ՆԵՐԱԾՈՒԹՅՈՒՆ

2015թ. դեկտեմբերի 6-ի հանրաքվեի արդյունքներով Հայաստանը կիսանախագահական կառավարման համակարգից անցում կատարեց խորհրդարանականի: Թե՛ մինչև հանրաքվեն, թե՛ դրանից հետո քննարկումները չեն դադարում նման անցման հիմնավորվածության, նոր Սահմանադրության նախատեսած քաղաքական համակարգի արդյունավետության ու այլ հարցերի շուրջ:

Այդ տեսանկյունից կարևոր է համեմատական փորձի հիման վրա կիսանախագահական և խորհրդարանական կառավարման համակարգերի առանձնահատկություններն ու թերություններն ուսումնասիրելը, թե որքանով է ընտրված կառավարման համակարգը համապատասխանում տվյալ երկրի հասարակական առանձնահատկություններին, ինչ բարդություններ կառաջացնի այն, որ երկրներին է բնորոշ անցումը կիսանախագահականից խորհրդարանականի և ինչու։  

Մեր կարծիքով` բերված հարցադրումների համատեքստում Հայաստանին առավելագույնս մոտ է Վրաստանի օրինակը` որպես հարևան, նույն տարածաշրջանում գտնվող, նույնատիպ պատմական-մշակութային ժառանգություն ունեցող երկիր: 

 ԿԱՌԱՎԱՐՄԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ

 Կիսանախագահական համակարգի առանձնահատկությունները

 Ժամանակակից սահմանադրական իրավունքը և քաղաքագիտությունը, որպես կանոն, առանձնացնում են ժողովրդավարական կառավարման երեք ձև` խորհրդարանական, նախագահական և կիսանախագահական: Իհարկե, կառավարման հնարավոր ձևերը դրանցով չեն սահմանափակվում, սակայն արդի աշխարհում գրեթե բոլոր ժողովրդավարական երկրները կարող են դասվել դրանցից որևէ մեկին[1]։

Անհրաժեշտ է նշել, որ կառավարման վերոհիշյալ ձևերից յուրաքանչյուրն ունի զանազան մոդելներ, որոնք երբեմն այնքան են տարբերվում միմյանցից, որ որոշ դեպքերում կարելի է կասկածի տակ դնել տվյալ մոդելի պատկանելությունն այս կամ այն կառավարման ձևին: Տվյալ երկրի համար կառավարման պատշաճ ձևի ընտրության ժամանակ խնդիրը, մասնավորապես, կայանում է նրանում, որպեսզի՝

ա) հստակ ուրվագծվեն կառավարման ձևերին ներհատուկ հատկանիշները, դրանց տրամաբանությունը և տարբերությունները միմյանցից,

բ) յուրաքանչյուր կառավարման ձևի տրամաբանության շրջանակներում ցույց տրվեն հնարավոր մոդելները և դրանց առավելություններն ու թերությունները միմյանց նկատմամբ[2]:

Շատ կարևոր է նաև կառավարման ձևերի առավելությունների և թերությունների համեմատումն ու համադրումը կոնկրետ երկրի պայմանների հետ։

Կիսանախագահական կառավարման համակարգը բնութագրվում է որպես մի իրավիճակ, երբ  նախագահն ընտրվում է ժողովրդի կողմից որոշակի ժամկետով և գործում է վարչապետի հետ միասին, որոնք էլ պատասխանատու են խորհրդարանի առջև[3]։ Ընդհանուր առմամբ, կիսանախագահական կառավարման համակարգը բնորոշ է հետխորհրդային տրանսֆորմացիայի երկրներին։

Կիսանախագահական համակարգի` որպես  հատուկ և առանձին համակարգի հայեցակարգը մշակել է ֆրանսիացի նշանավոր սահմանադրագետ և քաղաքագետ Մորիս Դյուվերժեն 1980թ., նախ՝ Ֆրանսիայի հինգերորդ հանրապետության սահմանադրության վերլուծության, ապա նաև՝ համեմատական սահմանադրական հետազոտության արդյունքում[4]։ Ըստ հեղինակի՝ կիսանախագահական համակարգը հիմնվում է սահմանադրական երեք առանձնահատկությունների վրա.

• նախագահն ընտրվում է համաժողովրդական քվեարկությամբ,
• նախագահին վերապահված են զգալի լիազորություններ,
• կիսանախագահական ռեժիմում նախատեսված են նաև վարչապետ և կառավարություն, որոնք ևս ունեն գործադիր լիազորություններ և պաշտոնավարում են այնքան ժամանակ, քանի դեռ խորհրդարանն անվստահություն չի հայտնել[5]:

«Կիսանախագահական» կառավարման ձև հասկացությունն օգտագործելիս միշտ պետք է նկատի ունենալ, որ այն կարող է շփոթեցնող լինել, եթե հաշվի չառնվեն Դյուվերժեի վերոհիշյալ նկատառումները: Այդ եզրի կիրառումը Ֆրանսիայի պարագայում չի կարելի ընկալել բառացիորեն, քանի որ երկրի նախագահը գործնականում առավել ուժեղ է, քան Ամերիկայինը. բառացի ֆրանսիական համակարգը, բացառությամբ «համակեցության» շրջանի, ավելի շատ գերնախագահական է, քան կիսանախագահական:

Ուստի կիսանախագահական եզրը որևէ դեպքում չպետք է հասկանալ որպես թուլացված նախագահական համակարգ, այլ, ինչպես նշվեց, միայն այն հանգամանքի արտացոլում, որ ժողովրդի իշխանությունը նախագահական կառավարման ձևի նման արտահայտվում է ինչպես խորհրդարանի, այնպես էլ նախագահի ընտրությամբ և որ, ի տարբերություն նախագահական համակարգի, նախագահը կիսանախագահական կառավարման ձևում ամբողջությամբ չի տիրապետում գործադիր իշխանությանը:

Կիսանախագահական կառավարման ձևը սահմանելիս Դյուվերժեն, բացի ժողովրդի կողմից նախագահի ընտրության և խորհրդարանի առջև կառավարության պատասխանատվության երկու չափանիշներից, 1970թ. սկսած ավելացնում է մեկ այլ չափանիշ՝ «նախագահն ունի որոշակի լիազորություններ, որոնք գերազանցում են նորմալ խորհրդարանական երկրների պետության գլուխների լիազորությունները», կամ «նախագահի ինքնուրույն» կամ «նշանակալի» լիազորությունները[6]։

Բայց իրավիճակը բարդանում է, երբ նախագահը և վարչապետը ներկայացնում են տարբեր կուսակցություններ։ Այս դեպքում նրանց միջև ի հայտ է գալիս կոնֆլիկտի առաջացման խնդիրը։ Օրինակ, եթե նախագահը, լինելով որևէ ընդդիմադիր կուսակցության անդամ, հակադրության մեջ մտնի գործադիր իշխանության հետ, ապա կոնֆլիկտից խուսափելն անհնար է։   

Հայաստանի նորագույն քաղաքական պատմության ընթացքում այդպիսի կոնֆլիկտ վարչապետի/կառավարության և նախագահի միջև քանիցս առաջացել է արտաքին ու ներքին քաղաքականության կարևորագույն հարցերում տարբեր դիրքորոշումների պատճառով: Մասնավորապես, առաջին դեպքը 1997-98թթ.՝ մի կողմից ՀՀ առաջին նախագահ Լևոն Տեր-Պետրոսյանի ու նրա թիմի, մյուս կողմից՝ ՀՀ վարչապետ Ռոբերտ Քոչարյանի ու նրա համախոհներ՝ Սերժ Սարգսյանի (ՀՀ Ազգային անվտանգության հարցերի նախարար), Վազգեն Սարգսյանի (ՀՀ Պաշտպանության նախարար) ու Սամվել Բաբայանի (ԼՂՀ Պաշտպանության բանակի հրամանատար) միջև կոնֆլիկտն էր` կապված ղարաբաղյան հակամարտության կարգավորման տարաձայնությունների հետ: Այն 1998թ. սկզբին հանգեցրեց նախագահի հրաժարականին ու վարչապետ Ռ. Քոչարյանի թիմի հաղթանակին:

Համանման երկրորդ իրավիճակը 1999թ. էր, երբ մայիսին տեղի ունեցած խորհրդարանական ընտրությունների արդյունքում Վազգեն Սարգսյանի հետ տանդեմով իշխանություն վերադարձավ 1998թ. նախագահական ընտրություններում Ռոբերտ Քոչարյանի մրցակից Կարեն Դեմիրճյանը: Դրա արդյունքում, նախագահ Ռոբերտ Քոչարյանի ու վարչապետ Վազգեն Սարգսյան-ԱԺ նախագահ Կարեն Դեմիրճյան դաշինքի միջև տարաձայնությունները, իհարկե, հրապարակայնորեն չէին դրսևորվում, սակայն վերջիններիս գլխավորած «Միասնություն» դաշինքի ավելի մեծ քաղաքական լեգիտիմությունը, օրենսդիր ու գործադիր իշխանությունների լիարժեք տիրապետումն  արտաքին ու ներքին քաղաքականություն իրականացնելիս թույլ էին տալիս հակադրվել սահմանադրորեն ոչ պակաս «ինքնուրույն» կամ «նշանակալի» լիազորություններով նախագահին:

1999թ. հոկտեմբերի 27-ին Ազգային ժողովում վարչապետ Վազգեն Սարգսյանի, ԱԺ նախագահ Կարեն Դեմիրճյանի ու նրանց զինակիցների սպանությունից հետո վարչապետ նշանակված Արամ Սարգսյանի (Վազգեն Սարգսյանի եղբայրը) ու նախագահ Ռոբերտ Քոչարյանի միջև կոնֆլիկտը տեսանելիորեն դրսևորվեց նաև հրապարակային դաշտում, և միայն վարչապետի ազատումից հետո վարչապետ-նախագահ կոնֆլիկտը վերացավ` իշխանությունից դուրս մղելով Ռ.Քոչարյանի հակադիր բևեռի առանցքային դեմքերին:

Վարչապետի ու նախագահի միջև կոնֆլիկտի այսպիսի դրսևորումներին հաջորդող տարիներին հետևեցին նաև այլ` ավելի ցածր ինտենսիվության ու ավելի քիչ տեսանելի կոնֆլիկտներ, որոնցից խուսափելը 2015թ. սահմանադրական փոփոխությունների հետապնդած նպատակներից մեկն էր: Հանրաքվեից օրեր առաջ ՀՀ նախագահ Սերժ Սարգսյանը, նախագահի մի քանի լիազորությունների դաշտում խնդրո առարկա հարցը ներկայացնելով, փորձեց հիմնավորել խորհրդարանական անցման անհրաժեշտությունը, որի մեկ խնդրին վերաբերող հատվածը մեջբերենք ամբողջությամբ.

«Մի պահ պատկերացնենք, որ 2012թ. խորհրդարանական ընտրություններում հաղթել է մեր քաղաքական ուժերից մեկը, որի ծրագրային դրույթները, իմ խորին համոզմամբ, հակասում են մեր պետական շահերին: Ես չեմ ասում լավ է, թե վատ, ասում եմ՝ իմ համոզմամբ: Եվ այդ քաղաքական ուժը ի՞նչ պետք է անի ընտրություններում հաղթելուց հետո: Պետք է իր ղեկավարին կամ մարդուն, որին իրենք վստահում են, նշանակեն Վարչապետ: Մեր Սահմանադրությունն ասում է, որ Հանրապետության Նախագահը Վարչապետ է նշանակում խորհրդարանի մեծամասնության վստահությունը վայելող անձին: Ես չէի կարող չնշանակել, պարտավոր եմ նշանակել: Ենթադրենք նշանակեցինք այդ մարդուն որպես Վարչապետ, և ձևավորվեց կառավարություն: Էլ չեմ ասում կառավարության որակի մասին, որովհետև իրենք քաղաքական ուժ են, և եթե ես չհամաձայնվեմ կոնկրետ օրինակ՝ պաշտպանության նախարարի թեկնածուի շուրջ, ապա ճգնաժամ կառաջանա: Բայց ենթադրենք համաձայնվեցի. ի՞նչ պետք է անի այդ կառավարությունը: Այդ կառավարությունը պետք է իրականացնի իր ծրագրային դրույթները: Սա շատ ակնհայտ է, չէ՞: Հիմա ենթադրենք այդ քաղաքական ուժը նույն «Ժառանգություն» կուսակցությունն է: Ի՞նչ է ասում «Ժառանգություն» կուսակցությունը: Ասում է՝ անհապաղ պետք է ճանաչել Լեռնային Ղարաբաղի անկախությունը: Կառավարությունը որոշում կկայացնի, օրենքի նախագիծ կուղարկի Ազգային ժողով, Ազգային ժողովը կճանաչի Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության անկախությունը, և համաձայն մեր Սահմանադրության՝ այդ օրենքը կգա նախագահական: Ես պարտավոր եմ 21-օրյա ժամկետում վավերացնել այդ օրենքը կամ էլ առարկություններով հետ ուղարկել Ազգային ժողով: Բայց, քանի որ իրենք մեծամասնություն են, նոր-նոր տեղի են ունեցել ընտրություններ, իրենք հաղթող են, իրենք կհաղթահարեն վետոն և նորից կուղարկեն նախագահական: Եվ ես պարտավոր եմ 5-օրյա ժամկետում վավերացնել:» [7]

