Փաստաբան Նազելի Վարդանյանին հաջողվեց դա ապացուցել Բուդապեշտի դատարանում

ՀՀ փաստաբանների պալատի անդամ Նազելի Վարդանյանը Բուդապեշտի դատարանում ներկայացնում էր ՀՀ զինված ուժերի սպա Գուրգեն Մարգարյանի իրավահաջորդի շահերը:

2004 թվականի փետրվարի 19-ին ադրբեջանցի սպա Ռամիլ Սաֆարովը, որը քնած ժամանակ կացնահարել էր Գուրգեն Մարգարյանին, Բուդապեշտի քաղաքային դատարանի 2006 թվականի ապրիլի 13-ի դատավճռով ցմահ ազատազրկման է դատապարտվել՝ առաջին 30 տարին առանց ներման իրավունքի: Այս տարվա փետրվարի 22-ին Հունգարիայի վերաքննիչ դատարանը անփոփոխ է թողել դատավճիռը:

Նազելի Վարդանյանը տիրապետում է ռուսերեն, գերմաներեն, անգլերեն լեզուներին, եւ լեզվի իմացության շնորհիվ նրան հաջողվեց հաղթահարել դատաքննության դժվարություններն ու հաջող ավարտի հասցնել գործը:

Փաստաբանի հետ ստորեւ ներկայացվող հարցազրույցը հունգարական դատական համակարգի, դատավարական առանձնահատկությունների եւ փաստաբանի աշխատանքի դժվարությունների մասին է:

- Ինչպե՞ս էիք իրականացնում փաստաբանական աշխատանքը Հունգարիայի դատարանում:

- Հունգարիայի դատարանում, ինչպես նաեւ մեզ մոտ, քրեական գործով կարող են մասնակցել տվյալ երկրում արտոնագիր ունեցող փաստաբանները, այդ պատճառով մենք վարձել էինք հունգարացի փաստաբան, որը դատարանում ներկայացնում էր մեր շահերը: Հունգարիայի օրենսդրության համաձայն` հիմնական փաստաբանը կարող է օգնական ունենալ, եւ ես հանդես էի գալիս իբրեւ օգնական: Դժվար դատավարական պրոցես էր. լեզվի արգելքը կար՝ ողջ դատավարությունը հունգարերենով էր ընթանում, գործը հոգեբանորեն շատ ծանր էր՝ արտասովոր էր 21-րդ դարում կացնահարելով մարդ սպանելը, դժվար էր նաեւ այն առումով, որ գործը քաղաքականացված էր: Բացի այդ, Հունգարիայի օրենսդրությանը պետք է ծանոթանայի:

Ի տարբերություն մեր օրենսդրության, Հունգարիայի քրեական դատավարության օրենսգրքով տուժողը դատավարության կողմ չի հանդիսանում, եւ մենք ամբաստանյալին կամ վկային ուղղակի հարցեր տալու, միջնորդություններ անելու հնարավորություն չենք ունեցել ամբողջ դատավարության ընթացքում: Երբ վկային քննում են, դու չես կարող միանգամից հարցեր տալ, դա պետք է արվի կա՛մ դատախազի, կա՛մ դատավորի միջոցով: Այսինքն, մենք հարցերը գրավոր պետք է ունենայինք ձեռքի տակ, որպեսզի ներկայացնեինք դատավորին կամ դատախազին, որոնք էլ կորոշեին` հրապարակել կամ ոչ: Նույնը վերաբերում է միջնորդություններին, որոնք նույնպես գրավոր էինք ներկայացնում: Այդ պատճառով էլ մեր արտադատարանական աշխատանքն ավելի շատ էր նյութեր պատրաստելու եւ ներկայացնելու առումով, քան դատարանում էր արվում: Հարցերը պետք է նախապես պատրաստեի ու թարգմանեի, որը բավականին ժամանակ էր խլում:

- Եթե շատ կարեւոր վկա էր հարցաքննվում եւ նրան հարցեր ունեիք տալու, կարո՞ղ էիք հարցաքննության պահին հանպատրաստից հարցեր ուղղել:

- Ոչ, դա բավականին դժվար էր, եւ այդ պատճառով մինչեւ դատաքննությունը մոտավոր պատկերացնելով, թե ինչ ընթացք կարող է ունենալ հաջորդ դատական նիստը, որն, ի դեպ, ընդմիջվում էր 1-1,5 ամսով, հարցեր ու միջնորդություններ էի պատրաստում ու վերցնում ինձ հետ: Հունգարացի փաստաբանի աշխատանքն էլ էր դրանով բարդանում, մանավանդ որ ադրբեջանական կողմը այս դատավարությունը հնարավորինս քաղաքականացրել էր: Կատարված ոճրագործությունը կապում էին Ղարաբաղյան հակամարտության հետ: Ո՛չ հունգարացի փաստաբանը, ո՛չ դատավորն ու դատախազը տեղյակ չէին Ղարաբաղյան հակամարտության մանրամասներին, այդ փաստերը միայն մենք կարող էինք ներկայացնել: Ամբողջ դատավարության ընթացքում Ղարաբաղյան հակամարտությունն էր քննարկվում, եւ պատմաբան Հայկ Դեմոյանին գործում ներգրավելը դրանով էր պայմանավորված:

- Հունգարիայի օրենսդրությամբ փաստաբանն ի՞նքն է գործի վերաբերյալ ապացույցներ հավաքում:

- Հունգարիայում դատաքննությունը նույնպես մրցակցային է, եւ հիմնականում վեճն ընթանում է մեղադրողի եւ փաստաբանի միջեւ: Տուժողի շահերը պաշտպանում է դատախազը: Մենք այդ գործընթացից դուրս էինք, թեպետ նստած էինք մեղադրողի շարքում, բայց ամբողջ աշխատանքն, ըստ օրենսդրության, դատախազն էր անում, եւ պարտադիր չէր, որ տուժողը ներկա լիներ նիստին: Բայց այս դեպքում, եթե մենք չմասնակցեինք դատաքննությանը, թերեւս հաջողվեր Սաֆարովին արդարացնել կամ պատիժը մեղմացնել, կամ դատական վեճը տեղափոխել քաղաքական դաշտ: Սաֆարովի փաստաբանի ողջ նպատակը այս գործը քաղաքականացնելն էր, նրա կենսագրությունը կապում էին Ղարաբաղյան հակամարտության հետ: Ուզում էին ներկայացնել, որ նա աֆեկտի վիճակում է կատարել սպանությունը:

Դատահոգեբանական երկրորդ եւ երրորդ փորձաքննությունների ժամանակ հոգեբաններն իրենց փորձաքննության մեջ նշել էին, որ նա հետտրավմատիկ սինդրոմ ունի, այսինքն, պատերազմի դաժանությունները տեսնելով 13-14 տարեկան հասակում` տրավմա է ունեցել, եւ երբ հայի է հանդիպել, նրա մոտ արթնացել է այդ ամենը: Նրանց փաստաբանն ընդունում էր, որ սպանություն է կատարվել, բայց ոչ ծանրացուցիչ հանգամանքներում, նրա ասելով` միայն կացին գնելը չի նշանակում կանխամտածված սպանություն: Հետո ասում էին, թե Սաֆարովն այնպիսի վիճակում է եղել, որ չի հասկացել իր գործողությունները: Դատաքննության ընթացքում 4 անգամ փորձաքննություն նշանակվեց: Առաջին փորձաքննության արդյունքներով Սաֆարովը միանգամայն առողջ էր եւ այդպես էլ պետք է լիներ, որովհետեւ նա 8 տարի ռազմական կրթություն էր ստացել Թուրքիայում եւ եղել էր նրանց լավագույն սպայական կազմում: Բացի այդ, փորձաքննության ժամանակ նա 4 ժամ նկարագրել էր սպանության մանրամասները: Երրորդ փորձաքննությունից հետո փորձագետները նրան անմեղսունակ էին ճանաչել եւ կարող էին ազատել պատժից: Սաֆարովի փաստաբանը պնդում էր, թե պետք է հաշվի առնել, որ Սաֆարովը այլ մշակույթի ներկայացուցիչ է, եւ մենք չենք կարող նրա հոգեբանությունը հասկանալ:

Մենք գործը դիտարկում էինք իրավական դաշտում: Մեզ հաջողվեց փաստարկել, որ մեղադրվող կողմը ճիշտ չի ներկայացնում պատմական իրադարձությունները: Փաստաթղթերով հիմնավորեցինք, որ 1992թ.-ին Ջաբրաիլում աֆղան-մոջահեդներն են եղել, երբ հայկական զորքերը մտել են այդ տարածք, այնտեղ արդեն խաղաղ բնակչություն չի եղել: Ճիշտ է, Սաֆարովը ծնվել է Ջաբրաիլում, սակայն 1991թ.-ին մեկնել է Բաքու, իսկ 1992թ.-ին մեկնել է Թուրքիա` սովորելու: Փաստեցինք, որ Ջաբրաիլը ազատագրվել է 92-93թթ.-ին, երբ նա արդեն Թուրքիայում էր, հետեւաբար չէր կարող պատերազմական դաժանություններ տեսնել:

- Ի՞նչ եք կարծում, ձեր բացակայության պայմաններում դատաքննությունը չէ՞ր ունենա այն արդյունքը, ինչ եղավ, դատախազությունը բավարար պարտավորվածություն չէ՞ր զգա մեղադրանքը պաշտպանելու հարցում:

- Պատմական իրադարձություններին անտեղյակությունը կխանգարեր նրանց մեղադրանքը պաշտպանելու հարցում: Նրանք գիտեին, որ սպանություն է եղել, բայց սպանությունը մեղմացնող եւ ծանրացնող հանգամանքներ կան: Ռամիլ Սաֆարովին մեղադրում էին 4 ծանրացուցիչ հանգամանքներով սպանություն կատարելու մեջ՝ կացին է գնել սպանություն կատարելու մտադրությամբ, որով կանխամտածված սպանություն է կատարել, առավել դաժանությամբ է սպանությունը կատարել, եւ որ ազգային պատկանելության համար մեկը զոհվել է, մյուսը՝ մահափորձի ենթարկվել: Ճիշտ է, Բուդապեշտի դատարանում տրամադրված էին արդար դատավճիռ կայացնելու, սակայն այդ ամենը պետք է ապացուցվեր: Ո՛չ փաստաբանը, ո՛չ դատախազը չէին կարող Ղարաբաղյան հակամարտության վերաբերյալ հարցեր տալ: Այդ ամենը պատմական փաստերով էր պետք հիմնավորել, եւ դատախազը չէր կարող դա միայնակ անել:

Ավելին, նրանք անտեղյակ էին, որ մենք Ադրբեջանի հետ ոչ մի փոխհարաբերություն չունենք: Նախաքննության ավարտից հետո, երբ ծանոթանում էի քրեական գործի նյութերին, նկատեցի գործում դրված մի գրություն, որով դատախազը որոշում էր կայացրել գործի քննությունը Բաքվի դատարան ուղարկելու մասին: Ես մեկ շաբաթվա ընթացքում կարողացա հանդիպել Հունգարիայի բաձրաստիճան պաշտոնյաների հետ ու բացատրել, որ մենք Ադրբեջանի հետ ոչ մի փոխհարաբերություն չունենք եւ չենք կարող պաշտպանել տուժողի իրավունքները: Մեզ ընդառաջեցին, եւ գործը քննության ուղարկվեց առանձնապես ծանր քրեական գործեր քննող մայրաքաղաքային դատարան:

Սաֆարովին լիովին հուսադրել էին, որ դատաքննությունը կտեղափոխեն Բաքու, եւ նա ազատ կարձակվի: Հունիսի 19-ին, երբ գործը հանձնվել էր մայրաքաղաքային դատարան, եւ Սաֆարովի փաստաբանը նրան տեղեկացնում է, որ դատավարությունը տեղի է ունենալու Բուդապեշտի դատարանում, նա հիստերիայի մեջ է ընկնում ու վիրավորում է կալանավայրի աշխատակիցներին:

Կալանավայրում երկրորդ քրեական գործն է հարուցվում կալանավայրի աշխատողների հետ վատ վարվելու համար: Հիմա այս գործն էլ է քննվում դատարանում:

- Հայազգի սպայի սպանության գործը քննվել է երկու դատական ատյաններում, գործի քննությունը դրանով սահմանափակվո՞ւմ է:

- Գործը լսվել է մայրաքաղաքի առավել ծանր քրեական գործեր քննող առաջին ատյանի դատարանում մեկ դատավորի եւ երկու ատենակալի կազմով, այնուհետեւ մեղադրվող կողմի բողոքի հիման վրա քննվել է վերաքննիչ դատարանում: Այստեղ քննվում էր 3 դատավորի կազմով, եւ նախագահող դատավորը կին էր՝ Պերյոշկա Կարպատ: Հունգարիայում նույնպես գործում է եռաստիճան դատական համակարգ՝ առաջին ատյան, վերաքննիչ դատարան եւ Գերագույն դատարան, որը ոչ բոլոր բողոքներն է ընդունում վարույթ: Մարտի 2-ին լրացել է Գերագույն դատարան բողոք բերելու ժամկետը, եւ մինչեւ օրս լուր չունենք` բողոք եղե՞լ է, թե՞՝ ոչ:

- Ձեր կարծիքով` կայի՞ն արտադատարանական գործոններ, որոնք ազդեցին դատավճռի վրա:

- Դատավճիռը կայացնելու օրերին Ադրբեջանում լայն քարոզչություն էր ընթանում, որով քարոզվում էր ընդօրինակել Սաֆարովի հերոսական արարքը: Մենք հունգարական ինտերնետային էջերից վերցրինք եւ դատարանին ներկայացրինք Սաֆարովին «Տարվա մարդ» ճանաչելու մասին տեղեկությունը: Դատավորն ասաց, թե չգիտի որեւէ երկիր, որտեղ մարդասպանը հերոսացվի: Այս հանգամանքը բացասաբար անդրադարձավ նրանց վրա:

Վերաքննիչ դատարանում փաստաբանն ասում էր, որ դատարանը հաշվի չի առել, թե ինչ միջավայրում է Սաֆարովը ձեւավորվել որպես անձ, իր երկրում հայ սպանելը մարդասպանություն չէ: Դա համընկավ փետրվարի 22-ին Թուրքիայում Հրանտ Դինքի սպանության հետ: Այստեղ նույն ձեռագիրն էր, դարձյալ մարդասպանին հերոսացնելու փորձ արվեց:

Դատախազի ճառը շատ զգացմունքային էր ու խիստ: Նա ասում էր, որ Սաֆարովը չի հարգել Հունգարիայի հյուրընկալությունը եւ ապտակ է հասցրել հունգարացի ժողովրդին: Նախաքննության ժամանակ կատարվածը որակվել էր ցեղասպանություն, եւ դատաքննության ընթացքում դա կրկնեց երկու անգամ: Նշեց, որ Գուրգեն Մարգարյանը սպանվեց միայն նրա համար, որ հայ էր, իսկ դա ծանր հանցագործություն է համարվում, քանի որ հիմքում ազգային խտրականությունն է, եւ պահանջեց ցմահ բանտարկություն՝ 30 տարի առանց ներման իրավունքի: Դատավորը Սաֆարովի արարքը ռասիզմ որակեց: Դատավճռում ընդգծվեց, որ այդ երկրներում մարդիկ զոհվում են միայն ազգային պատկանելության համար:

- Ի՞նչ տվեց ձեզ մասնակցությունը այդ դատաքննությանը եւ ի՞նչը կցանկանայիք տեսնել Հայաստանի դատարանում:

- Ամենակարեւորը` այդ դատավճիռը իմ մեջ վերականգնեց հավատը արդարադատության նկատմամբ: Հունգարիայի դատարանում ամենագրավիչը կարգ ու կանոնն էր, խստապահանջությունը սահմանված կարգապահության նկատմամբ: Ճիշտ է, դատավորի ներս մտնելուց ոտքի չէին կանգնում, ինչպես մեր դատարանում, բայց բոլորն իրենց պարտականությունները հստակ գիտեին: Այն փաստաթուղթը, որն առնչություն չուներ դատական գործի հետ, չէր ընդունվում: Դատավորի եւ օգնականի հետ ոչ մի շփում չէիր կարող ունենալ եւ միայն նիստից հետո կարող էիր փաստաթղթերը փոխանցել օգնականին:

Կարգապահական հարցերում շատ խստապահանջ էր դատարանը, եւ այդ խստությունը քեզ հարկադրում էր հարգանք տածել դատարանի նկատմամբ: Թարգմանիչը 10 րոպե ուշացել էր, եւ դրա համար դատավորը տուգանք նշանակեց, իսկ երբ նա փորձեց առարկել, 300 դոլարի հասավ տուգանքը: Երրորդ փորձաքննությունից հետո փորձագետին հարցաքննում էին, թե ինչպես է նա անմեղսունակ ճանաչել Սաֆարովին, նա չկարողացավ պատասխանել եւ լռեց: Դատարանն արձանագրեց, որ փորձագետը չի ցանկանում պատասխանել հարցին, վերջինս առարկեց, թե չի հրաժարվում հարցին պատասխանելուց: Դրա համար նրան 500 դոլար տուգանեցին:

- Տեղական լրատվամիջոցները հետաքրքրվա՞ծ էին այս գործով:

- Մեծ հետաքրքրություն կար գործի նկատմամբ, եւ հունգարական լրատվամիջոցները մասնակցում էին, դատավճիռն ընթերցելու օրը կային բոլոր տեղական եւ միջազգային լրատվամիջոցները, «Ազատություն» ռադիոկայանը ուղիղ եթեր տվեց: