ուղղակի շահարկեցին… հիշում եմ՝ Մոսկվայից լուրերը ասեցին, որ շատ զոհեր կան: Նախագահի խորհրդական Ժիրայր Լիպարիտյանը ասաց, որ տեռորիստական խումբ է, ուզում էինք գա դատարան, բայց չեկավ:

-Վահան Հովհաննիսյանին ճանաչե՞լ եք:

-Հա՛, ճանաչել եմ որպես պատերազմի մասնակից, որպես մարդ, լիդեր…

-Երբևէ քավության նոխազ համարե՞լ եք ինքներդ Ձեզ:

-Որոշ ժամանակ՝ այո… ես ուրիշ նպատակներ եմ ունեցել, պատրաստվում էի ձյուդոյի մրցումների գնալ Ճապոնիա, չստացվեց: Էղավ էն, որ հիմա ստեղ եմ… ուզում էին Դաշնակցությանը մեկուսացնեին, արեցին էդպես:

-Ովքե՞ր են Ձեզ եկել տեսակցելու:

-Վահանն էլ, Արմենն էլ, Մանվելն էլ… Դաշնակցության անդամ եմ ինձ զգում հոգով, սրտով: Եթե դուրս գամ, հնարավոր ա՝ իրանց հետ էլ լինեմ: Բայց հարց ա՝ դուրս կգա՞մ:

-Քրեական գործի հատորների մեծ մասը չկա, 23 հատորից 5 հատոր է մնացել: Գիտեի՞ք:

-Ձեր հոդվածներից եմ իմացել, որ ոչնչացրել են քրեական գործի հատորները:

-Հիշո՞ւմ եք մահապատժի դատավճռից հետոն:

-Հիշում եմ, որ սև շորեր տվեցին, տարան վերևի խուց, 5 խուց կար մահապատժի հարկում:

-Չզարմացա՞ն խցակիցները, որ երիտասարդ տղամարդու տեսան:

-Արդեն սովոր էին, շատ երիտասարդներ կային, անգամ ավելի երիտասարդներ կային՝ 18-19 տարեկան: 7-8 հոգի համարյա մի տարում բերեցին ինձնից հետո:

-Ո՞նց էիք գոյատևում:

-Մի կերպ… Դժվար տարիներ էին: Համարյա 7-8 մարդ մահացավ մի քանի տարում:

1999-ից սկսեցին շուտ-շուտ գալ եվրոպական կառույցներից: Մտնում էին խցերը ու զարմանում՝ 5-րդ հարկում են, թե պադվալում: Էդ վիճակն էր, 7-8 հոգի կար մի խցում: Սովի տարիներ էին: Ընդամենը 5 խուց էր:  2000-ից հետո ահագին բան փոխվեց: 

-Առաջին զբոսանքը հիշո՞ւմ եք:

-«27»-ի գործի ժամանակ հանեցին, արտակարգ իրավիճակ էր, էկան բոլորին հանեցին զբոսանքի:

-Մահապատիժը երբ վերացվեց, հույս ունեի՞ք, որ տարիների կփոխվի պատիժը:

-Մահապատիժը վերացվեց, բայց նույն մահապատիժն է, ես չէի ուզի տենց: 1991-ից չէր կիրառվում մահապատիժը: Պիտի տարիներ տային, 15 տարի, որովհետև 1961 թ.-ի օրենսգրքով էին մեզ դատել: Գրած ա ներման դեպքում 15 տարի պիտի փոխվի:

-Բայց 20 տարի անց պայմանական վաղաժամկետ ազատման իրավունք ունեք:

-Ունենք թղթի վրա, չի գործում: Անցյալ տարի «Նուբարաշեն» ՔԿՀ-ի վարչական հանձնաժողովը հետաձգեց իմ պայմանական ազատումը 1 տարով: Ասեցին՝ մեկ ա՝ պիտի մերժենք:

-Ինչո՞ւ:

