«Տարօրինակված է. ինչ անել ^X ցենտրիկ արվեստի հետ» գիրքն այս պահին տպարանում է: Եթե ձեզ մոտ արդեն հարց է առաջացել, թե «Էս ինչ տարօրինակ վերնագիր է», շտապեմ նշել, որ այո, գիրքը եւս տարօրինակված է: Ընդհանրապես, այս գրքի հեղինակները փորձում են տարօրինակել յուրաքանչյուր քարացած հասկացություն` իրենց ստեղծագործություններում եւ ապրելակերպում:

2008 թ.-ին մի խումբ կանայք հանդիպում են միմյանց, կիսվում իրենց ստեղծագործական, սեռական, քաղաքական մոտեցումներով ու պատկերացումներով: Ձեւավորվում է մի կոլեկտիվ, որ, հիմքում ունենալով ստեղծագործական համագործակցությունը եւ երկխոսությունը, կազմակերպում է մի շարք արվեստի իրադարձություններ, ինչպես իրենք են սիրում ասել` «տեղի ունենալիքներ»:

Այս կոլեկտիվի հետ զրույցի շարժառիթը հանդիսացավ նրանց կողմից հրատարակված «Տարօրինակված է. ինչ անել ^X ցենտրիկ արվեստի հետ» գիրքը, սակայն հարցազրույցում տեղ են գտել մի քանի այլ հասկացություններ եւս, որոնք տարօրինակվել են գրքի հեղինակների կողմից:

Տարօրինակելով գիրքը

Ո՞րն է գրքի նպատակը:

Շուշան Ավագյան - Նիրի Մելքոնյանը, որ արվեստի համադրող է, գրքի կարճ նախաբանում քննում է, «Տարօրինակ - Queer» բառը, որով պայմանավորում ենք գիրքը: Այս բառը հենց նկարագրում է մեզ` տարօրինակող, տարօրինակված: «Queer» բառը եվրո-ամերիկյան համատեքստում ընկալվում է`որպես հետերո նորմատիվից տարբերվողի: Հայերենում բառն այս իմաստով երբեք չի գործածվել, կարելի է ասել, որ դրա կարիքը չենք ունեցել մեր երևակայականում: Նիրին է այդպես մեկնաբանում` նշելով, որ տարօրինակ բառը մեր գրքում սեռականության, սեքսի հետ կապ ունի: Իրականում, մեզնից ոմանք խոսում են իրենց սեռական կողմնորոշման մասին, ոմանք` ոչ:

Մեր կոլեկտիվի սկզբնավորումից սկսած` անընդհատ համատեղ գործեր ենք անում: Մտածեցինք այդ աշխատանքները հավաքել եւ հրապարակել մի գրքում` ի մի բերելով մեր միասնական գործը: Մեզանից շատերը հեռացան դաշտից կամ կոլեկտիվից, եւ կարեւոր էր ֆիքսել այն պահը, երբ բոլորս մաս էինք կազմում մի ստեղծագործական շարժման: Քանի որ երբեք որեւէ կառույցից ֆինանսավորում չենք ստացել, գումար չունեինք` այդ միտքն իրականացնելու: Մեր ծանոթներից մեկը հուշեց, որ օնլայն դրամահավաքի միջոցով կարող ենք վճարել տպագրական ծախսերը. հենց այդ կերպ էլ հավաքվեց գրքի գումարը։ 

Արփի Ադամյան - Գիրքը տպելու մի շատ կարեւոր պատճառ կա. պատմագրության խնդիրը: Հայ ժամանակակից արվեստի պատմագրությունը ինչ-ինչ պատճառներով անտեսվում է: Այսօր շատ քիչ գրքեր կան, որ ներկայացնում են Հայաստանի ժամանակակից արվեստն ընդհանրապես: Քանի որ այս գիրքը 4 տարիների ընթացքում ժամանակակից արվեստի ոլորտում մեր իրականացրած գաղափարներն ու պրակտիկան է պարունակում, կատարում է նաեւ պատմագրության գործառույթ: Գրքում ներառել ենք նաեւ այդ ընթացքում գրված մեր ինտերնետային նամակագրությունը, որը ցույց է տալիս ոչ միայն արդյունքը, այլեւ պրոցեսը, փորձառությունը: Դա ինչ-որ տեղ արխիվավորման աշխատանք էլ է: Բացի նամակագրություններից և վավերագրական նյութերից՝ գրքում տպագրվել են նաեւ լուսանկարների եւ տեքստերի երկխոսություններ: Շուշանն ու լուսինեն (լուսինեն իր անունը փոքրատառով է ցանկանում գրել - խմբ.), օրինակ, շատ հետաքրքիր երկխոսության մեջ են մտնում՝ վիպագրելով իրենց իրականությունը տեքստի և լուսանկարի միջոցով: 

Գրքում հրապարակել եք փա՞կ նամակագրությունը:

Շուշան - Այո, դա փակ էլեկտրոնային նամակագրություն էր, որտեղ կարող էին ընդգրկվել նրանք, ովքեր ցանկանում էին մաս կազմել շարժմանը և նոր փորձարարական գաղափարներ ունեին, որ կարելի էր քննարկել ու փորձել իրականացնել: Այդպիսով` մարդիկ անընդհատ ներս ու դուրս էին անում` մասնակցելով բազմախոսությանը: Մի երկար նամակագրություն է տպվել հենց այն թեմայով, թե արդյո՞ք իմաստ ունի նամակագրությունը ներառել գրքում, թե ոչ:

լուսինե – Հետաքրքիրն այն է, որ այդ նամակագրությունից մեծ մասը կորավ, քանի որ սերվերը, որից օգտվում էինք, ֆինանսական պատճառներով փակվեց և շատերս չկարողացանք տեղափոխել դրանք մեկ այլ սերվերի վրա։

Կարծում եք` փակ նամակագրությունը տպելով ընթերցողին կգրավե՞ք ու կգնի՞ գիրքը:

լուսինե - Կգնի ընթերցողը գիրքը, թե չէ, չգիտենք: Առանց գնելու էլ կարող է կարդալ. արդեն գնած մեկից կվերցնի, կկարդա, այսինքն նպատակը գիրք վաճառելը չէ: Մենք ընդհանրապես վաճառել չէինք ուզում, ուղղակի տպագրական ծախսերն այնքան շատ են` ստիպված ենք:

Բայց նկատում եմ, որ նամակների տպագրության մասին խոսելիս` ժպտում եք, ի՞նչ կա դրա տակ:

Արփի - Ես անձամբ շատ քիչ մասնակցություն եմ ունեցել նամակագրությանը, քանի որ նախընտրում էի հանդիպել, խոսել: Բայց այս նամակագրությունը շատ կարեւոր է տպել, քանի որ մեր խմբի գործունեության մեջ մեծ կարեւորություն ունի պրոցեսը: Նամակները ոչ ամբողջովին, բայց մասնակիորեն ներկայացնում են այդ պրոցեսը, թե մեր աշխատանքի ընթացքում ինչ խնդիրներ են առաջ քաշվել, ինչ քննարկումներ ու հակասական կարծիքներ են եղել եւ ինչ է ստացվել այդ ամենի արդյունքում: Այսինքն, սա ոչ թե ունի ինչ-որ գաղտնի կողմեր, այլ պարզապես ցույց է տալիս ընթացքը` տարբեր տիպի նամակների միջոցով:

Գրքի մեջքը բաց է…

Շուշան - Գրքի կռնակը` հետեւի հատվածը բաց է. կարծես թե կիսատ լինի կարած, ու կարերն էլ երեւան: Բայց դա նաեւ իր իմաստն ունի. երբ մեջքդ բաց է, կարծես մերկ լինես, անպաշտպան, մեկ այլ դեպքում` բաց: Ինչ-որ տեղ նաեւ թափանցիկության, բացության նշան է: Մենք բաց ենք, եթե ուզում եք դուրս գալ կարծրատիպերից, մթեցրած ապակիների հետեւից եւ զրուցել մեզ հետ, համեցեք:

Խոսեցինք «Queer» բառի մասին` նշելով, որ այն արեւմուտքում ընկալվում է` որպես ոչ հետերոսեռականի: Դուք ինչպե՞ս եք վերաբերվում այդ հարցերին:

Շուշան - «Queer»-ն արեւմուտքում, այո, ոչ հետերո կողմնորոշում ունեցողներին է նկարագրում, բայց «Տարօրինակ» բառը հայերենում ավելի լայն իմաստ ունի: Մեզ վրա այս բառն անդրադառնում է ոչ միայն սեռական իմաստով. մենք տարօրինակում ենք արվեստը, լեզուն, կյանքը, ընտանիքի մոդելը և այլն: Մենք, օրինակ, քանդում ենք ներկայիս ընտանիքի հասկացությունը, քանի որ ընտանիքը չի կարող կառուցվել ինչ-որ մեկի իշխանության, ուժի ու թելադրածի հիման վրա: Մեզ համար տղամարդու ժառանգականության փոխանցումը գլխավոր դերում չէ: Ցանկացած մոնոլիտ հասկացություն մենք փշրում ենք, բայց թե արդյո՞ք հավաքում ենք այդ փշրածը, չգիտեմ:

լուսինե - Երբ մեկին տեսնելիս որակում են. «Տես, տղամարդ-կի՞ն է, թե՞ կին», դրանով արդեն իսկ փորձում են վտարել նրան իրենց պատկերացրած իրականությունից և գրավել այդ «տարածքը»:

Արփի – Մեզ մոտ շատ խորթ է բազմազանության հասկացությունը, որովհետև ամբողջ մշակույթը հիմնվում է ամբողջական ազգայնական արժեքների վրա։ Ստացվում է՝ խառնարյուն ես, թե զտարյուն, հոմո ես, թե հետերո, հասարակությունն ուղղիչ գաղութային աշխատանքներ է տանում` քեզ կարգավորելու համար։

Շուշան - Ուղղակի վերցնում ու մարդկանց պիտակավորում են: Օրինակ, մեր խմբում կարող են լինել մարդիկ, ովքեր ունեն երեխաներ: Հիմա ստացվում է, որ ցանկացած մեկը, եթե մեզ հետ սկսի աշխատել կամ գրել մեր բլոգում, իրեն պիտակավորելու են` որպես մոր: 

Արփի - Եթե մարդն իր կյանքում առաջին անգամ է հայտնաբերել կանացի գրավչությամբ տղամարդու ու ոգեւորված արտահայտում է զարմանքը, թող արտահայտի: Հարցն այն է, թե ինչու է դա դիտվում` որպես մարդու միակ հատկանիշը: Միգուցե սա ավելի ինտիմ կողմ է, հետաքրքրվում են:

Ինչո՞ւ ձեր կոլեկտիվում տղաներ չկան:

Շուշան – Համախոհներ ունենք, բայց շատ քիչ: Իմ քաղաքական հայացքները ֆեմինիստական են, ու շատ քիչ տղամարդիկ են կիսում այդ հայացքները:

Իսկ հնարավո՞ր է, որ սեռային ու քաղաքական հայացքներն են ձեզ միացրել` որպես խումբ:

Արփի - Չէ, առաջին հերթին մեր ստեղծագործական մոտեցումներն են համախմբել մեզ: Այնպես չի եղել, որ մեկը մտածել է` ոնց գտնի մյուսներին: Ամեն ինչ շատ պատահաբար է եղել. հանդիպել ենք ու սկսել կիսել արվեստի մասին մեր պատկերացումները: Հետո նոր ծանոթացել ենք միմյանց սեռաքաղաքական հայացքներին:

Տարօրինակելով կնոջը

Երբ խոսում էինք կին արվեստագետի հաջողությունների եւ ստեղծագործական դժվարությունների մասին, ասում էիք` կինը հանճար չի դառնում, ինչո՞ւ:

Արփի - Նախ մենք քննադատաբար ենք մոտենում հենց հանճար բառին:

Շուշան - Հանճարը ռոմանտիկ հասկացություն է:

լուսինե - Ռոմանտի՞կ է որ. դաժան բան է:

Արփի - Չէ, իրականում հանճար բառը ծառայում է պատմությունը շարադրելուն: Այսինքն` իրար հետեւից տղամարդկանց կերպարներով հանճարներ են ձեւավորում, որ պատմություն գրեն: Այդ պատմության շղթայում կանայք երբեք չեն հայտնվել ու չեն էլ կարող հայտնվել:

Շուշան - Տոլստոյը գրում է «Так что же нам делать?» գրքում, թե կնոջ դերը երեխա ունենալն է եւ միայն այդպիսով նա կարող է գերազանցել տաղանդավոր տղամարդուն: Դա ինձ համար ուղղակի ծիծաղելի է: Այսինքն կնոջ գագաթնակետը կաթնատու կովի պես երեխաներ ունենա՞լն է: Կինը կարող է այլ ձեւով ներկայանալ հասարակությունում, այլ դեր կատարել:

Արփի - Ուղղակի պետք է ջարդել քարացած կարծրատիպերը. երբ արվեստագետին իր սեռով են գնահատում, արդեն աբսուրդ է:

Տարօրինակելով ստեղծագործությունը

«Տղայա, թե՞ աղջիկ»

լուսինե - Յուրաքանչյուր մարդ իր համար թարգմանում է երեւույթները, իր միջով է անց կացնում: Էս գործում իմ անձնական մոտեցումն է. փողոցով քայլելիս հաճախ լսում եմ իմ մասին. «Տղա՞ ա, թե՞ աղջիկ»: Տեսանյութում նկարված կերպարին դժվար է «թարգմանել»: Նա երբ հագուստով քայլում է փողոցում, շատերն իրենց հենց այդ հարցն են տալիս: Ես նրան մերկ եմ նկարել, շատ կանացի կերպարով, որպեսզի տղամարդու կերպարն ընդհանրապես չերեւա: Բայց դե հարցումը կրկին նույնն եմ թողել` տղա՞ է, թե՞ աղջիկ: Մարդիկ, տեսնելով կանացի մարմինը, կարծես թե անիմաստ են համարում այս հարցը, բայց ես շարունակում եմ այդ հարցը տալ: Ուզում եմ ցույց տալ, որ այդ հարցն, իրականում, ծիծաղելի է:

Կարելի՞ է ասել, որ այդ հարցը տվողների համար դու իրենց  իսկ հարցն ես թարգմանել, փորձել իրենց հասկանալի լեզվով հասկացնել, թե որքան ծիծաղելի է ձեր տված հարցը:

լուսինե - Հա, այդ կոնտեքստում հա:

Շուշան - Նաեւ ցույց է տալիս մարդկանց թարգմանածի սահմանափակ լինելը: Իրենք երբ մեկին տեսնում են, արտաքինից միանգամից եզրահանգում են, որ կամ տղա է կամ աղջիկ. ուրիշ բան չի կարող լինել: Գործը կարծես թե իրենց իսկ մտածածը հղում է դեպի իրենց, որպեսզի մտածեն. շրթներկը նշանակում է աղջիկ, մորուքը` տղա՞:

«Անուշների ցանկությունը» 

Արփի - Թումանյանի Անուշը տրագիկ կնոջ կերպար է, որ սիրո հետեւանքով խելագարվում է: Ես վերցրել եմ Այծեմնիկ Ուրարտուի քանդակների լուսանկարները արխիվից, որոնք ներկայացնում են Անուշի խելագարության պահը՝ երկու տարբերակով. երկուսն էլ նույն կերպարներն են` մեկն ավարտված, մյուսն` էսքիզային տեսքով: Այդ երկու լուսանկարները ֆոտոկոլաժի միջոցով վերիմաստավորել եմ` որպես նրանց ցանկության և այլ իրականության հնարավորության պահը:

Տարօրինակելով ընկերությունը

Ձեր ստեղծագրծություններով կիսվում եք միմյանց հետ, շատ դեպքերում երկխոսության մեջ մտնում: Կարողանո՞ւմ եք քննադատել միմյանց:

Արփի - Ֆեյսբուքում մարդիկ կան չէ՞, որ այնքան են «լայքում» նկարներդ, որ ստիպված լինես` իրենց գործերը «լայքելու»: Բազմաթիվ անգամներ «լայքելուց» հետո, երբ տեսնում են, որ դու չես պատասխանում, դադարում են քեզ «լայքելուց»: Ընկերության մեջ մենք ընդհանրապես չենք քծնում: Երբ որեւէ մեկն ինչ-որ գործ է անում, մյուսները կամ հավանում են կամ ոչ: Մենք անկապ «լայքերի» կարիքը չունենք:

լուսինե - Երբ խմբում ես աշխատում, մի շատ կարեւոր բան կա. հաճույք ստանալը մյուսների աշխատանքից: Սա մի բան է, որ արվեստագետները միշտ չեն անում: Մեր խմբում դա ինձ շատ ոգևորում է:  Նաև շատ կարևոր դեր ունի քննադատությունը որը այս դեպքում ոչ թե հուսահատեցնում է այլ ավելի ոգևորում:

Հ.Գ. Գրքի շնորհանդեսը տեղի կունենա կիրակի` նոյեմբերի 27-ին, ժամը 17:00-ին, «Ակումբ»-ում։