Հարցազրույց կոմպոզիտոր, երաժշտագետ Արթուր Ավանեսովի հետ

Մեր զրույցն Ա. Ավանեսովի հետ սկսեցինք այսօրվա մարդու փնտրտուքի մասին թեմայից, թե առհասարակ մեր օրերի մարդն ինչ է փնրտում: Արթուրը նախ նշում է, թե այսօրվա մարդ ասելով արդյոք ինչ նկատի ունենք՝ վիրտուալ միջավայրի մարդուն, ՀՀ քաղաքացուն, ուսանողին, Խորհրդային Միության տարիներին մեծացած մարդուն: Ասում է՝ մտածալելակերպերը տարբեր են, ընդհանրացնելու դեպքում գուցե թյուրըմբռնումներ լինեն:

-Այսօրվա աշխարհում անմիջական շփումը հաճախ փոխարինվում է վիրտուալ շփմամբ, և մեր մշակույթի հիմքում ընկած հիմնահարցերը վերաիմաստավորվում են, օրինակ, ի՞նչ է միայնությունը, որը մարդ կարող է զգալ նոր աշխարհում, ի՞նչ է երջանկությունը, ի՞նչ է սերը (ինչքան էլ տրիվիալ հնչի): Ժամանակին Մարիետա Շահինյանին ինչ-որ մեկը նեղացրել էր և սպասում էին, թե ինչ է ասելու: Նա պատասխանեց, որ փոքր ժամանակ ինքն ու այդ մարդը տարբեր գրքեր են կարդացել: Այսօրվա մարդու համար գուցե չի բացառվում, թե ինչ գիրք է կարդացել ժամանակին, մարդու իր տեսակն ինչով է ձևավորվել՝ գրքերի՞, շփումների՞, միջավայրի՞ միջոցով:

-Դուք, օրինակ, ի՞նչ եք փնտրում:

-Իմ փնտրտուքը տարբեր է արվեստում և առօրյայում: Առօրյաում (գուցե բոլորի մոտ է կամ գուցե ցանկանում եմ, որ բոլորի մոտ այդպես լինի) ինչքան տարիքդ ավելանում է, այնքան քիչ բան ես ուզում ինքդ քեզ համար, թեև հակառակ դեպքեր էլ գիտեմ (ծիծաղում է- հեղ.):

Երբ քաղաքական ասպարեզի մասին ասում ենք՝ գաղջ մթնոլորտ է, այդ նույնը կարող ենք ասել նաև այսօրվա արվեստի մասին: Անգամ բացասական իմաստով չեմ ասում դա: Մեզ գցել են տաքուկ ջրերի մեջ են և ասում են՝ դե լողա: Նախկինում երբ արվեստում տեղի էին ունենում և հնարավոր էին հեղափոխություններ, պոռթկումներ, գուցե ավելի հեշտ էր ստեղծագործելը, քան հիմա: Հիմա ասում են՝ «դու էլ ես լավը, քո արածն էլ է լավ, ուրիշներն էլ»: Այդ ժամանակ հարցեր են բարձրանում, թե քո ասելիքը որն է, ինչ ես անում:

-Այսինքն՝ նույն փնտրտուքի շրջանում ենք հայտնվում:

-Որևիցե ժամանակաշրջանում այդքան կարիք չի եղել, որ կոմպոզիտորն իր գործը բացատրի, ինչպես 20-րդ դարում էր: Երբ ստեղծագործությունը հրատարակվում է, դրան կից հաճախ բացատրություն է ներկայացվում, թե այդ գործով կոմպոզիտորն ինչ է նկատի ունեցել: Մի քիչ դժվար է մեր ժամանակներում՝ ես պետք է բացատրեմ, թե ինչ եմ նկատի ունեցել: Նույնը ժամանակակից արվեստի ցուցահանդեսներում է, օրինակ:

-Եվ ի՞նչ ժամանակաշրջանում ենք հիմա:

-Ինձ թվում է՝ մենք ապրում ենք մի ժամանակաշրջանում, երբ արվեստից, մանավանդ երաժշտաարվեստից Օրփեոսն է վերանում: Օրփեոսը երաժշտի առաջին գերկերպարն էր, հոյակապ երգող էր, նվագող էր, այնքան լավն էր, որ բնությունը ենթարկում էր իրեն: Նա դարձավ արվեստի մեծ նարատիվ, բոլորը պետք է ձգտեին, այսպես ասեմ, մի քիչ Օրփեոս դառնալ, ձգտեին լավ նվագել, երգել: Մեր ժամանակներում Օրփեոս լինելուն քչերն են ձգտում, արվեստն սկսում է ստանալ այլ գործառույթներ: Ոչ թե բողոքում եմ դրանից, այլ փաստն եմ մատնանշում: Հանճարի միջոցով պայմանականությունը հաղթահարելու կերպը չի գործում, այլ գործում է պայմանականություններ չունենալու կերպը:

-Ձեզ համար երաժշտությունը տարածությո՞ւն է, իրականության մեկ այլ շե՞րտ է, ի՞նչ է:

-Հնչող երաժշտությունը տարածություն է, բայց երաժշտությունը կարող է գոյություն ունենալ նաև հեղինակի երևակայության մեջ: Երաժշտությունը գրում ենք թղթի վրա, և երբ այն հչում է, այո, տարածություն է դառնում:

-Ձեզ հաճախ ներկայացնում են՝ որպես ժամանակակից կոմպոզիտոր: Ի՞նչ է նշանակում ժամանակակից կոմպոզիտոր:

-Չգիտեմ՝ մարդիկ ի՞նչ նկատի ունեն ժամանանակից կոմպոզիտոր ասելով: Եթե խոսում են մարդու հետ, ուրեմն՝ ժամանակակից է, հաստատ հինավուրց չէ: Այլ բան ասեմ՝ ժամանակակից կոմպոզիտոր են ներկայացնում, բայց ավելի շատ` որպես բողոքող կոմպոզիտոր: Ինչ-որ առումով ճիշտ է:

-Բողոքում է ինչի՞ց:

-Իրականում եթե ամբողջն ընդհանրացնենք, բողոքում է համընդհանուր անարդարությունից: Նկատի չունեմ միայն քաղաքական կամ կրթական դաշտերի, այլ առհասարակ ինչքան էլ գլոբալ կամ գուցե ծիծաղելի հնչի՝ կյանքի ընդհանուր կառուցվածքից, անարդարությունից:

Չարլզ Բուկովսկին իր օրագրում գրել էր, որ մարդիկ կարծում են, թե հոգի ունենալու համար մարդը պետք է խաչին գամված արնաքամ լինի, հակառակ դեպքում չի տառապում, հոգի չունի: Ես կուզեի, որ մարդիկ քիչ տառապեին: Ճիշտ է, հոյակապ ստեղծագործություններ կան, որոնք տառապանքից են ծնվել, բայց նաև երաժշտություն կա, որ տառապանքի հետք չունի, հրաշալի երաժշտություն է, պարզապես այդ երաժշտությունն արտահայտվում է տարբեր կերպերի մեջ: Օրինակ, ճապոնական արվեստում միանշանակ ողբ գոյություն չունի, բայց ինչ էլ լինի, կարդալուց կամ լսելուց հետո հետին «համը» թեթև թախիծ է առաջացնում: Նույն ֆրանսիական երաժշտության, ինչպես օրինակ, Ֆորեի կամ Դեբյուսիի երաժշտության մեջ, հետին պլանում նոստալգիա կա: Ընդհանրապես, արվեստը լուծում չի առաջարկում: Ժան Պոլ Սարտրն ասում էր՝ ողորմելի մարդկանց թվում է, թե արվեստն իրենց ցավակցում է: Արվեստը չի կարող ցավակցել: Վերացականորեն ասած` այն կարող է մոռացության տալ:

-Ցավի մոռացությո՞ւն:

-Ամեն ինչի մոռացություն, այդ թվում՝ նաև ցավի: Ցանկացած արվեստ միշտ ընթացել է երկու հունով՝ արդարությո՞ւն ասել, թե՞ հեքիաթ նվիրել: Ժամանակի ընթացքում դա անընդհատ փոխվում էր, օրինակ, բարոկկոն կամ ջազը հեքիաթ են նվիրում, մինչդեռ կլասիցիզմն ու էքսպրեսիոնիզմը խոսում են իրականության մասին:

-Այդ հուներից ո՞րն է հետաքրքրում Ձեզ:

-Ես ավելի շատ հեքիաթներով եմ հետաքրքրված, բայց մարդիկ կան, ովքեր ճշմարտություններով են հետաքրքրված: Դրանք հավասարազոր են: Խոսքը ոչ թե արժեքի, այլ մոտեցման մասին է:

-Կա՞ խնդիր, որ դնում եք Ձեր առջև:

-Ավետարանի առակներից մեկը նշեմ. հայրը որդիներին ասում է՝ եկեք աշխատեք իմ խաղողի այգիներում, մեկն ասում է՝ հա, պապ ջան, ու չի գնում, մյուսն ասում է՝ չէ, պապ ջան, բայց զջղջում և գնում է: Ասում են, չէ՞, որ չէ ասողն ավելի արժեքավոր է քրիստոնեության համար, քանի որ նա զղջաց և գնաց: Բայց, իմ կարծիքով, այդ «չէ» ասողն ավելի շատ ցավ է պատճառել իր չէ ասելով: Ավելի լավ է՝ արվեստն ասի «հա», թեկուզ թող լուծում չառաջարկի:

-Այդ դեպքում ստացվում է, որ արվեստը խաբում է:

-Արվեստը դրա համար է՝ կարող է ասել հա և չանել: Ֆրանսիացի կոմպոզիտորներ կային, ովքեր գեղեցիկ դղյակներ էին ստեղծում իրենց երաժշտության մեջ, և կար, օրինակ, Առնոլդ Շյոնբերգը , ում երաժշտությունը շատ հարգում եմ, հավանում, ինքս էլ նվագել եմ, բայց ամեն նվագելուց ուզում էի ինքնասպան լինել: Նա ասում է` վատ է, վատ է, իսկ այդպիսի արվեստն ինձ համար չէ: Միևնույն ժամանակ ինձ համար զարմանալի է «ավանդական կոմպոզիտոր» ասածը, քանի որ կոմպոզիտորի գործառույթը ավանդական չլինելն է: Կոմպոզիտորի գործառույթը ոչ թե նույն ձևի մեջ նոր բովանդակություն լցնելն է, այլ նոր ձևեր ստեղծելն ու նոր բովանդակությամբ լցնելը: Կոմպոզիտորն ինքն իրեն է արտահայտում երաժշտության մեջ: Իսկ, օրինակ, հայկական շարականները կամ գրիգորյանական խորալը միևնույն ձևի մեջ ստեղծված երգեր են, և ոչ մի շարականագիր չէր ընդվզում դրա դեմ: Կարելի է կատարալեգործվել դրա ներսում, բայց կոմպոզիտորի կատարելագործումը ներսից դուրս գալն է: Դա է խնդիրը: Չեմ ասում, թե մի կերպը լավն է, մյուսը վատն է, պարզապես դրանք տարբեր ձևեր են: Հիմա աստիճանական գործընթաց է տեղի ունենում, որը թերևս ենթադրում է կոմպոզիտորներից հրաժարվել և գնալ դեպի երաժշտության ուրիշ կերպեր: Դա ցավալի գործըթնաց չէ ինձ համար: «Կոմպոզիտորական» շրջանում հրաշալի երաժշտություն է գրվել, բայց նույնչափ հրաշալի երաժշտություն էր գրվում նաև մինչ այդ: Հիմա էլ կան այլ դրսևորումներ: Օրինակ, ռոք երաժշտության մեջ ե՞րբ եք լսել, որ երաժշտության հեղինակների անունները հայտարարեն, ասում են՝ «Rolling Stones» կամ «Radiohead», որովհետև բոլորն իրենց լուման ներդրեցին: Հիմա դրանք կոմպոզիտորակա՞ն արվեստ են, անկասկած՝ ոչ, քանի որ կապ չունեն մեկ անհատի ինքնադրսևորման հետ:

-Հիմա, կարծես, ավելի շատ ենք խոսում հաջողությունների մասին արվեստի գրեթե բոլոր ճյուղերի դեպքում: Ի՞նչ է նշանակում հաջողություն արվեստագետի համար:

- Երբեմն կարդում եմ հարցազրույցներ, օրինակ, երաժիշտների հետ, որտեղ ամեն բառ չափված-ձևված է, որպեսզի հետո ինչ-որ բան կարողանան ստանալ՝ կա՛մ իր ունկնդրից, կա՛մ իր ղեկավարությունից: Այդպիսի հաջողություն չեմ ուզում ունենալ: Վերջերս կարդացի մի կոմպոզիտորի հայտարարություն, որ ասաց՝ ճիշտ են արել, որ Բաղրամյան պողոտայից մարդկանց ցրել են: Զարմանում եմ՝ մի՞թե հնարավոր չէր չասել որևէ բան. գուցե էլի ինչ-որ «հաջողություն» էր ակնկալում` ենթադրենք, պետական մարմինների կողմից:

-Ձեր ասածը պալատական արվեստագետին է բնորոշ:

-Կան բազմաթիվ դեպքեր: Դաշնակահարը, ասենք, մտածում է՝ ի՞նչ նվագի, որ իրեն ծափ տան կամ գումար տան: Ինչո՞վ է չափվում հաջողությունը երաժշտի դեպքում՝ ձայնասկավառակ վաճառելո՞վ, հիմա ձայնասկավառակ չեն առնում, «Յութուբում» դիտումների քանակո՞վ, դա էլ հաջողության գրավական չէ, աշխատած փողո՞վ, ստեղծագործությունների տպագրությա՞մբ, ինչո՞վ է չափվում և ի՞նչ պետք է մարդուն տա այն: Խորհրդային Միության ժամանակ կոմպոզիտորներից գնում էին ստեղծագործություններ՝ լավն է, վատն է, պետությունն առնում էր: Ես գիտեմ, որ շատ մարդիկ կարոտ են այդ կերպին, բայց հիմա համարում եմ` ինչ-որ առումով ճիշտ ժամանակ է: Երբեք ոչ մեկին չեմ խնդրել նվագել իմ երաժշտությունը: Ինքս կատարող եմ և գիտեմ, թե ինչ է նշանակում, երբ ասում են «նվագիր իմ գործը»: Առավելագույնը կարող է հարցնեմ՝ հետաքրքրվա՞ծ ես այսինչ փառատոնով, իմ գործն էլ կա այնտեղ: Երբեք չեմ ասել՝ եկեք նվագեք իմ գործը: Եթե քիչ է հնչում, ուրեմն այդքանի է արժանի է:

Չգիտեմ՝ հաջողություն ասվածն ինչ է: Կնախընտրեի, որ մարդիկ անձնական, նկատի չունեմ սիրային կամ ընտանեկան, հասարակական առումով երջանիկ ու խաղաղ զգային իրենց:

-Այսօր ի՞նչն է պակասում մարդկանց:

-Հանդուրժողականությունը միմյանց նկատմամբ: Բավական է երթևեկենք հանրային տրանսպորտով` դա հասկանալու համար: Եթե մի քիչ ինձ նման չես, ուրեմն՝ լավը չես: Այսպիսի մոտեցում էլ կա մեզ մոտ:

-Առհասարակ ինչի՞ց եք վախենում:

-Գիտեք՝ փոքրիկ դրվագներով եմ հիշում թե՛ Բաքվում մնալը, թե՛ պատերազմը, որովհետև պատերազմի ժամանակ բնակվել ենք Կապանում: Պատերազմն այնքան ահավոր էր, դրանից առավել ոչ մի բանից չեմ վախենում: Առհասարակ հիշողությունները մնում են, իսկ մանկությունից ստացած հիշողություններն ավելի երկար են մնում: Երաժշտության մեջ էլ պատերազմ չեմ ուզում:

-Բայց Մոսկվայում եք ծնվել:

-Այո, բայց դա էական չէ, քանի որ այնտեղ չեմ ապրել: Ես ապրել եմ Բաքվում մինչև 1989 թ.-ը:

-Ի՞նչ եք մտածում երկրի ներկայի մասին:

-Շատ ցավալի է (լռում է- հեղ):

-Կգնա՞ք երկրից:

-Դեռ չեմ գնա: Եկեք ճիշտն ասենք՝ կա՞ մեկը մեր երկրում, որ երբևիցե չի մտածել գնալու մասին գոնե այս մակարդակով՝ արժե՞ մնալ:

-Եվ ի՞նչ եք մտածում ապրելու Ձեր ժամանակի մասին:

-Իմ դեպքում գուցե ճիշտ ժամանակ չէ ընտրված այդ հարցը, որովհետև ինքս վերաիմաստավորման գործընթացում եմ, նույնիսկ մոտավորապես չեմ կարող պատասխանել (մի պահ մենք լռում ենք, քիչ անց ուզում եմ անջատել ձայնագրիչս, Արթուրը պատասխանում է- հեղ.), որովհետև ես հերթական անգամ կարդում եմ Աստվածաշունչը և չեմ կարող հաշտվել ինչ-որ բաների հետ՝ սկսած Կայենի և Աբելի պատմությունից: Բոլորը գիտեն, որ Կայենը մարդ է սպանել, վատն է, բայց նույն Աստվածաշնչում ասվում է՝ որտեղ օրենք չկա, այնտեղ անօրինություն չկա: Կայենին ոչ ոք չի ասել, որ մարդ չի կարելի սպանել: Հայտնի պատմություն է՝ սպանված կենդանիներ, որոնց զոհաբերում են, որովհետև Հին կտակարանի աստծուն հաճելի է վառվող կենդանիների հոտը: Ես հաստատ չէի ցանկանա, որ կենդանի մորթեին, որ ես հոտ քաշեի: Երկրորդը՝ երկուսն էլ արել են իրենց գործը, բայց մեկի զոհաբերությունը հաճելի էր, մյուսինը՝ տհաճ: Արդեն արդարություն չկա: Եվ երրորդ՝ նախանձը, երբ Կայենին չի ասվել, թե նախանձը լավ բան չէ կամ որ խփես, կարող ես սպանել, որովհետև նման փորձառություն չի եղել մինչ այդ: Իսկ Կայենը պատժվել է մի բանի համար, որի համար այդքան էլ մեղավոր չէր: Շատերը գուցե ասեն, որ Աստվածաշունչը մետաֆորիկ ձևով պետք է կարդալ, բայց երբ օրենքներին ենք հասնում՝ մետաֆորիկ չենք կարդում: Նոր կտակարանն օրինակներ է տալիս, չէ՞, ասում է՝ այո, օրենքը կա, բայց կարող է կիրառվել մի քիչ ավելի ըմբռնումով: Օրինակ, գրականություն է ստեղծվել որպես կոմենտար, թեկուզ, Դոտոսևսկու «Կարամազով եղբայրները» , որն իրականում Ավետարանի մեկնաբանություն է:

Ես վախենում եմ Հին կտակարանի տառացի կիրառումներից:

-Իսկ կա՞ հարց, որ հաճախ եք Ձեզ տալիս:

-Շատ հարցեր կան: Հաճախակի տրվող հարցերը բարոյականությանը և խղճին են վերաբերվում: