Երբ Ազգային ժողովի աշխատակազմից զանգահարեցին և հետաքրքվեցին թե՞ այս սեպտեմբերի մեկին ո՞ր դպրոցն եմ գնալու, առանց տատանվելու պատասխանեցի` Նոր Սեյսուլանի: Ընկերս օրեր առաջ էր ընդունվել դպրոցում աշխատանքի և նրա ներկայացրած վիճակագրությունը ուղղակի տակնուվրա արեց ինձ: Վերջին 12 տարում երեք դպրոցահասակ երեխա էր ինքնասպան եղել: Սեպտեմբերի մեկին ես ուղևորվեցի Նոր Սեյսուլան` մասնակցելու արիության և անկախության դասին:

Խաչենի բարեբեր հովտում են տեղավորված Նոր Սեյսուլան և Հովտաշեն գյուղերը, որոնց սահամանգծին էլ, Նոր Սեյսուլան համայնքի տարածքում տեղավորված է 1998թ. կառուցված դպրոցի փոքրիկ, ոչ տիպային շենքը: Ընդհանուր 460 բնակչություն ունեցող համայնքերում 87 աշակերտ կա և թիվը գնալով աճում է: Դժբախտաբար մեծ թիվ են կազմում արատներով ծնված երեխաները, ներառական կրթություն են ստանում 87 աշակերտից 15-ը: Այս ցուցանիշով Նոր Սեյսուլանի դպրոցը երևի գերազանցում է ցանկացած հայկական դպրոցի: Սա նույնպես մի ծանր նորություն էր, որ խիստ անհանգստացրեց ինձ:

Խաչենի այս հովիտը կարևոր տնտեսական, ռազմական և ռազմավարական նշանակություն ունի ամբողջ Արցախի համար: Երևի հենց այս նպատակով է, որ ժամանակին բավականին հայտնի ու ուժեղ հայկական գյուղերը վերացել էին և փոխարենը սկսել էին աճել ադրբեջանական բնակավայրեր: Այս տարածքների ազատագրումից հետո կրկին ծնվեցին հայկական գյուղեր, որոնք բնակեցվեցին երկրաշարժի գոտուց եկած սոցիալապես անապահով ընտանիքներով: Նրանց միացան նաև մասնագետներ Հայաստանի Հանրապետությունից, Արցախի տարբեր բնակավայրերից: Բնակիչներն ասում են, որ նախկին վարչապետ Անուշավան Դանիելյանը 1999թ. գյուղ իր այցելության ժամանակ ասել է, որ առաջիկա տարիներին Խաչենի հովտում 30 հազար բնակիչ է ապրելու: Այդ ժամանակներից անցել է գրեթե երկու տասնամյակ և նշված թիվը երազանք է ոչ միայն Խաչենի հովտի, այլև Մարտակերտի շրջանի համար ընդհանրապես:

Նոր Սեյսուլանի դպրոցը չի բավարարում եղած պահանջները: Առնվազն 4 նոր դասասենյակի կարիք կա, դրանց բացակայության պայմաններում որոշ դասարաններ միասին են դաս անում: Շենքն արդեն բավականին հնացել է և նույնիսկ նորոգման ենթակա չէ: Բարեգործական միջոցների հաշվին Արցախում վերջին տարիներին բավականին ճոխ դպրոցներ են կառուցվել, դրանց մեջ աչքի են ընկնում ստեփանակերտյան դպրոցները: Արցախի ստեփանակերտիզացիան ոչ միայն տնտեսական, հասարակական իրողություն է, այլև անդառնալիորեն նստած է որոշում ընդունողների ուղեղներում: Կատաղությամբ եմ հիշում, թե ինչպես 2015թ. նոյեմբերին Բյուջե-2016թ.-ի շրջանակներում ներկայացրած ամեն տարի մեկ գյուղական ուղղություն ասֆալտապատելու իմ առաջարկը որակվեց որպես պոպուլիզմ: Առաջարկել էի սկսել Թալիշ-Մատաղիս-Մարտակերտ ճանապարհից: Ապրիլյան դաժան օրերից հետո Չարենցավանում հանդիպելով թալիշցիների հետ` Արցախի բարձրաստիճան պաշտոնյաները խոստանում էին, որ նրանք ավելի լավ պայմաններում են ապրելու: Շրջաններին բավարար ուշադրության պակասի զոհ է գնացել նաև Նոր Սեյսուլանի դպրոցը: Արդարության համար պետք է նշել, որ մի քանի անգամ շրջանային վարչակազմի կողմից առաջարկվել է կոսմետիկ նորոգում, սակայն դա կլիներ միջոցների անտեղի ծախսում: Շենքի պայմանները նաև նման նորոգման հնարավորություն չեն տալիս: Հակառակ սրան` Հովտաշենում ճոխ հանդիսությունների տուն է կառուցվել (տարին 2-3 անգամ հարսանիք կամ սգո արարողություն է լինում), իսկ Նոր Սեյսուլանում` համայնքային կենտրոն` դահլիճով (տարին մեկ անգամ համայնքապետի հաշվետվություն է լինում և եթե ընտրական տարի է, նաև նախընտրական հանդիպումներ): Փաստորեն, ոչ միայն շրջաններին ուշադրություն դարձնելու խնդիր ունենք, այլև արդյունավետության, միջոցների ճիշտ ծախսման:

Սեպտեմբերի 1-ի միջոցառման ժամանակ երկու դպրոցական ուշագնաց եղան: Ասացին, որ թերսնումից է և նման բան հաճախակի է պատահում: Շատ կան բազմազավակ ընտանիքներ, որոնք միշտ չէ, որ հասցնում են տարրական հարցեր լուծել:

Ու չնայած սոցիալական վատ վիճակին, անբավարար պայմաններին` դպրոցը լավ արդյունքներ է ցույց տալիս: Այս տարիներին միայն համահայաստանյան օլիմպիադաների 5 հաղթող են ունեցել, վերջինն այս տարի Սարգսյան Լուսինեն է, ով պատմություն առարկայից առաջին տեղն է զբաղեցրել Արցախում և 2-րդ տեղը` համահայաստանյան օլիմպիադայում: Շրջանում առաջինն են միասնական քննության արդյունքներով: Իսկ օլիմպիադայի արդյունքներով շրջանում երկար տարիներ լավագույն քառյակի մեջ են Մարտակերտի (բնակչության թվով մեծ է 10 անգամ), Հաթերքի (4 անգամ) և Թալիշի դպրոցների հետ միասին:

Դպրոցի տնօրենը` հայերենի մասնագետ Արթուր Մինասյանը,  1995թ.-ին է Ստեփանակերտից տեղափոխվել է այստեղ, նրա չորս երեխաները նույնպես այս դպրոցով են անցել: Թե' Մինասյանը, թե' մյուս ընտանիքներն անցկացրել են ծանր ժամանակներ` առանց լույսի, առանց տարրական պայմանների: Հիմա այդ խնդիրները հաղթահարված են, սակայն ինչքա~ն նոր խնդիրներ կան:

Արցախի տարբեր վայրերից Նոր Սեյսուլանի դպրոց դասավանդելու են գալիս 7 երիտասարդ ուսուցիչ: Տղաների մեծ մասը նախընտրում են մնալ գյուղում, իսկ աղջիկներն ամեն օր գնում-գալիս են` մեքենայի վարձակալության վրա ծախսելով իրենց եկամուտի մի մասը:

Նոր Սեյսուլանից Ստեփանակերտ վերադառնալիս ես որոշեցի, որ առաջիկայում կդիմեմ մի շարք կազմակերպությունների` փոքրիկ խնդիրներ լուծելու համար: Ասենք, դպրոցի տարրական դասարանների 32 աշակերտներին օրական մեկ բաժակ կակաո և մեկ կտոր թխվածք տալը կարժենա ամսական առավելագույնը 100 հազար դրամ: 4 դասասենյակից բաղկացած կցակառույցը ևս հնարավոր է կառուցել տարբեր նվիրատվությունների ներգրավման շնորհիվ: 300 տեղանոց տիպային դպրոցի շենքի կառուցումը մեծ ծախսերի խնդիր է, արժե լոբբինգ անել և մտցնել «Հայաստան» համահայկական հիմնադրամի այս տարվա ծրագրերի մեջ: Վատ չէր լինի նաև ուսուցիչների համար նորմալ պայմաններով սենյակների կառուցում, դրանք կարելի է նաև վարձով տալ, հետևաբար կարիք կա ոչ այնքան բարեգործական միջոցների, որքան երկարատև ներդրման: Եվ ամենակարևորը, այստեղ հսկայական դաշտ կա աշխատելու հոգեբանների և բժիշկների համար: Պարզելու, թե ինչու՞ կան այսքան արատներ ունեցող երեխաներ, ինչպես նաև ինչու՞ այս փոքրիկ համայնքում կա հակվածություն դեպի ինքնասպանությունը:

 Սրանից զատ, ես որոշեցի այսօրվա իմ սեպտեմբերի մեկը թղթին հանձնել. մի՞գուցե կլինեն անհատներ ու կազմակերպություններ, որոնց իմ բարձրացրած հարցերը կհուզեն:

Հայկ Խանումյան

ԼՂՀ ԱԺ պատգամավոր, «Ազգային վերածնունդ» կուսակցության նախագահ