Կենտրոնական բանկի ու գործարար Լ. Մարկոսի միջեւ ծագած վեճը միակ օրինակը չէր, երբ դատարանները հայցադիմումը վերադարձրել էին բնօրինակները չկցելու պատճառաբանությամբ: Թեպետ հիշյալ պատճառաբանությամբ հայացադիմումները վերադարձնելն ավելի բնութագրական է տնտեսական դատարանին եւ նույն շենքում գտնվող Էրեբունի եւ Նուբարաշեն համայնքների առաջին ատյանի դատարանին, սակայն մյուս դատարաններում նույնպես հանդիպեցինք նշված պատճառաբանությամբ վերադարձների: Էրեբունի դատարանի սրահում նույնիսկ հայտարարություն կար. «Քաղ. դատ. օր.-ի 54 հոդվածի 2-րդ կետի համաձայն, գրավոր ապացույց փատաթղթերը ներկայացվում են բնօրինակով կամ պատշաճ վավերացված պատճենի ձեւով»:

Ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ այն հիմնական պատճառաբանությունները, որոնցով վերադարձվում են հայցադիմումները` «փաստաթղթերը հայցադիմումին չկցելը», «բնօրինակները չկցելը», «հայցապահանջի կամ դիմումի հիմքերը հավաստող ապացույցներ չկան», «կցված չեն հանգամանքները, որոնց վրա հիմնվում են հայցապահանջները», «չի գրել քաղ. դատ. օր-ի ո՞ր օրենքով է ենթակա բռնագանձման», «ապացույցները ձեռք բերելու անհնարինությունը չի հիմնավորել» եւ այլն, հայցադիմումները վերադարձնելու հիմք չեն: Հետազոտության ընթացքում հայտնի դարձավ նաեւ, որ բողոքարկումներն հիմնականում մնում են անփոփոխ, բացառությամբ մի քանի դեպքերի: Կենտրոն, Նորք-Մարաշ համայնքների առաջին ատյանի դատարանում բազմաթիվ որոշումներ են բողոքարկվել դատարանի նախագահինª մոտ 30-40 %-ը, սակայն դատավորի որոշումը վերանայելու միայն մեկ դեպք կար: Ներկայացնենք դրանցից մեկը. դատարանի նախագահը 11.10.2002թ.-ին վերանայել է հայցադիմումը վերադարձնելու մասին դատավորի որոշումը. «Հնարավորություն ընձեռել դիմողին` Գրետա Հակոբյանին, հայցապահանջը հիմնավորող հանգամանքները եւ դրանց հիմքերը հաստատող ապացույցները ներկայացնելու դատաքննության ընթացքում: Մինչդեռ նման պատճառաբանությամբ բազմաթիվ հայցադիմումներ վերադարձվել են, եւ որոշումները բողոքարկելուց հետո դատարանի նախագահը թողել է անփոփոխ:

Հետազոտությունից պարզ դարձավ նաեւ, որ բողոքարկման այս ձեւը չի գոհացնում քաղաքացիներին, որովհետեւ նրանք փորձել են անգամ օրենքով չնախատեսված ձեւերով փոխել դատարանի մոտեցումը կամ գոնե իրենց անհամաձայնությունն այդպես արտահայտել: Օրինակ, Կենտրոն դատարանում հայցադիմումը մերժելու մեկ որոշման հետ կապված, բողոքարկումից հետո նույնիսկ որոշման պարզաբանում են պահանջել: Մեկ այլ դեպքում դատարանի նախագահի որոշումը բողոքարկել են ՀՀ վճռաբեկ դատարանի քաղ. եւ տնտ. գործերի պալատ: Արդարադատության խորհրդում միայն մեկ դեպք էին հիշում, որ սկզբուքնորեն քաղաքացին մինչեւ երկրի նախագահին էր դիմել` իր հայցադիմումը դատարան մուտք անելու համար:

Ավան եւ Նոր Նորք համայնքների առաջին ատյանի դատարանի նախագահ Մարտին Կարապետյանը մեր հարցմանն ի պատասխան .հայտնեց, որ երկու տարվա ընթացքում բողոքարկման 4 դեպք է եղել, որոնք չեն վերանայվել, ՙքանի որ դատավորը հազիվ թե սխալ որոշում կայացներ: Նրա կարծիքով, դրա համար դատավորն այլ տարբերակ ունի` վճռով կմերժի, եթե սխալ է` թող բողոքարկվի վերադաս ատյան` շտկվի»:

Այս մեկնաբանության հետ համաձայնել չենք կարող, քանի որ դատարաններում դատական ակտերի հաշվառում ու վերլուծություն արվում է, որն իր հերթին պատասխանատվության կարգ է սահմանում, բայց հայցադիմումները վերադարձնելու կամ հայցի ընդունումը մերժելու որոշումների հաշվառում չի կատարվում:

Ուսումնասիրության ընթացքում հայտնի դարձավ, որ հայցադիմումը վերադարձնելու եւ հայցի ընդունումը մերժելու մասին դատարանների կայացրած որոշումները դատարանների գործունեության վերահսկողութունն իրականացնող ոչ մի օղակ չի ուսումնասիրում: Այդպես պատասխանեցին մեզ եւ Արդարադատության նախարարության վերահսկողական ծառայությունից, եւ Արդարադատության խորհրդից, եւ այն բոլոր դատարաններից, որոնց դիմեցինք նշված թեմայի վիճակագրությանը ծանոթանալու համար:

Հետեւաբար շատ ավելի հեշտ է այս ճանապարհով դատական գործընթացը կանխելը, քանի որ դրա համար դատավորը ոչ մեկին հաշվետու չէ: Հետազոտությունը ցույց տվեց նաեւ, որ այս ոլորտում հաշվառում չանցկացնելը կամայականության դուռ է բացում բոլոր այն դատավորների համար, որոնք խնդիր չեն դրել ապահովել օրենքի առջեւ բոլորի իրավահավասարությունը:

Դատարանների նախագահների խորհրդի նախագահ Հենրիկ Դանիելյանի կարծիքով այն աստիճան սուր չէ վիճակը, որ անհրաժեշտ լիներ դատական պրակտիկան ամփոփել, ցուցմունքներ ու պարզաբանումներ տալ դատավորներին, այդ իսկ պատճառով ԴՆԽ-ն որոշումների այդ մասով դատական պրակտիկայի ամփոփում չի անում:

«Վերադարձ շատ կա, հայցադիմումի ընդունումը մերժելը շատ կա, բայց դրանք օրենքով են արվում»,-եզրափակեց պրն. Դանիելյանը:

«Հարցը ոչ միայն սուր է, այլեւ պետք է շատ հրատապորեն լուծվի: Նույնիսկ եթե մի դեպք լիներ` դա էլ է արտառոց. քաղաքացուն ինչպես կարելի է զրկել դատական պաշտպանությունից»,-պնդում է Մասիս Ղազանչյանը: Նրա դիտարկումով, բավականին տարածված բնույթ է կրում դատական պաշտպանությունից զրկելը եւ այս վիճակը միայն այն դեպքում կլուծվի, եթե վերադաս դատարանում բողոքարկման կարգ սահմանվի:

«Ասել, որ տարածված չէ` չունենալով վիճակագրություն, նշանակում է ասել` չեմ կարդացել այս գիրքը, բայց վատ գիտեմ: Ես որ շփվում եմ այս գործին, բավականաչափ շատ գիտեմ»:

Անդրադառնալով որոշ դատարաններում տարածում գտած բնօրինակների պահանջով հայցադիմումները վերադարձնելու կարգին` Մ. Ղազանչյանը նշեց.«ՙԱյն հոդվածը, որ վկայակոչում են դատավորները հայցադիմումը վերադարձնելիսª վերապահում ունի եւ ասում է` որ դեպքերում է պահանջում տվյալ փաստաթղթի բնօրինակը: Եվ սա դատաքննության գնահատման ոլորտն է, այսինքն` անհրաժեշտ է, որ բնօրինակը կամ պատշաճ վավերացված օրինակը լինի, որի վրա կարող է վճիռը հիմնվել կամ տվյալ հանգամանքը հաստատել: Եթե չկա` սա պետք է պարզապես վճիռը մերժելու հիմքերից մեկը դառնա, ոչ թե` հայցադիմումը ետ վերադարձնելու հիմքերից մեկը: Բնօրինակը պահանջելը դառնում է հայցադիմումի քննության ընթացքում դիմումի եւ գործի հանգամանքների գնահատման ոլորտ»: Դատական համակարգում իր երկարամյա գործունեությունը Մ.Ղազանչյանին բերել է այն համոզման, որ ոչ օրինաչափ հայցերը վերադարձնում են հզոր կազմակերպությունների, օր., ԱՆ-ի, ՆԳՆ-ի, ՊՆ-ի, նաեւ ԿԲ-ի դեմ դիմելուց:

«Դատավորները շատ լավ հաշվում ենª գործադիրն է իրենց նշանակում: Եթե բավարարի` ստացվում է հզոր կառույցին ինչ-որ բան պարտադրել, չբավարարի` ստացվում է օրենսդրական դաշտում մանեւրել: Ստիպված մանեւրում է»: Նրա կարծիքով, դատավորների նշանակման այս մեխանիզմի, դատարանների անկախության այս երաշխիքի շրջանակներում դատավորը չի կարող գործել պահանջը բավարարելու կամ մերժելու սկզբունքով եւ այդ պարտավորությունից իրեն ազատում է հայցադիմումը չընդունելով:

«Սա դատավորների հարց չէ, անձերի հարց չէ: Պետք է դատավորներին վստահություն ներշնչել, որ օրենքի շրջանակում գործելը նրանց ապահովագրության լավագույն երաշխիքը կարող է լինել»,- շեշտեց Մ. Ղազանչյանը:

Փաստաբանը հայտնեց, որ իրեն հանդիպել է հայցադիմումը վերադարձնելու մասին մի որոշում, որում պատճառաբանվել է, թե դիմողը բաց է թողել հայցային վաղեմության ժամկետը: Մի այլ հիմք` պատշաճ չի ոչ պատասխանողը, ոչ էլ հայցվորը: Երկուսն էլ հայցադիմումը վերադարձնելու հիմք չեն: Օրինակ ունենք, որ դատավորը գրել է` ընդդատյա չէ դատարանին: Պահանջներն այնպիսին են, որ այլ մարմին չի կարող լուծել:

«Ուղղակի դատարանի ընդդատության է. դրված է ապօրինի տիրապետումից գույքը ետ վերադարձնելու պահանջ, ինչպե՞ս կարող է ընդդատյա չլինել»:

Վաղեմության մասին օրենքն, ըստ իրավաբանի, ուղղակի նշում է, որ չի կարելի այդ հիմքով գործը վերադարձնել, ավելին` մյուս կողմը պետք է դիմի, որպեսզի դատարանը կիրառի հայցային վաղեմություն: Սակայն, դատարանն սկզբից եւեթ հարցը լուծում է հայցը վերադարձնելով: Օրենսդրությունը պատշաճ պատասխանողի կամ հայցվորի հարցը լուծել է քաղ. դատ. օր-ի 31 հոդվածով:

«Սա շատ էական խնդիր է: ՀՀ քաղ. դատ. օր-ի 91 եւ 92 հոդվածների բողոքարկման կարգը անպայման պետք է փոխվի, որովհետեւ դատավորը ոչ օրինաչափ որոշմամբ քաղաքացուն կարող է զրկել դատական պաշտպանության իր իրավունքից»,-հարցի լուծաման իր տարբերակն է ներկայացնում փաստաբան Ղազանչյանը:

Բազմաթիվ դեպքեր կային, երբ հայցադիմումը մակագրելով դատավորին` դատարանի նախագահը միաժամանակ գրավոր հուշել է, թե օրենքի որ հոդվածով վերադարձնի` արդեն իսկ բացառելով բողոքարկելու հնարավորությունը: Մեր ուսումնասիրությունը ցույց տվեց նաեւ, որ հայացադիմումների գրեթե կեսն անհիմն են վերադարձրել եւ անհիմն են մերժել հայցի ընդունումը: Պրակտիկան ցույց է տալիս, որ հաճախ նույնիսկ առանց որոշում կայացնելու են հայացադիմումները վերադարձվում, ընդ որում` սա ավելի տարածված է մարզերում, որտեղ գրասենյակային մուտքը` որպես կարգ, չի սահմանված: Ուղղակի քաղաքացին հայցը ներկայացնում է դատավորին, նա էլ ասում է` չեմ ընդունում: Այնինչ, ինչպես շեշտում է նաեւ ՀՀ դատարանների նախագահների խորհրդի նախագահ Հենրիկ Դանիելյանը, «քաղաքացիական գործն սկսվում է հենց հայացադիմումը ընդունելուց»:

«Այն առումով, որ լուրջ խնդիրներ առաջանա` հայցադիմումները վերադարձնելու կամ հայցադիմումների ընդունումը մերժելու` երեւի չի հասունացել այդ չափով, որ այդ պրակտիկան ուսումնասիրվեր: Բայց, դատական պրակտիկայում, իհարկե, կան դեպքեր, եւ մենք ստանում ենք քաղաքացիների դիմում-բողոքներ, երբ, ըստ իրենց, շատ հաճախ խախտվում է հայցադիմումն ընդունելու իրավունքը: Կան դեպքեր, երբ դատավորները մերժում են` ուշադիր չնայելով, թե հայցադիմումն ինչին է վերաբերում: Այս դեպքում, մենք առաջին հերթին, օպերատիվ կարգով` հեռախոսազրույցով, կարգավորում ենք: Դրանից զատ, կա նաեւ բողոքարկման կարգը, բայց ես կարծում եմ` դա քիչ է, որովհետեւ կան դեպքեր, երբ ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ հայցադիմումի ընդունումն անհիմն է մերժվել: Դատական սխալներ հնարավոր են եւ բեկանման միջոցով ուղղելը ավելի լավ ձեւ է, քան պարզաբանում տալը»,-հայտնեց պրն. Դանիելյանը:

Դատավորներն իրենք բացասաբար են վերաբերվում ներկայիս օրենսդրական կարգին` որոշումը նույն դատարանի մեկ այլ դատավորի կողմից վերանայելուն:

«Եթե դատարանի որոշումը կարող է վերանայել դատարանի նախագահը, նշանակում է այս դեպքում դատարանի նախագահը հանդես է գալիս որպես առանձին դատական ատյան, որն իրականացնում է վերահսկողական ֆունկցիա: Այսինքն, ինքը ռեվիզիայի է ենթարկում դատարանի որոշումը եւ պատասխանում է երկու հարցի` օրինակա՞ն է դատավորի որոշումը, թե՞ ոչ, հիմնավորվա՞ծ է, թե՞ ոչ: Թե որքանով է դա նպատակահարմար, սա արդեն կոնցեպտուալ հարց է, որը կապված է դատական բարեփոխումների հետ»,-հայտնեց Անատոլի Մաթեւոսյանը:

Ըստ Մասիս Ղազանչյանի, «քաղաքացիական դատավարության օրենսգիրքը բողոքարկման այնպիսի կարգ է սահմանել, որը ոչ մայն մեր պայմաններում, այլ ընդհանրապես չի կարող գործել: Ստացվում է, որ մի դատարանի որոշումը պետք է վերանայի նույն դատարանի մի այլ դատավոր: Առանձին դեպքերում էլ այդ դատարանի նախագահի որոշումը պետք է վերանայի նույն դատարանի մի այլ դատավոր, որը լինելու բան չէ»:

Ղազանչյանի ասելով, «հարցը դրված է ոչ թե առանձին դատարաններ ինչու եւ ինչպես են դա անում, այլ` թե օրենսդրությունն ինչպես է դա կարգավորում եւ ինչու է հենց այս էական հանգամանքը բողոքարկման ենթակա վերադասության կարգով: Սա անպայման պետք է լուծվի, որպեսզի քաղաքացին նման որոշում ստանալուց վերադաս դատարան դիմելու հնարավորություն ստանա: Այս դեպքում մենք կունենանք նաեւ պրոֆիլակտիկա, որը դատավորին կպարտադրի իր որոշումը կայացնելուց առաջ մի անգամ էլ խորհել, թե իր կայացրած որոշումը որքանով է համապատասխանում գործող օրենսդրության պահանջներին»:

Մերժելով դիմումի ընդունումը` այդ մասին դատավորը պիտի պատճառաբանված որոշում կայացնի: Որոշման մեջ դատավորը պարտավոր է ցույց տալ, թե խնդրատուն որ մարմնին պետք է դիմի, եթե գործը ենթակա չէ դատարանին կամ ինչպես պետք է վերացնի գործի ծագմանն արգելք հանդիսացող հանգամանքները: Եթե դատարանների առաջ այդ պահանջները դրվեցին, որ նրանք հայցադիմումը վերադարձնելու կամ հայցադիմումի ընդումումը մերժելու մասին որոշումներով պարտադիր սրանք էլ կատարեն, այս պատկերը չենք ունենա:

«Նույն շենքում աշխատող դատավորները հիմնականում չեն հակասում միմյանց: Նշանակում է տվյալ անձը զրկվեց պաշտպանության իրավունքից»,- ասում է փաստաբան Արա Զոհրաբյանը:

Փաստաբանի այս կարծիքը կիսում էր նաեւ դատարաններից մեկի նախագահը.«Անկեղծ լինենք, իմ դատավորը ո՞նց կարող է վերանայել իմ կայացրած որոշումը: Դա լինելու բան չի»: ԴՆԽ-ի նախագահ Հենրիկ Դանիելյանը նույնպես համամիտ էր, որ օրենսդրական այս տարբերակը գործող չէ եւ կյանքը ցույց տվեց, որ երեւի ճիշտ կլիներ դրանք բողոքարկվեին վերադաս դատարանում:

«Քանի որ դատավորները կողք-կողքի են նստում, շատ դեպքերում քաղաքացին ուղղակի վստահություն չունի նրանց նկատմամբ: Պետք է մեկ ատյան բարձր գնա, որ համոզվի»,- պարզաբանեց ԴՆԽ-ի նախագահը:

Իրավաբանները հայտնեցին, որ նախորդ դատական համակարգում կիսամյակը մեկ անգամ ամփոփվում էր արդյունքները, նախկին օրենսդրությամբ նախատեսված էր հարցի լուծումը` մասնավոր գանագատի կամ բողոքի ձեւով ԳԴ-ի նախագահություն էին դիմում: Կային որոշ քանակի գործեր, որոնցով դատական կոլեգիան որոշում էր կայացնում, որ դատավորը սխալ է թույլ տվել եւ հայցադիմումը պետք է ընդունվի:

Մինչդեռ, մեր ուսումնասիրության ընթացքում շատ դատարաններից տպավորություն ստացանք, որ դա ավելորդ թուղթ է, որին պետք չէ նայել: «Չնչին, ոչ էական հարց է, իզուր ժամանակ եք վատնում»,- խորհուրդ տվեց մեզ Ավան եւ Նոր Նորք համայնքների առաջին ատյանի դատարանի նախագահի պաշտոնակատար Մարտին Կարապետյանը: Իսկ Աջափնյակ դատարանի գրասենյակի պետը արհամարանքով նետեց. «Զբաղմունք եք գտել, իսկ ես նման թղթեր չեմ պահում, չկա, այրել եմ»:

«Եթե մենք հարց ենք բարձրացնում մարդու իրավունքների պաշտպանության տեսանկյունից, դատարան դիմողի պաշտպանության տեսանկյունից` գտնում եմ, որ մարդու իրավունքները պաշտպանված կլինեն այն դեպքում, երբ մենք կունենանք կատարյալ դատական համակարգ, ոչ թե` ակտիվ փաստաբաններ: Բոլոր մեխանիզմները պետք է այնպիսին լինեն, որ շեղումների հնարավորություն չլինի: Նախկինում դա արվում էր եւ դրա հիման վրա ԳԴ-ի պլենումը դատական պրակտիկայի ամփոփում էր անում: Հիմա չգիտենք, որն է ճիշտը, որը` ոչ»,- ասաց տնտ. դատարանի դատավոր Ա. Մաթեւոսյանը: