Հարցազրույց գրող Աշոտ Գաբրիելյանի հետ

«Հայաստանին
Դիմում

Մշակներդ` աստանդական,
Մեծամեծերդ` անլվա Պիղատոս,
Ի՛մ սուրբ հայրենիք,
Ինձ 30 արծաթը բավական է
Քեզանից հեռանալու համար»

-Աշոտ, Ձեզ իսկապե՞ս 30 արծաթը բավական է Հայաստանից հեռանալու համար (այլաբանորեն ընդունեք հարցը):

-Այդ բանասետղծությունը գրել էի «Գրպանի բանաստեղծությունները» ժողովածուից մոտ 10 տարի առաջ: Դրանից հետո գիրք տպագրեցի, որտեղ, սակայն, այն չէի զետեղել: Հանկարծ անդրադառնալով հին գործերիս՝ զգացի, որ այն նույնիսկ կարող է բացել նոր բանաստեղծություններիս գիրքը: «Հայաստանին»-ը զետեղեցի որպես «Հայաստանին» շարքի առաջին բանաստեղծություն:

Խնդիրը ոչ թե Հայաստանից հեռանալն է, այլ այն բացահայտ հեգնանքը, այսպես ասած՝ փոխադարձ հեգնանքը թե՛ մեր իշխանությունների կողմից ժողովրդի նկատմամբ, թե՛ մեր վերաբերմունքը, հասարակ մարդու վերաբերմունքը, հիասթափությունները, որ հայրենիքի հանդեպ վաճառում են իշխանությունների պատճառով: Երբ շրջում ես մարդկանց մեջ, տեսնում ես, որ ամեն մեկը փորձում է հնարք գտնել, ինչ-որ միջոցներ ձեռնարկել Հայաստանից խուսափելու և եվրոպաներում հայտնվելու համար: Վերջերս մի տխուր խոսակցության ներկա գտնվեցի իմ ընկերների շրջանում: Երբ Բաղրամյանի ցույցերից հետո հավաքվել էին մոտ մի տաս հոգի, որոնց մեծ մասն ինչ-որ բաներ է արել արվեստի, մշակույթի մեջ, մտմտում էին հնարավորությունները, թե ինչպես կարելի է հաստատվել Եվրոպայում: Նույնիսկ այդ ցույցն էին փորձում ծառայեցնել այդ նպատակին: Ցավալի է, երբ տեսնում ես, որ ընդհանուր ժողովուրդը Հայաստանից իր 30 արծաթը վերցնելու և գնալու մտահոգություն ունի:

Մարդն աճում է այնքան, ինչքան այս հասարակությանը պետք է կամ պետք չէ

-Այսօր գրողն ինչքանո՞վ է հարմարավետ զգում մեր իրականության մեջ, և ինչքանո՞վ է այդ իրականությունը գրականություն մտնում:

-Շատ ցավալի հարց է ինձ համար: Օր չկա, որ չմտածեմ այդ մասին: Հասարակությունը, որում ապրում ենք, երբեմն գրողից պահանջում է մեծ-մեծ բաներ (մի քիչ վերամբարձ եմ ասում): Չեն հասկանում, որ գրողը այդ հասարակության մի մասնիկն է, չի կարող այդ մեծ-մեծ բաները հրամցնել, որովհետև դու փոքր բաների ես պատրաստ:

Հասարակությունը գրականությունից պահանջում է ոչ թե անկեղծություն, այլ սովետական պաթետիզմ: Գրողը գրականություն է դարձնում իր կենսակերպը` վատ թե լավ: Ես այս կենսակերպով եմ ապրում, այս մասին եմ գրում:

-Բայց տվյալ դեպքում գրողը պիտի կարողանա ճանաչել ինքն իրեն:

-Այդ կեցվածքից, այսպես ասեմ, այդ սուտիությունից ձերբազատվող գրողները հաջողում են անել ինչ-որ բաներ: Եթե ես պիտի գրեմ այսօրվա երիտասարդության մասին, անպայման պիտի գնամ փաբեր, ինչ-որ տեղ էլ պիտի տժժամ, պիտի հասկանամ, թե ինչու է այդ երաժշտությունն ավելի լավը, քան այն նեյնիմները, որ Հանրային հեռուստատեսությունից հնչում են, և իրենց թվում է, թե սուրբ գաղափարներով դաստիարակվող ոգի է: Գրողը պիտի զգա ազատության ոգին, եթե առանց ճանաչելու գրում է այդ մասին, պարզ է, պիտի քամահրանքով գրի այդ երիտասարդության մասին: Ինքը պիտի մտնի կյանքի մեջ մինչև վերջ: Սովետի ժամանակ ՀԳՄ անդամներ դառնալուց հետո հատուկ կեցվածք էին ունենում, սովխոզներ պիտի գնային, հայրենիքի հանդեպ սեր պիտի քարոզեին: Շատ վատ է, որ այսօր թե՛ համալսարաններում, թե՛ դպրոցներում գրականությունը մատուցվում է այնպես, ինչպես սովետական շրջանում:

Սովետական շրջանի առաջին քննադատներն ասում էին մենք արդեն սովետական հասարակարգում ենք ապրում, նոր աշխարհայացքի, նոր աշխարհակարգի համար գրականությանը մոտենալու նոր կերպ էր անհրաժեշտ: Եվ նրանք սկսեցին մոդելներ մշակել: Գրականգիտությունն առաջին հերթին հասարակական գիտություն է, եթե էսօր հասարակարգ ես փոխում, և շարունակում ես մնալ հնի մեջ, ուրեմն, մեր երկրում ինչ-որ բաներ չեն փոխվել, արտաքուստ ինչ-որ փոփոխություններ են: Ու քանի որ ավելի լավ տիրապետում են հնին, սկսում են քննադատել նոր մոտեցումները, հայացքները: Այս առումով գրականության վիճակը ողբալի է: Բայց, կարծում եմ, դա գրողին շատ քիչ է մտահոգում:

-Ամեն դեպքում վերջնական արդյունքն ուղղվում է հասարակությանը, չէ՞:

-Ցավալին այն է, որ այս ամբողջ մթնոլորտն ազդում է գրողի արտադրանքի վրա: Գրողը հասկանում է, որ մեծ բաների չի կարող հասնել: Շատ պարզունակ օրինակ եմ բերում. հասարակության ցանկացած շարժ գրողին, գրականությանն ինչ-որ բան է փոխանցում: Հասարակության շարժի ազդեցությունն ավելի հզոր է, քան գրողի ինքնատիպությունը: Եթե, օրինակ, ֆրանսիացի գրողը գրում է ընտրությունների մասին, կարիք չունի գրել ընտրակեղծիքների մասին, եթե գրի, ֆրանսիացուն պետք չէ, այսինքն՝ նա արդեն հաղթահարել է քաղաքակրթության այդ փուլը: Գրողի համար պարտադիր է հասարակության քաղաքակրթական այն մակարդակը, որում ինքը գտնվել է, որովհետև գրողը պիտի փորձի այդ մակարդակից մի գլուխ վեր կանգնել, ինչ-որ ճանապարհ ցույց տալ: Սակայն եթե քո հասարակությունը չունի քաղաքակրթական այդ մակարդակը, երբ մի գլուխ էլ վերև ես բարձրանում, տեսնում ես, որ այնտեղ ոչ մի բան էլ չես ասել:

Ունենք գրականության էսթետիկան լավ ընկալող, հիանալի գրողներ, բայց գրականության խնդիրը միայն էսթեիկան չէ: Էսթետիկայով շատ բարձր գրողներ Եվրոպային պետք չեն: Եվրոպան իր քաղաքակրթությունը բարձրացնելու համար մեզնից որևէ բան չունի սովորելու: Այստեղ տաղանդավոր գրողներ ավելի շատ կան, քան այնտեղ, ուղղակի հասարակական միջավայրը իրենց չի թողնում աճել: Մարդն աճում է այնքան, ինչքան այս հասարակությանը պետք է կամ պետք չէ:

-Աշոտ, այսօր կա՞ հերոսի խնդիր: Անկախությունից հետո հերոսի մասին պատկերացումները փոխվե՞լ են գրականության մեջ:

-Եթե հերոսի խնդիր ասելով նկատի ունենք փրկչի, գրականության համար այս դարում այդպիսի խնդիր ունենալը նույնիսկ ծիծաղելի է: Եթե հերոս ես ստեղծում, պիտի պատրաստ լինես համապատասխան պիոներներ կրթելու: Գրականության հերոսն առաջին հերթին այն հեղինակն է, որը գրում է այդ մասին: Կեղծել, շինծու հերոսներ ստեղծել պետք չէ, որովհետև նրանք տանում են մի տեղ, որը միշտ վտանգավոր է եղել:  

-Ժամանակակից գրողներից մի քանիսին հաջողվել է կոտրել այդ կարծրատիպը, բայց ամեն դեպքում հերոսի փնտրտուք նկատելի է:

-Հենց այդ փնտրտուքը նյարդայնացնում է ինձ: Երբ ասում են՝ մի բան ասա այդ մասին, ասում եմ՝ ի՞նչ կարիք կա: Մարդն ինքը պիտի լուծի այդ խնդիրը, ես չեմ կարող օգնել: Մարդը 40-50 տարի ապրել է դրա մեջ, իսկ ես ո՞վ եմ, որ ասեմ փոխիր կամ մի փոխիր քո կարծիքը:

-Վերջերս Ձեր հոդվածներից մեկն էի կարդում բառի-բանի հարաբերությունների մասին: Ի՞նչ նշանակություն ունի բառը Ձեզ համար:

-Ընդհանրապես ճամարտակել չեմ սիրում: Մի քանի տարի առաջ Ծաղկաձորում ստեղծագործողների հետ նստած էինք, մի ստեղծագործող եկավ, ասաց՝ այսօր դեռ 2.000 տող պիտի գրեմ: Պատկերացնո՞ւմ եք՝ 2.000 տողը բանաստեղծությունների գրեթե 70-80 էջ է, և դու մեկ օրում գրում ես: Այդ հեշտագրությունից եմ զարմանում: Մի լավ բանաստեղծություն են գրում, այնուհետ գրում են դրա նման երկրորդը, հետո՝ նման 100 բանաստեղծություն: Զարմանում ես, որտեղի՞ց աընդհատ գրելու այդ մարմաջը, եթե ասելիքդ նույնն է:

-Այսօրվա մարդը փոխվե՞լ է: Ի՞նչ եք մտածում, մեր իրականությունն ինչո՞վ է փոխել նրան:

-Դժվար է պատասխանել այդ հարցին, որովհետև ամեն ինչ այնքան արագ է փոխվում, կյանքի տեմպն արագ է: Այդ հարցն ինձ շատ է հուզում: Ասում են՝ ո՞ր դարում կուզեիք ապրել, պատասխանում եմ, որ կուզեի 1000 տարի անց ծնվեի, որպեսզի տեսնեի, թե ինչ է կատարվում, այս ամենն ո՞ւր է գնում: Հանգրվանային միտք է պետք, որպեսզի կարողանամ վերլուծել այս ամենը: Հատկապես, երկու դարի արանքում ենք ապրել, ամեն բան շիլաշփոթի մեջ է: Թեկուզ համակարգչային սերունդ ասվածը, կարծում եմ, նրանք ավելի լավն են, ազատ, ավելի թարմ, քան հենց մենք: Երբ ասում են էս սերունդը չի կարդում, չէի ասի: Կարդում է այն, ինչ իրեն պետք է: Ինձ թվում է՝ ավելի շատ է կարդում, ավելի պետքականն է կարդում, ավելի նպատակուղղված է կարդում: Մեր սերունդի մոտ կար մի պահ, երբ այդ նպատակներից զերծ էինք ապրում, իսկ այսօրվա երիտասարդների գիտեն՝ որտեղ են գնում, այս աշխարհից ինչ են ուզում:

Քո գիրը քո ճակատագիրն է դառնում

-Անկախությունից հետո ի՞նչ տեղաշարժեր եղան գրականագիտության, գրականության մեջ:

-Գրականագիտության մեջ չեմ ասի, թե ինչ-որ բան տեղի ունեցավ: Եթե գրականության պատմության տեսակետից նայենք, մի քանի գրողներ, որոնք կամ վատ էին տպագրվել մեզանում կամ ընդհանրապես չէին տպագրվել, նրանց, հատկապես սփյուռքի գրողներին վերադարձրեցին մեզ: Հասկացությունների, տեսության առումով մոտեցումներ գրեթե չփոխվեցին, որովհետև այդ սովետական շկոլան գրեթե շարունակվում է. աթեիստները շրջվեցին, սկսեցին դասավանդել աստվածաբանություն: Դա ամենամեծ աբսուրդներից մեկն է:

Մարքսիզմ-լենինիզմ հայացքներով մարդիկ սկսեցին իրենց գրական աշխատանքներն անել  հասարակության մեջ: Դա փաստում է, որ մենք և՛ այն ժամանակ, և՛ հիմա գրականագիտություն չենք ունեցել: Ընդամենն ունեցել ենք մի դպրոց, որն արժևորել է ստեղծագործություններ, որոնք դպրոցներում, համալսարաններում պիտի կրթեն, այսպես ասեմ, զանգվածներին: Եվ տեսնում ես, որ այդ գիծը դեռ չի լինում հաղթահարել: Երբ հասարակարգ է փոխվում, հումանիտար գիտությունների առումով, վերևից ներքև ամեն բան պիտի փոխվի, քանդես, նորից հավաքես:

-Իսկ գրականության մեջ մտածողությո՞ւնը:

-Դա միակ ողջունելի բանն է. գրականության մեջ մտածողության հարցը փոխվեց, չնայած մարդիկ կան, ովքեր այդպես էլ մնացել են հին մտածողությամբ: Գրականության մեջ ազատվեցին այդ կեղծ պաթոսից, դաստիարակելու մարմաջից, քարոզելու, կեցվածք ընդունելու ձևից: Հայ գրականության պատմությունը նայելիս ոչ մի շրջան չեմ տեսել, որ մեր գրականությունն այսքան բազմաժանր, ենթաշերտերով, խայտաբղետ լինի: Եվ դա մեր գրականության ձեռքբերումներից է: Ինձ թվում է՝ վաղը, մյուս օրն այդ ամենը պիտի գնահատվի:

-Ու ի՞նչն է պակասւոմ:

-Գրականությանն ամեն օր ինչ-որ բան պակասում է: Եթե այդպես չլինի, կյանքն առաջ չի գնա:

-Այսինքն՝ գրականություն էլ չի՞ լինի:

-Եվ գրականություն էլ չի լինի: Եթե մենք սկսում են բավարարվել թեկուզ մեր մտածողությամբ կամ ձեռքբերումներով, մենք դադարում ենք մտածող լինելուց: Այս առումով գրականության համար շատ պակաս բաներ կան, ինչպես կյանքի համար: Ազատության համար բղավող երկիտասարդի ճիչի մեջ նորից ինչ-որ բան չի հերիքում, ինչ-որ բան է ուզում անել: Այդպես է նաև գրականությունը: Այն ինչ-որ առումով ինչ-որ անհայտ արարչի որոնում է, որին դու ամեն օր ուզում ես անցնել, բայց կհասնես, թե ոչ, չգիտես:

-Կա՞ մի բան, որից վախենում եք:

-Հա, կա, շատ կա: Ամբողջ օրը վախերի մեջ եմ: Օրինակ, ցնցումից վախենում եմ: Վախենում եմ չավարտվելուց: Ես վախենում եմ, որ չեմ ավարտվում, չեմ ամփոփվում: Նույնիսկ ամեն բան կիսատ եմ թողնում, ինձ կիսատ եմ թողնում, դա հասկանալով անգամ՝ կիսատ եմ թողնում: Իմաստը չեմ կարողանում բռնել:

-Կիսա՞տ եք թողնում, թե՞ վախենում եք ավարտել:

-Առաջին գրքիցս հետո շատ քիչ սկսեցի գրել: Այդ ժամանակ 3.000 բանաստեղծություն գրեցի, ողջ ձևերով մտել էի գրականության մեջ, հիմա այդպես չեմ խրում ինձ դրա մեջ, որովհետև 21-22 տարեկանում հասկացա, որ գրածս ապրում է ինձ հետ, գաղտնի ձևով ինձ վերացնում է, ինձ ոչնչացնում է: Քո գիրը քո ճակատագիրն է դառնում: Հիմա շատ քիչ եմ գրում, տարեկան փոքրիկ ժողովածու կարելի է անել:

-Ի՞նչն է հետ պահում գրելուց:

-Միշտ հետ եմ պահում ինձ գրելուց: Գալիս է ժամանակ՝ տարվա մեջ մեկ-երկու անգամ, երբ հոգեկան անհավասարակշռության մեջ եմ ընկնում, այդ ժամանակ գրում եմ: Փորձում եմ չգրել, փորձում եմ հոդվածներ գրել, «Լիտոպեդիան» հատուկ դրա համար եմ ստեղծել, որ էներգիաս վատնեմ այդտեղ: Ինձ ցավեցնում է գրելը, զգում եմ, որ սթրեսների, դեպրեսիաների մեջ եմ ընկնում: Ճիշտ է, հաճույք կա դրա մեջ, բայց ցանկացած կործանող բան այդ հաճույքն ունի: