Հարցազրույց Արվեստի քննադատների ազգային ասոցիացիայի նախագահ, արվեստագետ, համադրող Ռուբեն Արևշատյանի հետ

-Պարոն Արևշատյան, քաղաքը մշակութային շերտեր է ունենում, համադրություններ: Հիմա ինչպիսի՞ն են համադրությունները Երևանում: Արդյոք սա նոր արդիականացման, նոր մոդեռնի՞զմի շրջան է, ինչպես երբեմն լսում ենք, թե՞ բոլորովին այլ  բան: Ի՞նչ է կատարվում:

-Այն, ինչ կատարվում է, ոչ մի կապ չունի մոդեռնիզմի հետ: Մոդեռնիզմը, Երևան քաղաքի 20-րդ դարի պատմական շերտերի մշակութային հիմքում լինելով, տեսնում ենք, թե ինչպես է «սրբվում», վերանում, առաջին զոհն է դառնում  քաղաքում տեղի ունեցող պրոցեսների: Այսօր դրված է «Զվարթնոց» օդանակավակայանի շենքի (խոսքը ուղևորային հին համալիրի՝ «կլոր» շենքի մասին է- հեղ.) հարցը: Այն ոչ միայն հայկական, խորհրդային, այլև համաշխարհային ուշ մոդեռնիզմի նշանակալից կառույցների թվին է դասվում:

Երիտասարդական պալատը վերացավ՝ փոխարենը թողնելով մեծ ու տևական դատարկություն` թե՛ քաղաքի՝ ֆիզիկական, թե՛ հանրային հիշողության տարածքում: Միևնույն ժամանակ վերանում են շենքեր, որոնք նույն, ավելի վաղ մոդեռնիստական մշակույթի կարևոր մասն են կազմել: Օրինակի համար՝ Սևան հյուրանոցը։  Կամ էլ մեկ այլ կառույց՝ սպորտ կոմիտեի (նախկին՝ շինարարների ակումբի մեկ թևը)։ Իսկ ավելի լայն մասշտաբով տեղի է ունենում վաղ և ուշ մոդեռնիզմի շենքերի կոպիտ ձևափոխում, նրանց ճարտարապետական կերպարի աղճատում, նրանց սոցիալական գործառույթի խեղում։ Որպես օինակ «Այրարատ»` նախկին «Ռոսիա» կինոթատրոնը,  60-ականներին կառուցապատված Օղակաձև զբոսայգին, «Առագաստ» սրճարանը: Գուցե կարելի է ասել, որ աննշան կառույց էր, բայց կարևորագույններից էր, որ նախևառաջ միջավայրային, հանրային տարածքների գոյացման խնդիր էր լուծում:

-Այսօր երբ ինչ-որ շենքի կառուցում ուզում են արդարացնել, օրինակ են բերում թամանյանական ճարտարապետությունը, ասում են Թամանյանի առաջ քաշած գաղափարներն էլ այն ժամանակ չէին ընկալվում, իր ընդդիմադիրների հակադիր կարծիքներին էին դեմ առնում , ժամանակ էր հարկավոր, որ թամանյանական ճարտարապետությունն ընկալվեր: Ինչպե՞ս հասկանալ, երբ  փորձում են զուգահեռներ անցկացնել երկու տարբեր ժամանակների միջև:

-Դրանք միանգամայն պարզունակ, համատեքստից կտրված, պատմությունը սպեկուլյացիաների ենթարկող մեկնաբանություններ են, որոնց հիմնական նպատակն է՝ մասնագիտական «չկամության» կամ «անհիմն դժգոհության» առիթ փնտրող կամ էլ «հետադեմ» կամ «պահպանողական» հանրույթների պատկեր արմատավորելով հանրային գիտակցության մեջ, մասնատել հանրային դիսկուրսը և հանրությունը յուրայիների և ոչ յուրայինների սկզբունքով՝ զուգահեռաբար առաջ տանելով բուն քաղաքական, տնտեսական կամ զուտ մասնագիտական պատկերացումների կամ էլ ամբիցիաների վրա խարսխված «նախագծերը»։ Նկատի ունեցեք, որ դա հենց այն հին, փորձված, ստալինյան մեթոդն է, երբ մասնագիտական կոնցեպտուալ բանավեճի մեջ խառնվելով, երկատելով այն, ստեղծագործական սկզբունքային մոտեցումները ապակոնտեքստուալիզացնելով՝ ստալինիզմը պիտակավորում, դիվայնացնում էր սկզբից մի կողմը, իսկ հետո՝ մյուսը,  այնուհետև՝ անցնելով երկուսի վրայով (որպես կանոն՝ դիակների վրայով) ամրապնդում էր իր քաղաքական իշխանությունը։ Խորհրդային ճարտարապետության (մասնավորպես՝ Հայաստանի այդ թվերի ճարտարապետության) ոլորտում այդ երևույթն ակներև էր։

Թամանյանական նոր ազգային ոճի և «պրոլետարական ճարտարապետների» մոտեցումների միջև ընթացող չափազանց կարևոր, խորը և հետաքրքիր դիսկուրսիվ հակադրությունը համակարգն օգտագործեց ի նպաստ իր քաղաքական ուժերի ամրապնդման՝ ձևավորելով երրորդ՝ միանգամայն տարբեր, էկլեկտիկ, պաշտոնական ոճ, հետմահու ֆետիշացնելով Թամանյանին և անարգանքի սյանը գամելով, աքսորելով սոցիալական հասարակության ճարտարապետության ապագայի մասին բարձրաձայնող ճարտարապետներին՝ Մազմանյան, Քոչար։ Նկատի առեք, որ խորհրդային ճարտարապետության պատմությունը ամենապահպանողականներից է և ստալինզմի ժամանակաշրջանից առ այսօր նրա պատումային տրամաբանությունը գրեթե չի փոխվել, բացառությամբ մի քանի շեշտադրումների։

-Իսկ որո՞նք էին այդ երկու կամ երեք ուղղությունների հիմնական տարբերությունները, և նրանց միջև տեսական հակադրության հիմնական առարկան։ Այսօր նաև որպես արդարացում քաղաքում տեղի ունեցող պատմական շենքերի քանդմանը միշտ հղում են անում  թամանյանական կամ դրանից հետո եկող շրջաններին։      

-Թամանայանական մոտեցման և «պրոլետարական ճարտարապետների» (ում ընդունված է Հայաստանում անվանել «կոնստրուկտիվիստներ») միջև կար շատ լուրջ կոնցեպտուալ վիճաբանություն ճարտարապետության «ազգային» լինելու մոտեցումների շուրջ։

Մազմանյանը, Քոչարը, Հալաբյանը, Ահարոնյանը, Սաֆարյանը քննադատում էին Թամանյանի պատմականության վրա հիմնված ճարտարապետությունը` առաջ քաշելով երկու հիմնական փաստարկ։ Առաջինը կապված էր ճարտարապետական ձևերի և կոնստրուկտիվ էլեմենտների ռացիոնալ և ֆունկցիոնալ ծագումնաբանության հետ (անկախ նրանրից, թե երբ են նրանք ստեղծվել), ինչն ուղղակի կապված է այդ ճարտարապետության կառուցման վայրի պայմանների հետ առնչությանը, նյութերի կիրառման հետ։ Այսինքն՝ կամարը դեկորատիվ էլեմենտ չի, այլ կոնստրուկտիվ էլեմենտ է և այն չի կարող փոխառնվելով միջնադարից, հայտնվել 20-րդ դարում իր վրա վերցնելով ազգային ինքնությունը վերականգնելու դերակատարում։ Եվ երկրորդ փաստարկը կապված էր ճարտարապետության սոցիալական, դասակարգային նպատակայնության հետ։ Այսինքն՝ այդ նպատակայնությունն էր պայմանավորում ճարտարապետության ինչպիսին լինելը։ Այդ փաստարկը չափազանց կարևոր է հասկանալու համար տեսական դիսկուրսի ողջ տրամաբանությունը։ Ելենելով այդ երկու հիմնական տեսական դրույթներից՝ «պրոլետարական ճարտարապետները» որպես նոր ճարտարապետության նախատիպ ընտրում էին ոչ թե միջնադարյան եկեղեցական կառույցները (դիտարկելով դրանք այլ ժամանակաշրջանի և այլ դասակարգային կառուցվածքի, ուստի և այլ սոցիալական գործառույթ կատարող ճարտարապետություն), այլ պահպանված 19-րդ դարից Երևանի ժողովրդական ճարտարապետության օրինակներ` իրենց ռացիոնալ լուծումներով, որոնք այսօր հանգիստ կարող էին որակվել իբրև «սառայներ»։ Ի դեպ, պատմականության հետ կապված, այդ ճարտարապետները ավելի խորն էին գնում իրենց առաջարկած այլընտրանքային հասարակության ճարտարապետությունը համեմատության մեջ դնելով Եվրոպայում 19-րդ դարում ազգային լիբերալ-բուրժուական հասարակությունների կայացման ընթացքում,  անցյալի կրկնօրինակումների հիման վրա հաստատվող, ինքնության անվան տակ՝ կապիտալը և դասակարգային նոր կառուցվածքը լեգիտիմացնող ի հայտ եկած այդ նոր ռոմանտիկ ճարտարապետական ոճի իրական սոցիալական նպատկայնությունը։ Այսինքն խոսելով երկու տարբեր արդի ճարտարապետական լեզուների և մտածողությունների մասին, պետք է նկատի ունենալ տարբեր հասարակությունների ձևավոման մասին հեռանկարային տեսլականներ։

Այդ երկու տարբեր արդի մտածողությունները նոր ճարտարապետության և նոր հասարակության վերաբերալ գտնվելով բաց և անզիջում սկզբունքային առճակատման մեջ՝ ձևավորեցին ոչ միայն կարևոր տեսական դիսկուրս, այլ նաև նոր ձևավորվող քաղաքում կողք կողքի համադրեցին երկու տարբեր լեզվամտածողություն և փիլիսոփայություն ներկայացնող ճարտարապետական շերտեր։ Սակայն Թամանյանը չեր կարող ենթադրել, որ իր ճարտարապետությունը կծառայի ստալինյան նոր հիերարխիկ հասարակության համար գաղափարական հիմքը սպասարկող էսթետիկային։ Նաև չէին կարող ենթադրել պրոլետարական ճարտարապետները, որ իրենց հիերարխիաներ չընդունող դեմոկրատական ճարտարապետության մասին մտքերը գաղափարական առումով ներառվելու են ստալինյան մշակութային դոկտրինի մեջ, իրենց ճարտարապետությունը դուրս է մղվելու պատմական կանոնից, իսկ նրանցից ոմանք աքսորվելու են իբրև «բուրժուական արվեստի գործակալներ»։   

-Իսկ ի՞նչ կարծիքի եք այն պնդումների մասին, որ պատմական Երևանի ոչնչացումը սկսվել էր հենց Թամանայանի օրոք և շարունակվում էր ողջ խորհրդային ժամանակաշրջանում։

-Այն, որ Երևանը կորցրել է իր հին, տարբեր ժամանակաշրջանների պատկանող շերտերը 20-րդ դարի ընթացքում, դա ճիշտ է։ Սակայն երբ խոսքը գնում է պատմականի մասին, պետք է հասկանալ, որ պատմական արժևորումը հատուկ հայացք է, որոշակի գիտակցություն, որը կիրառվում է այս կամ այն հեռու կամ մոտիկ անցյալից պահպանված շենքի, իրի, այլ կարգի արտեֆակտի և երևույթի նկատմամբ։ Այն ժամանակ գիտակցությունը այլ էր, քաղաքի զարգացման հետ կապված տենդենցները գլոբալ առումով՝ ուրիշ էին։ Արդիության գիտակցությունը պատմականի հանդեպ այդ ժամանակ ուներ միանգամայն այլ ընկալում և մոտեցում, ավելի երևակայական անցյալի հետ առնչվող, որը կարող էր տարածվել կարևոր ուշ անցյալից հասած եկեղեցական կառույցների վրա (պետք է հիշել, որ միջնադարյան հայկական ժառանգության ուսումնասիրությամբ զբաղվում էին այն ժամանակ թե՛ թամանյանական, թե՛ պրոլետարական դպրոցներին հարող ճարտարապետները), սակայն ոչ իրական, գոյություն ունեցող և քաղաքային միջավայրը ձևավորող աշխարհիկ ճարտարապետության վրա։

Եթե նույնիսկ որոշ շենքեր դիտարկվում էին որպես նախատիպեր արդի նոր ճարտարապետության համար, միևնույն է՝ նրանց պահպանման հարցը չէր կարղ խոչնդոտ հանդիսանալ քաղաքի զարգացմանը, որը փոխում էր ամբողջությամբ իր տրամաբանությունը՝ խզելով կապը անցյալի հետ։ Դա ճակատագիրն էր բազմաթիվ այդ ժամանակաշրջանի քաղաքների։ Սակայն երբ քաղաքային միջավայրի պատմական արժևորման և պահմանման գիտակցությունը մեջտեղ է գալիս 70-ականներին, Երևանը նույնպես ակտիվ ձևով ներգրավվում է այդ դիսկուրսի մեջ և այդ ներգրավվածությունն իրեն միանգամից զգացնել է տալիս՝ անդրադառնալով քաղաքային, մշակութային ինչպես նաև սոցիալ-քաղաքական գործընթացների վրա։ Այդ նոր գիտակցության, մշակութային և հասարակական դիսկուրսի շարունակության ականտեսն ենք մենք այսօր։ Սակայն միևնույն ժամանակ կարծես շարունակվում է արդիության հարացույցից մնացած քաղաքի զարգացման իներցիոն գործընթացը, որը սակայն ունի մի քանի կարևոր տարբերություններ։

Առաջինը՝ պատմության և քաղաքային միջավայրի նկատմամբ գիտակցության հստակ փոփոխությունն է  (ինչը նշանակում է, որ հնարավոր չի պարզապես ասել, որ եթե նրանք այն ժամանակ փոփոխում էին քաղաքի գոյություն ունեցող պատկերը և կառուցվածքը, ապա մեզ ինչու՞ չի կարելի)։ Երկրորդը՝ արդի ժամանակաշրջանի և այսօրվա առաջ քաշված խնդիրների միջև կտրուկ տարբերությունը (մեկը զբաղված էր նոր հասարկության, կոլեկտիվ ինքնության և ինքնագիտակցության, նոր տեսակի սոցիալականության և տնտեսական հարաբերությունների ձևավորման գործով, մյուսը՝ նույն խնդիրների անվան ներքո իրագործում է քաղաքային տարածության և հասարակության վերակազմակերպումը սոցիալական և տնտեսական հիերարխիաների հաստատման սկզբունքով)։       

Շարունակելի

Ռ. Արևշատյանի լուսանկարը ՝ «Գարաժ» ժամանակակից արվեստի թանգարանի ֆեյսբուքյան էջից