Հարցազրույց արձակագիր, դրամատուրգ Էդգար Կոստանդյանի հետ

-«Որբանոցը», կարծեմ, լավ արձագանք ունեցավ, չէ՞:

-Ժողովրդի արձագանքը մի տեսակ տարօրինակ էր, բայց դա էլ է նորմալ, որովհետև, մի քիչ վատ բան եմ ասում, անճաշակ ժողովուրդ ենք: Դրա համար «Որբանոցն» ավելի շատ ենք սիրում, քան «Ձմռան վերջին օրը»: Ֆաստ ֆուդ սիրող ազգ ենք:

 «Որբանոցը» հեշտ է կարդացվում, սյուժետային է, և պարզ է, որ շատ կսիրեն: Օրինակ, շատ մասնագետների կարծիքով՝ «Ձմռանը» մի քանի պլանկա բարձր է (Էդգարի նոր գիրքն է՝ «Ձմռան վերջին օրը»- հեղ.): Բոլոր գործերս էլ սիրում եմ, հարցը դա չէ, իմ գործերն են: «Որբանոցը» երևի մի շաբաթ առաջ կարդացի, հիմա ուրիշ ձևով կգրեի, շա՜տ ուրիշ ձևով: Չնայած շատ չի անցել՝ 3 տարի, բայց հիմա ուրիշ ձևով կգրեի:

-Հետաքրիքր է, չէ՞, էդ փոփոխությունը:

-Հա, իհարկե, մասնագիտական աճ չասեմ, փոփոխություն ես զգում: Երկու տարի առաջ եմ կարդացել էս գործը, սովորաբար չեմ կարդում իմ գործերը, սպասում եմ մի քիչ անցնի, հետո: Օրինակ, «Ձմռան վերջին օրը» դեռ չեմ կարդացել:

-Համաձա՞յն ես, որ գրողը իրականության հետազոտողն է:

-Իրականության հետազոտո՞ղ… Հա՛, միանշանակ: Մենակ գրողը չէ, ռեժիսորը, պատկերացրեք նույնիսկ երաժիշտը: Իրականության հետազոտող… Լավ բան ասացիր:

-Որպես հետազոտող՝ ո՞նց ես տեսնում մեր երկրի վիճակը: Կարող է մի քիչ պաթետիկ է հնչում՝ վաղվա օրը ո՞նց ես տեսնում:

-Վատ բան ասե՞մ, շատ վատ… Չեմ տեսնում վաղվա օրը: Չկա, չեմ տեսնում: Չգիտեմ ինչից է, ավելի ճիշտ գիտեմ, բոլորը գիտեն: Հիմա էստեղից Կոմիտաս փողոցը կարո՞ղ եք տեսնել, հեռու է, չի երևում: Իսկ ինչի՞ մեջ տեսնեմ վաղվա օրը:

-Նախորդ տարի «Որբանոց» վեպդ կարդալիս մի հարց էի ուզում տալ քեզ՝ դու երկիրը որբանոց ես անվանել, իսկ ե՞րբ որբացանք:

-Ե՞րբ որբացանք... Էդ գործի թիրախը հենց մեր սերունդն է՝ մինչև քառասունները: Ինձ թվում է՝ էդպես ծնվեցինք: Ծննդաբերություններ են լինում, չէ՞, որ ծննդկանը մեռնում է ծննդաբերության ժամանակ: Մեր անկախությունը, անկախ պետություն դառնալն անհաջող ծննդաբերության պես բան է ինձ համար: Ուզենք, թե չէ, էդպես է:

Գեներալներ, չխնամված մորուքներով ձյաձյաներ կան, որ մեկ-մեկ տեքստեր են ասում: Նվաճելը չեմ ասում հեշտ է, բայց ամեն դեպքում ավելի հեշտ է, քան պահելը:

-Էսօր ո՞վ է հերոսը, կա՞ հերոս:

-Իհարկե, չկա, ոչ մի տեղ չկա: Հասարակ բան՝ վերցնենք մշակույթը: Ասում են՝ 3000 տարի մշակույթ էինք սփռում աշխարհում: 3000 տարվա մշակույթ լսելիս ստամոքսս սկսում է ցավել: Էսօր մի հայ արվեստագետ չունենք էստեղ ապրող, որի հետևից գնա ամբողջ ազգը: Չունենք ժողովրդական արտիստ: Մենակ էշ-էշ կոչումներ են տալիս՝ ժողովրդական արտիստ, «Մովսես Խորենացի» շքանշան… Հիմար բաներ են իրար տալիս, իրենք իրենց ծափ են տալիս, ուրախանում են, գնում են տուն:

Մարկեսը գնաց Կուբա, որ կապ չուներ Կուբայի հետ: Էդտեղ ժողովուրդը բունտ էր անում, կանգնեց հարթակի վրա, ասաց՝ ժողովուրդ գնացեք տուն: Հինգ րոպե հետո հրապարակում մարդ չկար: Գիտեին, որ Մարկեսը վատ բան չի ասի, իսկ էստեղ ոչ մի արվեստագետի չեն հավատում: Եթե արտիստը (ինչ-որ մեկի մասին չեմ ասում, ընդհանուր ֆոնը նկատի ունեմ) նկարվի որևէ քաղաքական թեկնածուի նախընտրական ռոլիկում, ինձ համար վերջացել է: Ինքն էնքան կշիռ պիտի ունենա, որ ոչ ոք՝ նախագահից սկսած, նույնիսկ չհամարձակվի ասել՝ կգա՞ս նկարվես:

Մի բան ասեմ. 2016 թ.-ին Սունդուկյանի թատրոնում «Պեպո» են բեմադրում: Ու ստոր, տականք, պիղծ բառ են սովորել՝ «ակտուալ»: Հո դուք պարանոիկ չե՞ք, տանե՞նք ձեզ նարկոդիսպանսեր ստուգել տանք՝ հո չե՞ք ծխել: Երկու խլուրդի դեմքով դերասան է դուրս գալիս, որոնք բնակվում են գեղարվեստական ղեկավարի համապատասխան տեղում, կապ չունի՝ ով է գեղարվետսական ղեկավարը: Դա նրանց բնօրրանն է, էդտեղից դուրս են գալիս ու ասում են՝ «ապե, ակտուալ է»: «Պեպոն» ո՞նց կարող է ակտուալ լինի, կամ ո՞նց կարող է՝ ամեն թատրոն տարին մեկ Շեքսպիր բեմադրի: Հասկացանք, չեք ուզում հեղինակներին փող տաք, որ գրեն ձեզ համար, արտասահմանյան մի հեղինակ վերցրեք, բեմադրեք: Ցանկացած երկրի դրամատուրգիա ուսումնասիրելիս գոնե երկու լավ հեղինակ կգտնես: Բայց չէ, մենք «Պեպո» ենք բեմադրում:

-Ինչի՞ց ես վախենում:

-Վախենո՞ւմ... (մի քանի վայրկայն անց- հեղ.) Ասե՞մ ինչից, իմ հաշվով չէ, ընդհանուր, մեր սերնդի հաշվով... Վախենում եմ (կարող է մի քիչ ախմախ բան եմ ասում), որ երկնային կյանք ասվածը կա, դրախտ, դժոխք… Էնպիսի ժամանակներում ենք ապրում, որ մեր սերունդն անկախ իր կամքից մեղքեր է գործում: Ժամանակներն են էնպիսին, ուզես-չուզես, փոքր մեղքեր ես գործում: Երևի պատասխան տալուց եմ վախենում: Մենակ ինձ համար չէ, բոլորի…

-Օրինակ, ի՞նչ հարցի պատասխանից ես վախենում:

-Չգիտեմ, որ հասա էնտեղ, ասելու եմ՝ ես հարցազրույց չեմ տալիս: Լուրջ, էդպես եմ ասելու:

-Իսկ եթե դու հարց տայի՞ր:

-Հարց չունեմ, անկեղծ: Ժամանակին ունեի, հիմա իսկապես, չունեմ: Հիմա բոլոր հարցերի պատասխաններն անգիր գիտեմ: Դրանով է, էլի, կյանքն անհետաքրքիր դառնում, ամեն ինչ շատ պարզ է, շատ շոշափելի, շատ հեշտ:

Խորհրդային տարիներին մեծացած մարդիկ երևի երազում էին էսպիսի օրերի մասին: Դրա համար ասում են, թե «սովետի վախտ լավ էր»: Չգիտեմ, թե սովետի վախտ ինչն է լավ եղել: Ոչ մի հարց ոչ մեկին չեմ տա:

-«Որբանոցում» էսպիսի բան ես գրել. «Ուսանող տարիներին մենք երազում էինք լավ երկրի մասին (ավելի լավ երկրի մասին չէ խոսքը), սիրում էինք մեր որբանոցը, երազում էինք այն բոլորի փոխարեն, ովքեր դադարել էին երազել, իսկ այսօր, երբ մենք ենք դադարել երազել, մեր փոխարեն էդ անշնորհակալ գործն էլ ոչ ոք չի անում, որովհետև երազանքների դիարան է էս երկիրը, էստեղ չի կարող երազանք ապրել»: 3 տարի է անցել էս վեպդ գրելուց, ի՞նչ է փոխվել:

-Ոչ մի բան չի փոխվել: Համենայն դեպս, դեպի լավը չի փոխվել: Ես լավ էներգիայով մարդ եմ, էնպես չէ, որ ամեն ինչի մեջ վատ բան եմ տեսնում, բայց որ չի փոխվել, ի՞նչ ասեմ:

Մենք 10 տարի առաջ նյութի, շոշափելի բանի մասին չէինք մտածում: Կարող է ախմախ բանի մասին երազեինք, էն որ հեշտ է հասնելը դրան: Կարող է երազեինք փողի մասին, բայց ոչ թե շատ փող ունենալու, այլ շատ փող աշխատելու մասին: Տարբեր են դրանք: 2007-ին, օրինակ, ինձ համար 500 օրինակ գիրք վաճառելը մեծ երազանք էր: Ծիծաղելի բան եմ ասում:

-Հիմա շատ գրողների երազանքն է դա:

-Դե հա (ծիծաղում է- հեղ.), ցավոք, էնպիսի գրողներ կան, ովքեր հիմնականում 60-ն անց են, մեծ-մեծ խոսում են, բայց առաջին քայլերն են անում: Ես իրենց էլ չեմ սիրում:

Գրականությունը, եթե համեմատենք թեկուզ մի քանի տարի առաջվա հետ, լավ վիճակում է:

-Վաճառքի՞ առումով:

-Չէ, վաճառքի առումով, հավատացեք, երբեք վատ չի եղել, առնող միշտ եղել է: Որ ասում են, ժողովրդի վիճակը վատ է, հա, վատ է: Հայաստանի միջին վիճակագրական քաղաքացին մտածում է, եթե էս գրքին պիտի տա 3000 դրամ, դրանով մի օրվա սնունդ կառնի: Չեմ մեղադրում դրա համար: Ի՞նչ հոգևոր սնունդ, եթե էրեխեքը սովից մեռնում են: Ընթերցող միշտ կա: Միշտ եղել են հեղինակներ, որոնց գրքերը վաճառվել են, իսկ նրանք, որոնց գրքերը չեն վաճառվել, գրախանութներում փոշոտվել են, միշտ կգոռան, որ ընթերցող չկա: Էսօր վաճառքի առումով չէ, ընդհանուր գրականության մեջ վերջին 50 տարվա մեջ ամենալավ վիճակն է:

-Էսօր մարդու ինքնամեկուսացում տեսնո՞ւմ ես:

-Ինքնամեկուսացո՞ւմ… Հա, երևակայի տեսնում եմ:

-Ու ի՞նչ է դրա պատճառը, որ կյանքը չափազանց թափանցի՞կ է դարձել…

-Չէ, ամենասարսափելին գիտե՞ս որն է՝ որ իմ սերնդի մեջ հոգնություն կա: Ոչ մի բան հետաքրքիր չէ նրան: Տխուր սերունդ է, շատ մեկուսացած, հետաքրքրությունն ամեն ինչի հանդեպ կորցրած:

Էն օրը հոդված էի կարդում, որ Սովետական Հայաստանից սկսած մինչ օրս ամենաշատ թմրամոլությունն ու հարբեցողությունը հիմա է: Եթե մարդ չուզի թրմրամոլ դառնա, չի դառնա, եթե չուզի հարբեցող դառնա, չի դառնա, դրա մասին չէ խոսքը: Բայց դա ինչ-որ բան ասում է, չէ՞: Դրան նպաստող հանգամանք կա:

Մենք լավ սերունդ ենք, իսկապես, ափսոս է էս սերունդը: Ավելի ափսոս է նոր եկող, որ դեռ դպրոցական է, էդ սերունդը:

Որ ասում են՝ ինֆորմացիայի դար և այլն, ինտերնետը երբեք չի փչացնում մարդուն, ինտերնետը երևի աշխարհի ամենահանճարեղ գյուտն է, որ եղել է: Հիմիկվա թեկուզ 10 տարեկանը, իմիջիայլոց, գրագետ սերունդ է մեծանում, երբ տեսնում եմ բարձր դասարանի երեխաներին կամ առաջին, երկրորդ կուրսի էրեխեքին…

Դպրոցում մենք չենք ճանաչել Ֆոլքներին, նորմալ է, որ չենք ճանաչել: Մեր ամբողջ դասարանում չէ, դպրոցում մենակ ես էի Մարկես կարդացել: Հիմա չգիտեմ կրթական մակարդակը ոնց է, բայց մեր ժամանակ կրթական մակարդակը սարսափելի էր. գրականության դասագրքերում ներառում էին ամենավատ, ամենաթույլ գործերը, դրա համար ալտերնատիվ ուրիշ գրականություն էի կարդում:

Մինչև էսօր «Վարդանանքը» չեմ կարդացել, առաջին 40 էջը կարդացի, հասկացա, որ չեմ կարդա նույնիսկ եթե 60 տարեկան էլ լինեմ: Րաֆֆին այնքան հանճարեղ գործեր ունի, հիմա էլ սիրում եմ, բայց դպրոցում զզվում էի, որովհետև «Սամվելն» էի կարդացել:

-Լավ բան չկա՞:

-Կա, ոնց չկա: Մարդ որ ուզի լավ բան գտնի, ամեն ինչի մեջ կգտնի: Խեչոյանի հետ խոսում էինք երկրից, պետությունից, ասաց՝ եթե վատն է Հայաստանը, դու քո երկիրը սարքի, դու ունեցիր քո բաժին Հայաստանը՝ կլինի էրեխեդ, կինդ, ընկերդ… Այսինքն՝ ոչ թե մեկուսացիր, այլ դու քո միջավայրն ունեցիր, կտեսնես ինչքան հեշտ է լավը տեսնելը, թեկուզ երկիրը սիրելը: Երբ ասում են՝ մեծ հայրենասեր… Երկիր սիրելը ատամ լվանալու պես է, սովորական օրինաչափ բան է: Երբ առավոտյան վեր ես կենում ատամներդ լվանում ես, չէ՞, նույնն էլ երկիրն է՝ պիտի սիրես՝ լավը լինի թե վատը:

Մի ավելի վատ բառ կա՝ հայասեր… Երբ մի էստոնացի սիրի Հայաստանը, նորմալ է, որ պիտի մեծարենք, բայց որ մի հայ է սիրում երկիրը, չի կարելի ասել, որ մեծ մարդ է, որովհետև սիրում է իր երկիրը: Երևի դա եկավ նրանից, որ Ղարաբաղի կռվից հետո մինչ օրս 30 տարի առաջվա ազատամարտիկները (իսկական ազատամարտիկների մասին չէ խոսքը) ասում են՝ էս երկրի համար ենք կռվել: Ու մեր սերնդի քթից են բերում: Կներես, որ էդ ժամանակ 4 տարեկան է, չէի կարող գնալ…

-Հիմա մեր զրույցը կախման կետերո՞վ, թե՞ վերջակետով ավարտենք:

-Ուզում եմ, որ կախման կետերով վերջանա, բայց, Աստված տա, կախման կետերով վերջացնելը ճիշտ լինի...