Մհեր Ենոքյան

«Հետքի» թղթակիցը «Նուբարաշենի» բանտից

Հուլիսի 13-ին լրացավ ուղիղ 20 տարին, որ բանտված եմ: 20 տարի… մի ամբողջ կյանք…

20 տարեկան էի, երբ բերեցին այստեղ՝ կլոր գերեզմանոց, որտեղից հիմա գրում եմ:

40 տարեկան եմ. կյանքիս ուղիղ կեսը`գիտակից կյանքս ապրեցի բանտում: 

Սկսեց գլորվել 21-րդը...

Չգիտեմ, թե ոնց է կարողանում հանգիստ, իսկ միգուցե`ոչ, ապրել Արամը ազատության մեջ…

Աստված Իոսիֆի հոգուն հանգստություն տա...

Շարունակում եմ պայքարել, որ վերաբացվի չարաբաստիկ, անօրեն քրեական գործը, բեկանվի մահապատժի դատավճիռը: Շարունակում եմ պայքարել գրչով, իրավագիտություն սովորելով, ինքնակրթվելով, իրավական դաշտում գործը վիճարկելով: Չնայած 20 տարեկանից չեմ հավատում հայաստանյան «արդարադատությանը»: Իսկ երբ սպառվում են իրավական ճանապարհները...

Այս ընթացքում երկու անգամ ինքս ինձ «արձակուրդ» տվեցի…փախա այստեղ իմ միակ ընկերը դարձած Սողոմոն Քոչարյանի հետ: Հիմա նա չկա, 20 տարվա տանջանքներից հետո տարան Եռաբլուր...

Ամեն տարի այս օրերին հիշողություններով տեղափոխվում եմ 1996 թվական…

 20 տարի առաջ հենց այս օրերն էին, երբ կարանտին կոչվածից բարձրացրեցին 3-րդ հարկ`52 խուց: 15-20 կալանավոր կար. փաստացի ամեն մարդուն պետությունն ընդամենը 1 քառակուսի մետր է տրամադրում: Ժամանակակից  համակենտրոնացման ճամբարներ: Բայց քանի որ օպտիմիստ եմ`լավն է մնացել հիշողությանս մեջ: Հենց այդ ժամանակ ծանոթացա մաթեմատիկոս Գուրգեն Մարտիրոսյանի հետ, ով, ըստ էության, քաղաքական բանտարկյալ էր: Հենց նրա շնորհիվ տպագրվեց իմ կողմից ռուսերեն թարգմանված Հենրիկ Շաթիրյանի «Խարան» վեպը: Գուրգենն էր, որ զգուշացնում էր՝ առավոտյան «պրավերկային» հեռու կանգնեմ, քանի որ նորեկներին միշտ ծեծում էին. սովորությունն էր այդպիսին: Գուրգենը մինչ օրս կհիշի, թե ինչպես էին 1996-ի այս օրերին ինձ գիշերով հանում խցից ու տանում «մշակելու», ասում էին.

-Մհե՛ր, չխոսես, ընտանիքիդ համար վատ կլինի...

...Երբ 4 ամսում (2 ամսվա նախաքննությամբ ու 2 ամսվա  դատաքննությամբ), արագ-արագ, առանց որևէ ուղղակի ապացույցի ինձ մահապատժի դատապարտեցին, 52 խցից բարձրացրեցին մահապատժի դատապարտվածների հարկ: Ծանր, մահապատժականների բաժնի հինգ սև դռներից մեկը բացվեց իմացա, որ «մահացածներից» մեկն արդեն 4 տարի գոյատևում է, չհավատացի: Ո՞նց կարող էր մարդ 4 տարի փակված լինել երկաթբետոնյա նեղ դագաղում ու ողջ մնալ: Ոչ մեկը չէր հավատում, բայց երբ ձայնը լսում էին միջանցքում, հասկանում էին՝ դեռ ողջ է… այսօր հներից քչերն են մնացել:

Մահապատժի տարիների դժոխքի մասին գրել եմ իմ «Դեպի ցմահ Ազատություն» պատմվածքում:

Չլիներ Եվրոպայի պարտադրանքը`մինչ օրս բանտերում մահապատիժները ի կատար էին ածելու ծեծի, սովի, մաքուր օդից զրկելու և այլ անմարդկային տանջանքների միջոցով: Ընդհանրապես բանտ մտնողին՝ մեղավոր, թե անմեղ, որպես կանոն, ծեծում էին, նույնն էր ոստիկանությունում, որ ինքնախոստովանական ցուցմունք գրես, իրենք էլ գործը համարեն փակված ու նոր ուսադիր ստանան: Ցավալին այն է, որ դատաիրավական, քրեակատարողական, իրավապահ համակարգի աշխատակիցների գիտակցության մեջ փոփոխությունները շատ դանդաղ են տեղի ունենում: Եվրոպան ձեռքը քաշի`հաստատ նորից կգլորվենք սովետական պատժողական դարաշրջան…

Մինչ այս բանտային նամակն եմ գրում, հերթական փաթեթն եմ ստանում ազատությունից: Ամերիկաներում նորից մարդիկ են արդարացվել, մի շաբաթում երկու գործ է վերաբացվել 23 և 27 տարի անց: Պետությունը ճանաչել է իր սխալը: Իսկ մենք շարունակում ենք ապրել Լեռ կամսարի մոտ 100 տարի առաջվա Հայաստանում:

Արդեն խմբագրում եմ Լեռ Կամսարի «Բանտիս օրագրի» ռուսերեն թարգմանությունը՝ նորից կարդալով: Գրեթե ոչինչ չի փոխվել, սովետական շունչն ու ոգին «սահմանին» կանգնած՝ կազմ ու պատրաստ անընդհատ փորձում են վերականգնել իրենց կարգերը: Տեսեք` ինչ է գրում Լեռ Կամսարը հեռավոր թվացող 1930-ականներին:

«Եվ ահա դու, կանգնած երեք կատաղած զինվորականների առաջ, դռնփակ դատվում ես: Այնտեղ այդ երեք հրեշներն են, դու ու քո Աստվածը: Մեջտեղի նստողը հանում է ատրճանակը պատյանից, դնում սեղանին ու դառնալով քեզ`ասում.

-Խոստովանի՛ր հանցանքդ:

-Ես հանցանք չունեմ…

-Չունե՞ս, - բղավում ու վերցնում է ատրճանակը…

-Ունեմ, ունեմ…

Դու երկար մտածում ու ոչ մի հանցանք չես ճարում: Հետո ասում ես.

-Ես չգիտեի`հանցանք գտնելն էլ մեր պարտականությունն էր. կարծում էի դուք կմեղադրեք ու կպատժեք:

Այդ միջոցին քննիչի աջ կողմ նստողը, տեսնելով քո հուսահատ անմեղությունը, խղճում է քեզ և դառնալով գլխավոր քննիչին`ասում.

-Ինչպես երևում է իրոք հանցանք չունի, մի պատրաստի հանցանք տանք թող ընդունի, դատենք, գործը վերջացնենք:

Ապա դառնալով քեզ հարցնում է.

-Գնդակահարվե՞լ ես ուզում, թե՞ քսան տարով աքսորվել:

-Քսան տարով աքսորվել:

-Լա՛վ, այն ժամանակ քեզ կհամարես ֆաշիստ: Ու որպեսզի չմոռանաս այդ բանը, լավ կանես մի տեղ նշես: Եթե ոչ, կարող է հանկարծ հանցանքդ մոռանաս`ստիպված լինենք նորից կանչենք դատենք: Ուրեմն, դատը վերջացավ, մնաց ծեծը: Այս րոպեիս վախտյորը (պահակ) կկանչենք`քեզ մի քիչ ծեծի. այն ժամանակ ազատ ես աքսորվելու»: 

Հ.Գ. Բայց այս ամենը չի նշանակում, թե կարգին մարդիկ չեն ծառայել կամ չեն ծառայում բանտում: Ճիշտ հակառակը՝ հանդիպել եմ կարգին մարդ-բժիշկների, մարդ-պետերի, մարդ- հսկիչների, մարդ-աշխատակիցների, որոնք տվել են հնարավորություն դժոխքում անգամ լուսավոր կետեր տեսնելու ու առաջ գնալու: