Մհեր Ենոքյան, «Հետքի» թղթակիցը «Նուբարաշեն» բանտից

Փոխադրվեցի Սլավոնական համալսարանի չորրորդ կուրս

Մարտի 23-ի առավոտն է: Քննությունների եմ: Երեք դասախոս է գալու կլոր բանտ: Պատրաստվում եմ: Անհանգստանում եմ… նաև նրա համար, որ նորմալ աթոռ չկա պարապելու սենյակում, որտեղ հանձնում եմ իրավագիտության ֆակուլտետի քննությունները: Եղած-չեղածը երեք աթոռ է, երկուսը ջարդված են, մեկի տակն էլ ճոճվում է:

Կանչում եմ հսկիչին.

- Նորմալ աթոռներ կբերե՞ս,- ասում եմ ու հիշում, որ անցած անգամները կողքից էին քիչ թե շատ կարգին աթոռներ բերում, որ դասախոսները նստեն: Այս անգամ էլ նույնը եղավ:

Բայց նույնը չի լինում, երբ հյուրեր են գալիս նախարարությունից կամ քրեակատարողական վարչությունից: Այդ ժամանակ դեռ վաղ առավոտից պլպլացնում են խցերի դռները, հատակը, բերդի հինգերորդ հարկի սկզբի պարապելու սենյակը: Իսկ ամենակարևորը` շքեղ աթոռներ են վերև բարձրացնում, երևի պետի աշխատասենյակից են բերում:

Կարող է մանրուք թվալ աթոռի որակի մեջ խորանալը, բայց վերաբերմունքի հարց է: Վերաբերմունք դատապարտյալի ուսման հանդեպ:     

Ժամը 11-ն է: Երեք դասախոսները, անցնելով բերդի կիսամութ, խոնավ և գարշահոտով լցված միջանցքներով, բարձրանում են բանտի 5-րդ հարկ: Այդ ժամանակ ես արդեն կոկիկ հագնված, ձեռքս մի քանի մաքուր թուղթ ու գրիչ` պատրաստ սպասում եմ, որպեսզի հանձնեմ  քննություններ`միջազգային, քաղաքացիական և քրեական իրավունք առարկաներից ու տեղափոխվեմ իրավագիտության ֆակուլտետի արդեն 4-րդ կուրս:

Մինչ դասախոսները կբարձրանան, մտքերով տեղափոխվում եմ մահապատժի դանդաղ իրականացման տարիներ…

Փիլիսոփայել և ատամները մաքրել արգելված էր

- Արա՜, շարվեք պատի տակ, ձեռներդ հետև, - հարկով մեկ գոռում է բանտի պետի տեղակալներից մեկը, - դավայ, քարուքանդ արեք կամեռը:

Հետո հրամայում են դեմքով դեպի իրենց շրջվենք և տեղակալը հարցնում է.

- Վերնագիրդ ո՞նց ա:

- Դատապարտյալ Ա…, դատապարտյալ Ս….

Հերթն ինձ է հասնում:

- Վերնագիրդ ասա:

Լռում եմ: Աշատակիցներից մեկը լարվածությունը մեղմելու համար ինձ ասում է.

- Անունդ ասա:

- Պարոն Մհեր Ենոքյան, - ամենայն լրջությամբ ասում եմ ես:

Ներկաներից ոմանք ծիծաղում են, իսկ տեղակալը՝ ջղայնանում.

- Դու պարոն չես, դու դատապարտյալ ես:

Հակազդում եմ.

- Ես դատապարտյալ չեմ, պատանդ եմ անարդար համակարգի ձեռքում…

Խուզարկող խումբը տակն ու վրա է անում ամեն ինչ: Ներքնակս պատռում են և բամբակների մեջ փիլիսոփայության դասագիրք և ատամի մածուկ են հայտնաբերում: Այն տարիներին արգելված առարկաներ էին (այս մասին գրել եմ իմ առաջին գրքում):

- Փիլիսոփայում ես ու ատամներդ ես մաքրում, հա՞…

Զարմացած մնացի, որ այդ անգամ չառգրավեցին գիրքն ու մածուկը, չհարցաքննեցին ինձ, թե ով ու ինչպես է դրանք մահապատժի դատապարտվածների խուց մտցրել:

Բայց նույնիսկ երբ Հայաստանը Եվրոպական խորհրդի անդամ դարձավ և արդեն թույլատրել էին, որ հարազատները դրսից հանձունքներ փոխանցեն, եկավ մի պահ, ու բանտի օպերատիվ բաժնի աշխատակիցը որոշեց արգելել ինձ դրսից գիտական գրքեր ստանալ՝ մեկնաբանելով նրանով, որ դատապարտյալը չպետք է գրագետ լինի:

Ինձ փորձում էին հետ պահել իրավագիտություն սովորելուց

Երբ երեք տարի առաջ ցանկություն հայտնեցի ընդունվել իրավագիտության ֆակուլտետ, այստեղի տարբեր պաշտոնյաներ համառորեն փորձում էին ինձ հետ պահել իրավագիտություն սովորելուց.

- Ավելի լավ չի՞ լինի, որ ուրիշ բան ընտրես, օրինակ` հոգեբանության ֆակուլտետ ընդունվես:

Վախեցնում էին նաև, թե հանցագործ աշխարհի հետ կարող եմ խնդիրներ ունենալ, քանի որ կընկալվեմ որպես համակարգի մաս` բարիկադներից այն կողմ գտնվող…

Բրիտանական բանտում 11 տարի անցկացրած Մայքլ Օ`Բրայենը, երբ վերջերս այցելել էր Հայաստան, պատմել էր, որ բանտում որոշել է իրավագիտություն սովորել, որպեսզի հասկանա իրեն դատապարտելու մեխանիզմը…Եվ նա կարողացել է հասնել արդարացման դատավճռի, չնայած անցել է դժոխքի միջով:

Բայց Հայաստանում օրենքներ իմանալը, իրավուքի տեսակետից գրագետ լինելը դեռ շատ քիչ է (բայց կարևոր), քանի որ մեր դատարանները որպես կանոն ոչ թե իրավունքի ու օրենքի գերակայությամբ են առաջնորդվում, այլ գերագույն իշխանությունից եկող հրահանգներով:

Այստեղ ոչ մեկը չշնորհավորեց

Տպավորված եմ դասախոսական կազմից, երախտապարտ եմ նորից ու նորից, որ ինձ բուհում սովորելու հնարավորություն է տրվել:

Երեք դասախոսների հետ քրեական, քաղաքացիական ու միջազգային իրավունքի հարցերը քննարկելը շատ օգտակար էր:

Քննությունները գերազանց հանձնելուց հետո զանգեցի հարազատներիս, գիտեի, որ անհամբեր սպասում են լուրի: Հայրս ուրախ-ուրախ շնորհավորեց.

- Աշխատողներին էլ բարևի, նրանք էլ ուրախացած կլինեն,- հարցնում է,- շնորհավորեցի՞ն:

Ծանր հիվանդ է հայրս, չեմ ուզում ուրախությունը մռայլվի, բայց ոչ մի աշխատակից չշնորհավորեց, որովհետև ինչպես բանտում, այնպես էլ ֆիզիկական ազատության մեջ իր իրավունքները իմացող, լավ սովորող, աշխատող քաղաքացին գլխացավանք է: