Հեղինակ՝ Սոնիա Թաշճեան

Մուսա Լերան ամենամօտիկ քաղաք Անտիոքը դեռեւս հին ժամանակներէն պատմական անուն մը եղած է. եւ պատահական չէ, որ Մուսա Լերան շրջակայքը կան բազմաթիւ հնավայրեր, որոնցմէ մաս մը նաեւ սրբատեղիներ են, աւերուած վանքեր ու եկեղեցիներ:

Մուսա Լերան ստորոտը` լեռ բարձրացող ամենաբանուկ վայրին մէջ իրարու կողք քանի մը ջրհորներ կան. ժողովուրդը անոնց ջըհիւրնէն (ջրհորներ) կը կոչէ. լայն ու երկար սալաքարի մը հարաւային միջնամասին վրայ կառուցուած են, որպէսզի անձրեւաջուրերը ամբարուին այնտեղ [1]։

Ամենահին գրաւոր արձանագրութիւնը, որ պահպանուած է տարածաշրջանին մէջ, Եօղուն Օլուք գիւղի Սուրբ Աստուածածին եկեղեցւոյ խորանի ձախ պատին վրայ գտնուող յիշատակութիւնն է.- «Եօղուն-Օլուքի Սրբ. Աստուածածին եկեղեցին կառուցուած է Սիմոն Ա. Սեբաստացի կաթողիկոսի (1633-46) օրով, ի թուին հայոց ՌՁԳ (1084) եւ ի թուին Քրիստոսի 1634-ին: Նորոգուած է ի թուին հայոց ՌՄԿԱ (1261) եւ ի թուին Քրիստոսի 1812»: Կը պատմուի, որ եկեղեցւոյ կառուցման ժամանակ գործածուած են Թովմաս Առաքեալ աւերակ վանքի քանդակազարդ քարերը [2]։

Սըրբ Թըմմաս Առագալի (Սուրբ Թովմաս Առաքեալ) աւերակ վանքը կը գտնուի Եօղուն Օլուք գիւղի արեւելեան կողմը, ձորակի մէջ` քանի մը գիւղեր ու Անտիոք քաղաքը իրար կապող ճամբաներու խաչմերուկին վրայ: Խաչվերացի տօնի առիթով այնտեղ կը կազմակերպուի ուխտագնացութիւն. թափօրի առջեւէն կը քալեն երիտասարդները` մատաղցու անասուններով. յետոյ պարմանուհիները ձեռքերնին ռեհանի փունջերով զարդարած պտուղներու զամբիւղներով. անոնց ետեւէն մեծահասակները` թոռներու ձեռքերնէն բռնած. երգ ու պարով, տհոլ-զուռնայով կ’երթան. երբ տեղ կը հասնին, պարմանուհիները աղբիւրէն ջուր կը բերեն, կանայք ցորենը կը մաքրեն ու կը լուան, պապիկները հարիսայի օճախը կը պատրաստեն, մինչեւ որ պատանիները շրջակայ անտառներէն բերեն փայտը: Քահանաները բացօթեայ ժամերգութիւն կ’ընեն, ապա մատաղի անասուններուն կերցնելու աղը կ’օրհնեն, որմէ յետոյ երիտասարդները կը զբաղուին զենելու գործով: Հարիսան դանդաղ կ’եփի, մինչ այդ տունէն բերուած համադամներով ու խմիչքներով սեղան կը բանան. տհոլ-զուռնան խմբապարի կը հրաւիրէ ուխտաւորները. հրացանազարկերն անպակաս են. խաղեր ու մրցութիւներ կը կազմակերպեն: Յաջորդ օր, յաւարտ Սուրբ Պատարագի մատաղօրհնէք կը կատարուի եւ կը բաժնուի հարիսան [3]։

Իսկ Արըգլէն (Արեգլի, Արեգնի կամ Արեգի) շինութեան աւերակները կը գտնուին նոյն գիւղէն դէպի հիւսիս, բլրակի մը վրայ: Կանգուն է միայն կամարաձեւ խորան մը եւ յայտնի չէ, թէ այն եղած է հեթանոսական մեհեան մը թէ քրիստոնեայ եկեղեցի մը: Աւերակներու կողքը կան նաեւ 18 ցամքած ջրհորներ, քիչ անդին կայ միայն մէկ ջրալի ջրհոր մը, որուն ջուրը ամրան տապին կը զովացնէ անցորդները [4]։

Գըլգըլուն (գըլգըլան=կարկաչուն) անունով աղբիւր մը կը գտնուի Եօղուն Օլուք գիւղի արեւմտեան կողմը. հսկայ ժայռի մը տակէն բխող ակ մըն է: Քիչ անդին կայ 70 մ. երկայնքով եւ 20 մ. լայնքով սալաքար մը, որ կը կոչուի Աբիղէն Սէուլ (Աբեղային Սալը): Դարձեալ նոյն գիւղի շրջակայքը լերան վրայ կայ քարայր մը` Մաղարէն Տիւնէիւրք (քարայրին տանիքը) անունով, իսկ լերան ստորին հատուածի մասի ժայռերն ունին հետաքրքրական դասաւորուածութիւն, որու պատճառով ժողովուրդը այդ հատուածը կոչած է Արիվէն Բուաշ (արեւին բաշը). հնավայր է նաեւ շրջակայՍանտիրէն Սըրդը (սանդերուն բլուր) կոչուած բլրակը, ուր անյիշելի ժամանակներէն մնացած սանդերու մնացորդներ կան [5]: