Մհեր Ենոքյան

«Հետքի» թղթակիցը «Նուբարաշեն» բանտից       

Խցում խայտառակ շոգ է: Հսկիչներին հրամայված է վոլչոկները (խցերի դռան անցքերը) բաց թողնել մինչև երեկո, որ գոնե մի քիչ օդ խաղա: Դժվար է պարապել ու աշխատել: Բայց պետք է շարունակեմ պատրաստվել 4-րդ կուրսի քննություններին: Կուրսային աշխատանք եմ գրում ցմահ դատապարտման թեմայով: Զուգահեռաբար խմբագրում եմ Լեռ Կամսարի «Բանտիս օրագրի» ռուսերեն թարգմանությունս: Պատրաստվում եմ պատմվածքների ու վավերապատումների «Զգացմունքների պետություն» ժողովածուի տպագրությանը, որը նվիրում եմ ընկերոջս՝ Սողոմոնին: Հույս ունեմ՝ նրա ազատման տարեդարձին՝ հոկտեմբերի 22-ին, լույս տեսած կլինի: Իսկ քրեական գործի վերաբացման, անօրեն դատավճռի բեկանման համար միշտ եմ պայքարում:

Ամառային այս օրերին հաճախ եմ հիշում մինչև 20 տարեկանս ունեցած ամառները: Հիմնականում գնում էինք կամ սովետական մանկական ճամբար, կամ Թիֆլիս: Հայրս այնտեղ է ծնվել-մեծացել, նրա հարազատները մինչ օրս Թիֆլիսում են ապրում: Այդ տարիներին ընդունված չէր, որ մարդիկ եկեղեցի գնային, բայց, հիշեմ եմ, գրեթե միշտ գնում էի կենտրոնի մոտ, Մեյդան թաղամասում գտնվող Սուրբ Գևորգ եկեղեցին: Ծանոթացել էի այնտեղի քահանայի հետ: Ամենակարևորը` անկեղծորեն պատասխանում էր երեխայական հարցերիս:

Հիշում եմ՝ ասում էր, որպեսզի ժողովուրդը, ազգը պահպանի իր ամբողջությունը, լինի կայուն և կարողանա դիմակայել թե՛ ներքին, թե՛ արտաքին մարտահրավերներին, պետք է ունենա հայր և մայր: Յուրաքանչյուր պատմական ժամանակահատվածում հայրը պետությունն է՝ ի դեմս իշխանությունների, իսկ մայրը` եկեղեցին: Ժողովուրդը նման է երեխայի, հանուն որի հայրն ու մայրը պետք է անեն ամեն ինչ: Պետության իշխանությունները պարտավոր են լինել խելացի և ուժեղ, որ առաջին հերթին կարողանան ապահովվել ազգի անվտանգությունը: Եկեղեցին էլ, ասես, ազգի հոգին լինի` նրա խիղճն է, նամուսն ու թասիբը:

Քահանան ասում էր՝ փառք Աստծո, մեր հայ ազգը գրեթե երբեք երկկողմանի «ծնողազուրկ» չի եղել, սակայն, ցավոք, հաճախ է կորցրել հորը, իսկ մայրը ստիպված բոլոր հոգսերը իր վրա է վերցրել, որ երեխան որբ չմնա և անտերության մատնված` թշնամիների զոհ չդառնա:

Պատմում էր, որ Հայոց աշխարհը միշտ էլ շրջապատված է եղել զանազան թշնամիներով, սակայն զրկվել է պետականությունից և ընկել օտար տիրապետողների լծի տակ հայ թագավորների անիրավ և գոռոզ իշխանության պատճառով:

Նրա խոսքերն են՝ ազգի ծնողները պարտավոր են ամեն ինչ անել, որպեսզի իրենց զավակները համերաշխ ապրեն և ընտանիքը լինի ամուր: Սակայն զավակները դեռ չհասունացած փորձել են իրենց  հայրերի տեղը գրավել, մեկը մյուսի նկատմամբ անընդհատ դավեր է հյուսել: Ցավոք, եկեղեցին էլ երբեմն իր զավակներին չարացած «հայր-իշխանությունից» պաշտպանելու փոխարեն` ձեռք-ձեռքի տված կողոպտել ու թալանել են սեփական ծողովրդ-զավակին:

Սուրբ Գևորգի քահանան ասում էր, որ ժողովրդի հայրն ու մայրը պետք է օրինակ ծառայեն երեխաների`ազգի համար, այլ  ոչ թե անօրեն լինելով` պարտադրեն անարդար օրենքին ենթարկվել: Հայոց պետությունը ուժեղ է եղել, երբ իշխանությունները օրինավոր են եղել, իսկ կրոնի մարդիկ՝ հոգևորականներն իրենց իսկ կյանքով են ցույց տվել հավատն առ Աստված:       

Երկար էի լսում Թիֆլիսի հայ քահանային, ինքն էլ անսպառ պատմում էր: Ափսոս, որ նրա անունը չեմ հիշում:

Ես, անձամբ, տարանջատում եմ հավատը և կրոնը: Կրոնը ինձ համար հոգևոր քաղաքականության տեսակ է, որը հիմնված է մարդկանց «հոգևոր բնազդի» վրա, իսկ հավատը` մաքուր և պարզ զգացողություն է, որ կա ինչ-որ մի մեծ, հզոր ուժ, որը ստեղծել է տիեզերքը, մոլորակները, մարդկանց: Կա պարզ և մաքուր զգացողություն կամ ցանկություն, որի միջոցով մենք հավատում ենք: Ահա իմ պատկերացումները հավատի ու հոգևոր քաղաքականության մասին նկարել եմ:

Երբ մենք փոքրիկ մարդուկներ ենք, մեր ծնողների, մեծերի ասածներն ընկալում ենք իբրև բացարձակ ճշմարտություն: Դե՛, մեծերը հո չե՞ն խաբում: Սակայն ժամանակի ընթացքում տեսնում ու հասկանում ենք, որ ինչ-որ բան այն չէ. մեծերի ասածները հաճախ չեն համընկնում իրականության հետ… Նշանակում է՝ նրանք ինչ-որ բան, միգուցե շատ բաներ կամ չեն իմանում, չեն հասկանում, կամ էլ…

Յուրաքանչյուրիս կյանքում գալիս է մի պահ, երբ բացաայտում ենք` մեզ խաբեցին մեծերը…Գուցե միանգամից չենք գիտակցում, բայց այդ պահից մեծերի խոսքն ու ասածն իրավունք ենք ունենում կասկածի տակ դնել… հավանաբար, ամենակարևոր և «արգելված» հարցը` ի՞նչ է մահը, ի՞նչ կա մահից այն կողմ: Բայց մեծերը խոսքերի միջոցով շրջանցում են կարևոր հարցերի թեման՝ «Ջուրը՝ փոքրին, խոսքը՝ մեծին» հայտնի ասացվածքից օգտվելով: Մեծերը ասում են՝ Աստված կա` ինքն է ստեղծել ամեն ինչ՝ մնացած նոր ծագող հարցերը թողնելով երեխաների վրա:        

Բայց Թիֆլիսի հայ քահանան այն եզակի մեծերից էր, որ չէր խաբում: Հավատում էի նրան: Հիմա էլ կան նման եզակի հոգևորականներ, ինչպես կան եզակի լավ բանտապահներ: Այդ եզակի հոգևորականները հուշում են՝ ժողովուրդը «երկկողմանի ծնողազուրկ» է դառնում. հայր-իշխանությունն ու մայր-եկեղեցին հեռանում են զավակ-ժողովրդից: