սկիզբը 

Գոհար Ջրբաշյան

Սեռահասունացման ընթացքում ֆոլաթթվով հարուստ սննդակարգը հանգեցնում է ապագա սերնդի ֆենոտիպային փոփոխությունների

Հայտնի է, որ սեռահասունացման ժամանակահատվածում ֆոլաթթվով հարուստ սննդակարգը կենդանիների մոտ կարող է ազդել ԴՆԹ-ի և հիստոն մեթիլացիայի վրա, ինչը հետագա սերունդների մոտ հանգեցնում է ֆենոտիպային փոփոխությունների ( 26 ): Պարզվում է, որ և՛ կենդանիների մոդելներում և՛ մարդկանց մոտ, մայրական սննդակարգով դրդված ֆենոտիպի բնույթը տարբերվում է ըստ այդ ազդակին ենթարկվելու պահին պտղի զարգացման փուլի ( 27 , 28 ): Մայրական սննդակարգում սպիտակուցի չափավոր սահմանափակումը առնետների սերնդի մոտ դրդել է ֆենոտիպի փոփոխություններ՝ կայուն հիպերտոնիա, դիսլիպիդեմիա, և գլյուկոզայի խախտված նյութափոխանակություն ( 29 , 30 , 31 ): Սահմանափակ սպիտակուցային սննդակարգը ֆոլաթթվով կամ գլիցինով հավելելը կանխել է սերնդի հիպերտոնիան և էնդոթելային դիսֆունկցիան ( 32 , 33 ), ինչը ցույց է տալիս ֆենոտիպի փոփոխության հիմքում ընկած մեխանիզմի համար մեկ-ածխածնի նյութափոխանակության կենտրոնական դերը: Սակայն, բավարար սպիտակուցով մայրական սննդակարգին ֆոլաթթվի ավելացումը ևս դրդում է ֆենթտիպային փոփոխություններ սերնդի մոտ, մասնավորաբար՝ դիսլիպիդեմիա և հիպերգլիկեմիա ( 34 ): Սա նշանակում է, որ դրդված ֆենոտիպի բնույթը զգայուն կերպով կախված է սննդակարգում սնուցիչի հավասարակշռությունից:

Մարդկանց մոտ սեռական հասունացումը էպիգենոմի հարաբերական անկայունության ժամանակաշրջան է կապված սեռական հասունացման հետ առնչվող գեների փոփոխված էպիեգենետիկ կարգավորման հետ ( 35 ): Օրինակ. տատիկների ու պապիկների սեռահասունացման շրջանի սննդի փոփոխությունները, կապված է թոռների մահացության նկարագրի հետ ( 36 ): Ավելին, սեռահասունացման ընթացքում հորմոնների, այդ թվում էստրոգենների ազդեցության ենթարկումը դրդում է հետագա հիվանդությունների ռիսկի (օրինակ. կրծքագեղձի քաղցկեղի) վրա ազդող էպիգենոմի փոփոխություններ, որոնք էապես տարբերվում են նորածնային շրջանում հորմոնների ազդեցության հետևանքներից ( 37 ): Սա կարող է ներառել ԴՆԹ ապամեթիլյացիայի և վերամեթիլյացիայի փուլերի փոխոխությունը, որը տեղի են ունենում չկիսվող բջիջներում, օրինակ. DNMT-1-ի և դեմեթիլազի գործունեության հավասարակշռության փոփոխությունը ( 38 , 39 ): Սեռահասունացումը նաև որոշակի հյուսվածքների արագ աճի և բջիջների բազմացման մի ժամանակահատված է ( 40 , 41 ), որը կարող է նպաստել միտոտիկ (mitotic) ցիկլերի էպիգենետիկ փոփոխություններին ( 42 ): Ընդհանուր առմամբ, տվյալներն աջակցում են այն տեսակետը, որ կյանքի ընթացքում, պլաստիկության որոշակի ժամանակահատվածները կապված են էպիգենոմի նվազած կայունության հետ, ինչը թույլ է տալիս, որ օրգանիզմի ֆենոտիպը հարմարվի շրջակա միջավայրի ազդակներին, ինչպես օրինակ սննդակարգի փոփոխություններին: Կասկած չկա, որ սննդի հարստացումը սինթետիկ ֆոլաթթվով՝ սնուցչի հավասարակշռության խախտման է հանգեցնելու շատ մեծ թվով սեռահասունացման տարիքի աղջիկների մոտ՝ հետագայում ֆենոտիպային փոփոխություններ (օրինակ. դիսլիպիդեմիա և հիպերգլիկեմիա հիվանդությունների հակում) դրդելով նրանց երեխաների մոտ: Հայտնի է նաև, որ ֆոլաթթվի բարձր խտության և վիտամին B₁₂-ի ցածր մակարդակի համադրությունը հղիների մոտ մեծացնում է 2-րդ տիպի շաքարախտի և ճարպակալման ռիսկերը նրանց երեխաների մոտ:

Ֆոլաթթվի հակացուցումները և դեղերի փոխազդեցությունը

Դեղերի հետ փոխազդեցության հնարավոր կողմնակի ազդեցություններից խուսափելու կամ նվազագույնի հասցնելու համար, ցանկալի է կենսակտիվ սննդային հավելումներ ընդունել միայն բանիմաց բժշկի հսկողության տակ, ասում են Մերիլենդի համալսարանի բժշկական կենտրոնի մասնագետները: Նրանք նշում ե, որ ֆոլաթթվի հանձնարարելի օրական չափաբաժնի կողմնակի ազդեցությունները հազվադեպ են: Շատ բարձր չափաբաժինները կարող են առաջացնել ստամոքսի խնդիրներ, քնի խանգարումներ, մաշկային ռեակցիաներ, և ցնցումներ: Հարկավոր է խորհրդակցել բժշկի հետ նախքան ֆոլաթթուն 800մկգ-ից ավել ընդունելը: Հայտնի է, որ ֆոլաթթվի մեծ դեղաչափը կարող է քողարկել վիտամին B₁₂-ի անբավարարությունը և դրանով պայմանավորված չարորակ (pernicious) անեմիան: B₁₂-ի անբավարարություն ունենալու դեպում ֆոլաթթու ընդունողների մոտ՝ արյունաբանական խնդիրը կմեղմանա, իսկ նյարդաբանական դրսևորումները կսաստկանան: Այսպիսով, ֆոլաթթուն խստորեն հակացուցված է չարորակ (pernicious) և այլ մեգալոբլաստիկ (megaloblastic) անեմիաների ժամանակ, որոնց դեպքում վիտամին B₁₂-ի դեֆիցիտ կա: Անհրաժեշտության դեպքում՝ B₁₂ վիտամինի համարժեք չափաբաժնով ժամանակին ընդունելը կարող է կանխել, դադարեցնել կամ բարելավել չարորակ անեմիայի պատճառով առաջացող նյարդաբանական փոփոխությունները: B խմբի վիտամիններից որևէ մեկի երկար ժամանակով կանոնավոր սպառումը կարող է հանգեցնել այլ կարևոր B վիտամինների անհավասարակշռության: Ակնհայտ է, որ այդպես կլինի վիտամին B₉-ով (ֆոլաթթվով) սննդի պարտադիր հարստացման դեպքում: Արյան շիճուկում և կարմիր բջիջներում ֆոլատի կեղծ ցածր մակարդակներ կարող է առաջանալ եթե հիվանդն ընդունել է հակաբիոտիկներ, ինչպիս օրինակ տետրացիկլինը, որը ճնշում է Lactobacillus casei բակտերիաների աճը, որոնք ֆոլատ են արտադրում in vivo: Մյուս կողմից, ֆոլաթթուն և այլ B վիտամինները նվազեցնում են տետրացիկլինի ներծծումը, այնպես, որ տարբեր ժամերի է պետք դրանք ընդունել: Հակաբեղմնավորիչները, հակացնցումային դեղերը, խոլեստերին իջեցնող դեղերը կարող է նվազեցնեն ֆոլատի մակարդակն արյան մեջ, ինչպես նաև ֆոլատն օգտագործելու մարմնի ունակությունը: Հավելյալ ֆոլատ ընդունելու կարիք կարող է առաջանա այս դեղերից որևէ մեկն ընդունելու դեպքում ( 43 , 44 , 45 ): Այստեղից նախ և առաջ հետևում է, որ ՆԽԱ հղիությունից խուսափելու համար, որոշ դեղեր ընդունելուց անմիջապես հետո հղիանալը ցանկալի չէ: Միաժամանակ պետք է հոգ տանել ֆոլատի պաշարները լրացնելու մասին:

Անձինք, ովքեր կանոնավոր կերպով որոշ հիվանդությունների համար նախատեսված դեղեր են ընդունում՝ պետք է քննարկեն ֆոլաթթու ընդունելու հարցն իրենց բժշկի հետ: Օրինակ սուլֆասալազինը (Sulfasalazine (Azulfidine®), որը հիմնականում օգտագործվում է խոցային կոլիտ բուժելու համար, արգելակում է ֆոլատի աղիքային կլանումը և կարող է հանգեցնել ֆոլատի դեֆիցիտի: Հայտնի է հակացնցումային ֆենիտոինի (anticonvulsant phenytoin) ազդեցության թուլացումը ֆոլաթթվի ընդունման պատճառով: Հիվանդը, ում էպիլեպսիան ամբողջությամբ վերահսկվում է ֆենիտոինով, կարող է ավելի մեծ դոզայի կարիք ունենալ ցնցումները կանխելու համար, եթե նրան որևէ ձևով ֆոլաթթու է տրվում: Ֆոլատի անբավարարությունը կարող է ծագել դրա զգալի կորստի պատճառով, ինչպես ասենք երիկամային հեմոդիալիզի և/կամ ֆոլատի նյութափոխանակությանը միջամտության՝ հակաֆոլատ դեղ մետոտրեքսատի (methotrexate); հակացնցումային դեղերի; ալկոհոլային ցեռռոզի, մալարիայի, պսորիազի, ռևմատիկ արտրիտի, և քաղցկեղի դեմ դեղերի ընդունման հետևանքով ( 46 ): Որևէ ձևով (հավելում կամ սննդի հարստացում) հավելյալ ֆոլաթթու ընդունելը կթուլացնի այդ դեղերի ազդեցությունը և նման դեպքերում, որպես կանոն մեծացնում են դեղերի չափաբաժինները, ինչն իր հերթին լրացուցիչ բեռ է լյարդի և երիկամների համար:

Ֆոլաթթուն «դանդաղ գործողության գենետիկ ռումբ»

Տարիքի հետ մարդու մարմինը սկսում է ավելի դանդաղ ձևափոխել սինթետիկ ֆոլաթթուն պիտանի տեսակի ֆոլատի: Ի լրումն, ֆոլաթթվի նյութափոխանակության վատթարացմանը, կան նաև զգալի թվով մարդիկ (որոշ պոպուլյացիաներում >=5%), ովքեր ունեն ֆոլատի նյութափոխանակության գենետիկ շեղումներ, ինչը շատ դժվար կամ, որոշ հանգամանքներում, անհնար է դարձնում ֆոլաթթվի ձևափոխումը պիտանի ֆոլատի: MTHFR գենի մուտացիան հանրային առողջապահության լուրջ խնդիր է, որն ամբողջությամբ անտեսված է, այնինչ, միլիոնավոր մարդիկ տառապում են թոքային էմբոլիայից, ֆիբրոմիալգիայից, վիժումներից, ծանր դեպրեսիաներից, քաղցկեղից, աուտիզմից, որոնք բոլորը կարող է կապված լինեն MTHFR գենի տարբեր մուտացիաների հետ ( 47 , 48 , 49 ):

Ընդհանրապես ասած, նյարդային խողովակի արատների (ՆԽԱ) պատճառները դեռևս վատ են հասկացված: Հաշվի չառնելով շատ փոքր թիվ կազմող ՆԽԱ դեպքերը կապված քրոմոսոմային կամ միայնակ գենային խանգարումների (օրինակ. MTHFR պոլիմորֆիզմներ) հետ, ենթադրվում է, որ ՆԽԱ-ները բազմագործոն պատճառ ունեն՝ շրջակա միջավայրի և գենետիկ գործոնների համադրություն: ՆԽԱ բացահայտված ռիսկի գործոնների շարքն ընդգրկում է ծնողների սննդակարգը, մոր դիաբետը (Diabetes mellitus), գիրությունը, հակաէպիլեպտիկ դեղերի (օրինակ. valproic acid) օգտագործումը, և բարձր ջերմությունը: Մինչ սննդային գործոնները առաջնահերթ նշանակություն ունեն, ծանր մետաղների ազդեցութունը, ինչպիսիք են մկնդեղը և կադմիումը, և օդում առկա արտանետումները ևս կարող են հանգեցնել էպիգենետիկական դրսևորվումներով զարգացման փոփոխությունների: Եթե ուզում ենք նվազեցնել ծննդյան արատների մակարդակը և օպտիմալացնել չծնված երեխաների առողջությունը, պետք է լավացնել ապագա ծնողների մեկ-ածխածնի նյութափոխանակությունը (այսինքն մեթիլացիան) նախքան հղիությունը: Պետք չէ սահմանափակվել միայն ֆոլատի մակարդակի ստուգումով, այլ պետք է պարզել այն ինչ ֆոլատն իրականում անում է՝ միթիլյացիայի կարգավորման կարգավիճակը ( 108 ): Ֆիննելը և այլք լավագույն կերպով են ձևակերպել ՆԽԱ առաջացման հնարավոր մեխանիզմը.

«Վաղ էմբրիոնագենեզի ընթացքում, ԴՆԹ մեթիլացիան, որը հանդիսանում է գենի էքսպրեսիայի գլխավոր կարգավորիչը, էպիգենետեկորեն ծրագրավորված է: Բացի այդ, լավ հայտնի է, որ մեթիլ դոնորներ (ինչպիսիք են խոլինը, ֆոլատը և մեթիոնինը) պարունակող սննդի սպառումը կարող է զգալի ազդել ԴՆԹ մեթիլացիայի վրա: Կամայական մեթիլ-դոնորի ոչ օպտիմալ (բնական դոնորի պակաս, և սինթետիկ դոնորի ավելցուկ) մատակարարում կարող է փոխել ԴՆԹ մեթիլացիան և ներկայացնել ծննդյան արատների ռիսկի աճի հնարավոր մեխանիզմի պատրաստի բացատրություն:»

Ֆիննելը և այլք սա ասել են 2010 թ.-ին: Այժմ 2015թ. է: Այն, որ ֆոլաթթվի ավելցուկը բազմաթիվ առողջական ռիսկեր է պարունակում այլևս անառարկելի է: Ապացույցի պակաս չկա:

Իսպանիայում, MTHFR C677T գենոտիպի տարածվածությունը մոտավորապես կրկնապատկվել է հղիության վաղ շրջանում ֆոլաթթվի հավելումների ներմուծումից հետո (1982թ.): Ֆոլաթթվի համալրումը կայունացնում է MTHFR ֆերմենտը և նվազեցնում է հոմոցիստեինի մակարդակը, որի արդյունքում նվազում է վիժման վտանգը, այսպիսով հանգեցնելով T ալելով ավելի շատ երեխաների ծննդի և գոյատևման: T ալելի կրողների մոտ մեծ է ինսուլտի, դեպրեսիայի, շիզոֆրենիայի, երկբևեռ խանգարման, տղամարդկանց անպտղության, նյարդային խողովակի արատների, և որոշ քաղցկեղների ռիսկերը: Բոլոր այն երկրներում, որոնք մտադիր են սնունդը հարստացնել ֆոլաթթվով, պետք է իրականացվեն երեխաների MTHFR գենոտիպի տարածվածության ուսումնասիրություններ հարստացումից առաջ և հետո: Վիժման կամ չապրելու ենթակա պտուղների փրկումը կարող է հանգեցնել այնպիսի գենոտիպով երեխաների ծնվելուն, որոնք բազմաթիվ հիվանդությունների լրացուցիչ ռիսկի են ենթակա ( 51 ): Այս նկատառումներից ելնելով է, որ ֆոլաթթվով հարստացումը և համալրման օգտագործումը համարվում է «դանդաղ գործողության գենետիկ ռումբ» ( 52 ):

Ֆոլաթթուն գոյատևման առավելություն է տալիս առկա նորագոյացություններին

Ի տարբերություն բնական ֆոլատների, որոնց նյութափոխանակությունն ընթանում է բարակ աղիքի լորձաթաղանթում, ֆոլաթթուն ենթարկվում է նախնական ձևափոխման ու մեթիլացման լյարդում՝ դիհիդրոֆոլատ ռեդուկտազ ֆերմենտի միջոցով: Բացառապես մարդուն հատուկ դիհիդրոֆոլատ ռեդուկտազ ֆերմենտի թույլ գործունեության հետևանքով չմետաբոլացված ֆոլաթթուն կարող է քրոնիկ կերպով հայտնվել արյան շրջանառության համակարգում՝ որոշ հանգամանքներում դրդելով անկանխատեսելի հետևանքներ: Հետազոտությունը ցույց է տվել մարդկային լյարդի նմուշների դիհիդրոֆոլատ ռեդուկտազի ակտիվության 5-ապատիկ տարբերություն: Սա նշանակում է, որ լյարդի միջինից ցածր գործունեություն ունեցողների մոտ չմետաբոլացված ֆոլաթթվի արյան շրջանառության մեջ հայտնվելու շեմը միջին 200մկգ-ից ցածր կլինի ( 53 , 54 ):

Սննդի հարստացումից հետո շատ երկրներում նվազել է ՆԽԱ տարածվածությունը, բայց կան մտահոգություններ, որ ֆոլաթթվի մեծ քանակով ընդունելը կարող է բացասաբար անդրադառնալ առողջության վրա: 2011թ. տպագրված այս հոդվածում նշվում է, որ ողջ գենոմի առումով ԴՆԹ մեթիլացման «նորմալ» ընթացքն անհայտ է, ինչպես նաև անհայտ են շեղումների «նորմալ» մակարդակները անհատների և բնակչության շրջանում: Անհայտ է նաև արդյո՞ք ԴՆԹ մեթիլացման օրինաչափությունները մարդկանց շրջանում կարող են փոփոխվել ֆոլաթթու կամ այլ միկրոսնուցիչ, կամ երկուսն իրար հետ ընդունելու դեպքում, կամ երկար ժամանակ ընդունելու դեպքում: Օրինակ, ֆոլաթթվի ազդեցությունը կարող է տարբեր լինել մեծահասակների, երեխաների կամ սաղմի վրա: Կենդանիների մոդել փորձարկումները ցույց են տվել, որ հնարավոր է փոփոխել նախածննդյան ենթարկվածությունը մեկ-ածխածնի աղբյուրներին (ֆոլաթթու, խոլին, բետաին, և այլն) և կոնկրետ լոկուսում ազդել ԴՆԹ մեթիլացման վրա, և դրանով ազդել սերնդի ֆենոտիպի վրա, անկախ չափահաս կենդանիների սննդակարգից ( 55 ): Հաշվի առնելով, որ. (1) մարդու լյարդը սինթետիկ ֆոլաթթուն պիտանի ֆոլատի ձևափոխելու շատ թույլ ունակություն ունի, (2) սպիտակ հացի հետ ընդամենը 200մկգ/օր ֆոլաթթվի ընդունելու դեպքում չմետաբոլացված ֆոլաթթուն հայտնվում է արյան շրջանառության համակարգում, (3) պարտադիր հարստացման պարագայում օրական 400գ հացի (Հայաստանում միջին հաշվով սպառվող հացի քանակը մի անձի կողմից) սպառումն արդեն իսկ կտրամադրի 400մկգ ֆոլաթթու, ակնհայտ է, որ օրեց օր չմետաբոլացված ֆոլաթթվի մակարդակը և՛ արյան շիճուկի մեջ և՛ արյան կարմիր գնդիկներում ավելանալու է և ունենալու է կուտակային վնասակար ազդեցություն: Եվ, ինչպես ցուց է տալիս ԱՄՆ և Կանադայի փորձը՝ գերդոզավորումից խուսափելն անհնար է:

Իսկ ահա 2015թ. փետրվարին «Սնուցման կենսաքիմիայի ամսագրում» (Journal օf Nutritional Biochemistry) տպագրված «Ֆոլաթթվի հետևանքները գլոբալ ԴՆԹ մեթիլացման և կոլոնոսֆերայի ձևավորման մեջ հաստ աղիքի քաղցկեղի բջջային գծերում» հոդվածը ներկայացնում է ԴՆԹ մեթիլտրանսֆերազ ֆերմենտի (DNA methyltransferase - DNMT) էքսպրեսիայի, ֆոլաթթվի ազդեցության, և կոլոռեկտալ քաղցկեղի կոլոնոսֆերայի աճի առնչությանը: Այն նկարագրում է հնարավոր մեխանիզմ, որով ֆոլաթթուն կարող է փոխել (modulate) կոլոռեկտալ քաղցկեղի զարգացումը: Բերված տվյալները վկայում են, որ առավելագույն թույլատրելի չափաբաժնից ավելի ֆոլաթթվի երկարատև ընդունումը հավելումներից և հարստացված սննդամթերքներից, կարող է նպաստել մեթիլացիայի շեղմանը: Սա կարող է ապահովել գոյատևման առավելություն արդեն իսկ գոյություն ունեցող աղիքային նորագոյացություններին, որպես հետևանք DNMT սպիտակուցային մոդուլյացիայի և բջջի մեջ փոփոխված մեթիլ դոնորի առկայության ( 56 ): Այնպես, որ ի տարբերություն բնական ֆոլատների կանխարգելիչ հատկության, ֆոլաթթվի մեծ չափաբաժնով ընդունումը կարող է նպաստել առկա ուռուցքների արագ աճին: Մեծ զգուշություն է պետք ցուցաբերել, որովհետև ֆոլաթթվի չնչին ավելցուկը տարիների ընթացքում կարող է արյան մեջ հայտնված չմետաբոլացված ֆոլաթթվի կուտակման պատճառ դառնալ, որն իր հերթին հղի է անկանխատեսելի հետևանքներով: Առավել ևս, որ գերդոզավորման վտանգը շատ մեծ է:

Ֆոլաթթվի գերդոզավորման անխուսափելիությունը

Չմետաբոլացված ֆոլաթթուն հայտնվում է արյան շիճուկում օրական 260մկգ-ից ավել ֆոլաթթու ընդունելու դեպքում: Շեմը, որի դեպքում չմետաբոլացված ֆոլաթթուն հայտնվել է արյան շիճուկում, եղել է >200մկգ, փորձի այն մասնակիցների համար, ում ֆոլաթթուն տրվել է իզոտոնիկ լուծույթի, կաթի կամ սպիտակ հացի մեջ ( 57 ): Սա նշանակում է, որ հարստացված հացի միջոցով օրական ընդունած 200մկգ այն վերին սահմանն է, որից ավել սպառած ֆոլաթթուն կհայտնվի արյան շրջանառության համակարգում և մեծ վնասներ կարող է հասցնել մարդու առողջությանը: Քանի, որ Հայաստանում նախատեսվում է բարձր և առաջին տեսակի սպիտակ ալյուրը ֆոլաթթվով հարստացնել 1,3մգ/կգ չափաբաժնով, և Հայաստանում ըստ մարդաշնչի հացի սպառումը միջին հաշվով 400գ է, ապա միջին վիճակագրական անձն օրական կստանա 400մկգ ֆոլաթթու, որն ակնհայտորեն կհանգեցնի չմետաբոլացված ֆոլաթթվի արյան մեջ հայտնվելուն և դրանից բխող կուտակային հետևանքների:

ԱՄՆ-ում սննդի հարստացման ծրագրով նախատեսված էր հասնել նրան, որ ձևափոխված ֆոլատի ընդունումն օրական ավելանա միջին հաշվով 100մկգ-ով: Սակայն սննդի պարտադիր հարստացման ծրագիրն, ըստ էության, հանգեցել է «ֆոլատ համարժեքի» ընդունման աճին միջին հաշվով օրական մոտ 190մկգ-ով: Սրա պատճառով բնակչության որոշ խմբեր ավելորդ «ֆոլատ» ստանալու ռիսկի տակ են: ԱՄՆ Առողջության և սնուցման ազգային հետազոտության (ԱՍԱՀ, National Health and Nutrition Examination Survey – NHANES, 2003-2006) տվյալները ցույց են տվել, որ երեխաների ≈25% և 50տ.-ից բարձր տարիրքի անձանց 5%-ը սպառում են ավելի շատ ֆոլաթթու քան առավելագույն թույլատրելի չափաբաժինը (ԱԹՉ, չափաբաժին, որը քիչ հավանական է, որ բացասական հետևանքներ առաջացնի - Tolerable Upper Intake Level - UL): ԱԹՉ-ն ԱՄՆ-ում սահմանված է 1000 մկգ/օրական: Համարվում է, որ ԱԹՉ գերազանցման հիմնական պատճառը ֆոլաթթու պարունակող կենսակտիվ սննդային հավելումների ընդունումն է ի լրումն հարստացված սննդի ֆոլաթթվի և սննդում առկա բնական ֆոլատների: «Ֆոլատի» (ֆոկատ համարժեքի) ընդունումն օրական կազմել է 385-674մկգ՝ 1-18 տարեկան երեխաների մոտ: Շատ երեխաների օրական ընդունած «ֆոլատի» քանակը ևս գերազանցում է ԱԹՉ-ը: Այսպես` 1-13 տարեկան երեխաների 30%-66%-ը իրենց տարիքային առավելագույն չափաբաժինը 300-600մկգ (կախված տարիքից) գերազանցող քանակով են «ֆոլատ» ընդունել: «Գրեթե բոլոր 1-8 տարեկան երեխաները սննդային հավելումների միջոցով օրական ընդունում են առնվազն 200մկգ ֆոլաթթու որը գերազանցում է նրանց տարիքային առավելագույն թույլատրելի չափաբաժինը: ԱՄՆ պատասխանատուներն այնուհետև նշում են. «Սակայն, պարզ չէ, թե արդյոք սա մտահոգիչ է թե՞ ոչ, քանի որ քիչ բան է հայտնի ֆոլաթթվի բարձր չափաքանակների երեխաների վրա ունեցած երկարաժամկետ հետևանքների մասին» ( 58 , 59 , 60 , 61 , 62 ):Կարելի է կարծել մեծահասակների վրա ֆոլաթթվի ունեցած երկարաժամեկտ ազդեցությունը լավ են ուսումնասիրել: Փաստորեն ստացվում է, որ ֆոլաթթվի երկարաժամկետ ամենօրյա ընդունման հետևանքների առնչությամբ առանց հստակ երաշխիքների երկրի ողջ բնակչությանը, ներառյալ երեխաներին, պարտադրվում է ֆոլաթթվի սպառումը, որի օրական ընդունած չափաքանակի կառավարումը, առավելագույն թույլատրելի սահմանը չանցնելու համար գրեթե անհնար է:

ԱՄՆ-ում երկաթով և ֆոլաթթվով հարստացված արագ պատրաստվող շիլաների (хлопья) հետազոտությունը ցույց է տվել, որ երկաթի խտությունը եղել է մակնշված արժեքի 80%-190%-ի չափով, իսկ ֆոլատի խտությունը՝ 98%-320%-ի սահմաններում: Թեփ պարունակող հացահատիկային շիլաները պարունակել են «ֆոլատի» առավելագույն քանակները՝ համեմատած պիտակի վրա հայտարարագրվածի: Պարզվել է նաև, որ ի տարբերություն մատուցման չափաքանակի (serving size) պիտակի վրա նշված 30գ. արժեքի` կանայք սպառել են 47գ, տղամարդիկ՝ 61գ, համակցված միջինը 56գ ( 63 ): Այսպիսով, չափահասները, սպառել են մատուցման սահմանված չափաքանակի կրկնապատիկը: Հարստացված շիլաների սպառման ավելի մեծ քանակները, վերը նշված երկաթի ու ֆոլաթթվի կոնցենտրացիաների 2-ից 3 անգամ գերազանցման հետ միասին, բնական է, որ կհանգեցնի շատերի կողմից երկաթի նախանշված քանակներից ընդհուպ մինչև 4 անգամ ավել ընդունելուն, և ֆոլաթթվի նախանշված քանակներից 6 անգամ ավել ընդունելուն:

Հայտնի են նաև Կանադայում կատարված համանման ուսումնաասիրության արդյունքները: Ֆոլաթթվով հարստացված սպիտակ ալյուրից պատրասված սննդամթերքներում՝ մակարոնեղենի, հացի և «փաթիլների» մեջ, «ֆոլատի» իրական քանակը չի համապատասխանել ազգային չափորոշիչներին և եղել է ֆոլաթթվի մակնշված արժեքի 90-377%-ի չափով ( 64 ): 2009թ.-ի կանադական այս հետազոտությունը ցույց է տալիս, թե որքան բարդ է մթերքի մատակարարների համար ճշգրիտ գնահատել ուտելու համար պատրաստ սննդի մեջ առկա «ֆոլատի» քանակը՝ սահմանված չափորոշիչները չխախտելու և պատշաճ մակնշում անելու համար: Միանգամայն ակնհայտ է, որ եթե նույնիսկ Կանադայի և ԱՄՆ-ի նման օրինապաշտ երկրներում այսպիսի շեղումներ են արձանագրվել, ապա դժվար չի պատկերացնել թե հայկական միջավայրում դրանք ինչ աստիճանի կարող են հասնել: Նշենք, որ չմետաբոլացված ֆոլաթթվի երկարատև ազդեցության վտանգն ամենամեծը կլինի փոքր երեխաների և տարեցների մոտ, քանի որ եթե միավոր քաշի համեմատ երեխաները շատ են ուտում, հատկապես հացաբուլկեղեն, ապա հացը ծերերից շատերի հիմնական սնունդն է Հայաստանում: Հարկավոր է հաշվի առնել նաև լյարդի թույլ գործունեությունը այդ տարիքային խմբերում:

Արյան շիճուկում չմետաբոլացված ֆոլաթթվի առկայության գրեթե համընդգրկուն տարածվածությունն ԱՄՆ-ում

ԱՄՆ-ում սննդի պարտադիր հարստացում սկսելուց հետո, արյան պլազմայում չմետաբոլացված ֆոլաթթու հայտնաբերվել է ուսումնասիրված նմուշների 67%-ում, նշում է 2008թ. տպագրված «Պլազմայում շրջանառող ֆոլաթթուն: կապը ֆոլաթթվով հարստացման հետ» ուսումնասիրությունը: Հաշվի առնելով, որ պլազմայի նմուշներն ուսումնասիրվել են ծոմապահությունից հետո, ակնհայտ է, որ իրականում պլազմայում չմետաբոլացված ֆոլաթթու շատ ավելի շատերի մոտ է եղել, քանի որ հայտնաբերվել է ծոմապահության ընթացքում նվազած, մնացորդային չմետաբոլացված ֆոլաթթուն: Չմետաբոլացված ֆոլաթթվի գտնելի (detectable) խտությունը ≥0.18նմոլ/լ-ն է եղել այս հետազոտությունում, այսինքն <0.18նմոլ/լ-ը հնարավոր չի եղել հայտնաբերել: Ապացուցված է, որ ֆոլաթթվի սիստեմատիկ սպառումը հանգեցնում է շրջանառության մեջ մտած չմետաբոլացված ֆոլաթթվի կուտակման: Այսինքն, նույնիսկ փոքրաքանակ ֆոլաթթվի կանոնավոր ընդունումը երկար ժամանակահատվածում կհանգեցնի ավելի շատ չմետաբոլացված ֆոլաթթվի (ՉՖ) արյան շրջանառության համակարգում: Սույն ուսումնասիրության մասնակիցների 55%-ը, հավելումներ չեն ընդունել նախքան հարստացումը, բայց և այնպես, նրանց մոտ հայտնաբերվել է շրջանառող ֆոլաթթու, չնայած ֆոլաթթվի շատ քիչ սպառման՝ այն էլ հարստացված շիլա նախաճաշերի միջոցով (хлопья): Նախքան պարտադիր հարստացումը հավելումներ չօգտագործողների մոտ 64%-ը հաղորդել էր հարստացրած շիլաների սպառման մասին: Հավելումներ չօգտագործողների մոտ սննդի պարտադիր հարստացումից հետո պլազմայում ֆոլաթթվի միջին խտությունը աճել է 0,25-ից 0,50նմոլ/լ-ի, հավելումներ ընդունողների մոտ՝ 0,54-ից 0,68նմոլ/լ-ի: Սննդի պարտադիր հարստացումից հետո հավելումներ չօգտագործողների շրջանում բարձրագույն խտությամբ ֆոլաթթվի (≥85-րդ տոկոսային խումբ) շրջանառության տարածվածությունն աճել է 9,4%-ից մինչև 19,1%, և 15,9%-ից մինչև 24,3%՝ հավելումներ օգտագործողների շրջանում: Սպառած ֆոլաթթվի և պլազմայի ընդհանուր ֆոլատի մակարդակները դրական և զգալի կապված են շրջանառվող ֆոլաթթվի բարձր մակարդակի հետ: Հոդվածի հեղինակենրի եզրակացությունն այն է, որ ֆոլաթթվով հարստացումը հանգեցրել է շրջանառվող չմետաբոլացված ֆոլաթթվի քրոնիկ ազդեցության աճի, որի կենսաքիմիական և ֆիզիոլոգիական հետևանքներն անհայտ են ( 65 ):

«Չմետաբոլացված ֆոլաթթու հայտնաբերվել է ամերիկյան երեխաների, դեռահասների և չափահասների գրեթե բոլոր շիճուկի նմուշներում» 2015թ. մարտին լույս տեսած այս ուսումնասիրությունը գնահատել է ԱՄՆ ≥1տ. տարիքի բնակչության արյան շիճուկի ֆոլատի և չմետաբոլացված ֆոլաթթվի խտությունները, դասակարգելով ըստ ժողովրդագրական փոփոխականների, ծոմապահության ժամանակի, և ֆոլաթթու պարունակող կենսակտիվ սննդային հավելումների սպառման: Գնահատվել են ՉՖ >1նմոլ/լ խտություններն առաջացնող գործոնները: Հավելումներ օգտագործողների մոտ ի համեմատ չօգտագործողների, ֆոլատի (5-methylTHF) խտությունը արյան պլազմայում էապես բարձր է եղել՝ 48.4 և 30.7նմոլ/լ համապատասխանաբար: Չմետաբոլացված ֆոլաթթվի խտությունը 1.54 և 0,794նմոլ/լ համապատասխանաբար, այսինքն հավելումներ ընդունողների մոտ գրեթե 2 անգամ ավել: Այս հետազոտությունում չմետաբոլացված ֆոլաթթվի գտնելի (detectable) խտությունը >0.3նմոլ/լ-ն է եղել: Չմետաբոլացված ֆոլաթթու հայտնաբերվել է հավելումներ օգտագործողների և չօգտագործողների 95%-ի մոտ, անկախ ժողովրդագրական կամ ծոմապահության հատկանիշերի: Վստահաբար կարելի է պնդել, որ եթե վերը բերված հոդվածի մեթոդաբանությամբ (≥0.18նմոլ/լ) գնահատեին ՉՖ-ի առկայությունն արյան շիճուկում նաև այս հետազոտության մեջ, ապա 95%-ից շատ ավելի շատերի մոտ կգտնեին ՉՖ, գուցե 99,99%: Հավելումներ օգտագործողների և չօգտագործողների մոտ ՉՖ խտությունները զգալի տարբերվել են ըստ տարիքի և ծոմապահության ժամանակի, բայց ոչ ըստ սեռի և ռասայի/էթնիկության: Ընդհանուր առմամբ ՉՖ >1նմոլ/լ խտություն գրանցվել է 33.2%-ի մոտ, և ≥8ժամ ծոմ պահած ≥20տ. տարիքի մեծահասակների 21.0%-ի մոտ: Բազմափոփոխական լոգ-ռեգրեսիվ վերլուծությունը բացահայտել է, որ ՉՖ >1նմոլ/լ խտությունները կապված են տարեց լինելու, ոչ հիսպանիկ սևամորթ լինելու, ծոմ չպահելու (<8 :="">1նմոլ/լ խտությունների հետ: Եզրակացություն: Չմետաբոլացված ֆոլաթթվի առկայությունն արյան շիճուկում գրեթե համատարած է եղել, և >1նմոլ/լ խտությունները հիմնականում, բայց ոչ ամբողջությամբ բացատրվում են սննդից ու հավելումներից ընդունած ընդհանուր ֆոլաթթվի քանակով և ծոմապահության կարգավիճակով ( 66 ): Այսպիսով, չմետաբոլացված ֆոլաթթու հայտնաբերվել է ԱՄՆ-ում ≥1տ. տարիքի ողջ բնակչության 95%-ի մոտ, անկախ հավելումներ օգտագործելու կարգավիճակի, ժողովրդագրական կամ ծոմապահության հատկանիշերի: Ինչքան էլ տարօրինակ է, գրեթե ողջ բնակչության շիճուկում չմետաբոլացված ֆոլաթթվի գրեթե համատարած առկայության այս տվյալները հրապարակելուց հետո անգամ՝ ԱՄՆ «Հիվանդությունների վերահսկման և կանխարգելման կենտրոնների» (CDC) և ԱՄՆ «Առողջապահության ազգային ինստիտուտի» աշխատակից հեղինակները որևէ կասկած չեն արտահայտում ֆոլաթթվի համընդգրկուն, պարտադիր հարստացման կապակցությամբ, իմանալով հանդերձ, որ ֆոլաթթվով հարստացումը հանգեցնում է շրջանառվող չմետաբոլացված ֆոլաթթվի քրոնիկ ազդեցության աճի, որի կենսաքիմիական և ֆիզիոլոգիական հետևանքներն անհայտ են:

(շարունակություն)