-Ասեցին՝ չունենք հրահանգ: Ինչ հարց տալիս ես, նախագահի վրա են գցում: Ես իմ ձեռքով գրեցի, որ հետաձգեք: Եթե մերժում անեն, պիտի 3 տարի սպասեմ: Հենց էդ ժամանակ ասեցին, որ 20 տարի լրացավ, անցնում ես կիսափակ ռեժիմ: Խցային սիստեմից էի ուզում դուրս գալ: Մաքուր օդի դուրս գամ, իմ առողջության մասին մտածեմ: Կարոտ էի մաքուր օդի, կրիշում խցի մեջ 1 ժամ զբոսանքը ահավոր ա: Ռոբոտ էին սարքել, մտածում էի՝ երբ պիտի քարանձավից դուրս գամ… սկզբից «Նուբարաշենում» առաջվա 76 կամեռը սպորտային տեղ էր: Հետո էդ էլ խուց դարձրին: Անգամ լսացնում էին ցմահ ենք, ուրեմն առողջություն պահպանելու հարցով էլ պիտի չզբաղվենք: Ուզում էի ֆիզկուլտ ինստիտուտում սովորեի, բայց չստացվեց: Հիմա արդեն ուշ ա, 45 տարեկան եմ արդեն: Բայց կիսափակում ահագին լավ ա. ոտքս հողին ա կպնում, մարդկանց հետ կարամ շփվեմ, 2 ժամ զբոսանք, 2 ամիսը մեկ երկարատև, ամիսը 1 անգամ կարճատև տեսակցություն ունեմ:

-Ե՞րբ է պայմանական ազատման առաջիկա նիստը: Ի՞նչ հույսեր ունեք:

-Հունիսի 30-ին նիստ ա, բայց շեֆից հրաման չունեն, նորից կհետաձգեն երևի, բայց կարող են ռեժիմը կիսաբաց դարձնեն, օրվա մեծ մասը կարող եմ լինել գաղութի տարածքում:

-Ի՞նչ կոչ կանեիք օրենք կիրառողներին:

-Գոնե պայմանական վաղաժամկետ ազատման օրենքը գործի, թղթի վրա են գրել, մնացել ա: Քաղաքացիական հայցը մուծված ա, տույժեր չունեմ… ցմահների մեջ ինձանից շատ նստած մարդիկ կան՝ 23, 24 տարով նստած: Արծվիկ Մինասյանը հարց տվեց ԱԺ-ում մի երկու տարի առաջ էն ժամանակվա արդարադատության նախարարին՝ Հրայր Թովմասյանին, մեր մասին: Նա էլ ասեց, որ ցմահներին կանդրադառնան մյուս համաներման ժամանակ: Համաներում չեն տալիս, գոնե վաղաժամկետը աշխատի: Ռոբերտ Քոչարյանի ժամանակ օրենքը գործում էր պայմանական ազատման: Հիվանդների ակտիրովկա էին անում, հիմա ոչ մի դեպքում:

-Ի՞նչն է պատճառը, քո կարծիքով, որ այդ դրույթի գործելուց շատերն են դժգոհում, անգամ պաշտոնյաները:

-Մեր հաշվին փող են առնում, գաղութներ են սարքում, ո՞ւմ համար էս մի թիքա երկրում, մարդ էլ չմնաց: Մտածողությունից ա ամեն ինչ գալիս. նախորդ դարի 17 թվի մտածելակերպ ա, 17 թվի բժշկություն, օրենքներ… օրինակ մեզ 18 տեսակ սնունդ ա հասնում, բայց 20 տարի ցորենով են պահում: Վաղը մյուս օրը բունտ կարա լինի: Իմ դատավճռի մեջ գրած չի, որ էս հագուստը պիտի հագնեմ, սենց պիտի սնվեմ:

-Եթե դուք ունենայիք հովանավորչություն, իշխանության մաս լինեիք, ի՞նչ եք կարծում, կդատապարտվեի՞ք մահապատժի:

-Հնարավոր ա՝ ոչ… օրենքի առաջ բոլորը հավասար չեն… բոլորն էլ գիտեն դա:

-Հաճախ ասում են, որ երկրում շատ խնդիրներ կան, նպատակահարմար չէ անդրադառնալ դատապարտյալներին:

-Լավ, թող դատապարտյալների մասին չմտածեն, թող գործազրկության մասին մտածեն, զինվորների մասին մտածեն, որ հզոր պետություն դառնանք: Բայց աշխարհի տերերը մի տեղ էլ բամփում են մեր գլխին, փոխանակ մենք կլոր սեղանների ժամանակ բռուցք խփեինք ու մենք որոշողը լինեինք:

-Ինչի՞ն եք հավատում:

-Աստծուն… կալանքը էն տեղն ա, որ շատ ժամանակ ես ունենում մտածելու: Վստահ եմ, որ ազատության մեջ էլ կլինեմ դեռ:

Լուսանկարները՝ Նարեկ Ալեքսանյանի