ՀՀ նախագահ Սերժ Սարգսյանը նշվածից զատ վկայակոչեց նաև ներքին ու արտաքին այլ խնդիրներով խորհրդարանական մեծամասնություն+վարչապետ—նախագահ այլ հնարավոր կոնֆլիկտներ՝ այդ կերպ հիմնավորելով դրանք թույլ չտալու անհրաժեշտությունը:

Նախագահի և վարչապետի լիազորությունների դերին ավելի մեծ նշանակություն տալով՝ Դյուվերժեն հիմնականում հաղթահարում է իր կոնցեպցիայի մշակման սկզբնական փուլի ամենամեծ թերությունը՝ նախագահի սահմանադրական լիազորությունների թերագնահատումը:

Սահմանադրությունը շատ դեպքերում կարող է բացատրել, թե ինչու է մի դեպքում՝ նախագահը, իսկ մեկ այլ դեպքում՝ հենց վարչապետը դառնում մեծամասնության իշխանության լիդեր: Շատ քիչ է հավանական, օրինակ, որ մեծամասնության իշխանության լիդերը փորձի նախագահ դառնալ, եթե Սահմանադրության համաձայն գործադիր իշխանության կարևորագույն լծակները կենտրոնացված են կառավարության ձեռքում։

Ուստի շատ կարևոր է տվյալ երկրում առկա քաղաքական մշակույթի ենթատեքստում հստակորեն պարզել, թե Սահմանադրությունը որքան իշխանություն է տալիս նախագահին և որքան՝ կառավարությանը: Անհրաժեշտ է կատարել կիսանախագահական կառավարման ձև ունեցող երկրների ենթադասակարգում, ըստ այն բանի, թե ինչ համամասնություններով է նախագահի և կառավարության միջև բաշխվում գործադիր իշխանությունը[8]:

Ըստ որոշ հետազոտողների՝ կիսանախագահական ձևի առավելությունն ու ճկունությունը կայանում է նրանում, որ այն ունի երկու շարժիչ՝ նախագահ և խորհրդարանի վրա հենվող վարչապետ։ Եթե նախագահն ունի խորհրդարանական մեծամասնության աջակցությունը, ապա նա ապահովում է Կառավարության ամուր ղեկավարումը: Եթե վերջինս ղեկավարում է խորհրդարանի աջակցությունը վայելող վարչապետը, ապա նախագահը երաշխիք է հանդիսանում իշխանության ծայրահեղ կենտրոնացման դեմ[9]։

Խորհրդարանական կառավարման համակարգի առանձնահատկությունները

Խորհրդարանական հանրապետության հիմնական առանձնահատկությունը կայանում է նրանում, որ կառավարությունը ձևավորվում է խորհրդարանական ընտրությունների հիման վրա և ամբողջովին պատասխանատվություն կրում խորհրդարանի առջև: Այն հիմնականում բնութագրվում է նրանով, որ իշխանության իրացման գերակայությունը պետական կառավարման այդ համակարգում պատկանում է խորհրդարանին, իսկ կառավարությունը քաղաքական պատասխանատվություն է կրում խորհրդարանի, այլ ոչ թե նախագահի առջև և հրաժարական է տալիս խորհրդարանի կողմից անվստահություն հայտնելու դեպքում:

Կառավարման այս համակարգում նույնպես կիրառվում է իշխանությունների տարանջատման սկզբունքը և զսպումների ու հակակշիռների մեխանիզմը: Գործադիր իշխանությունը, ի դեմս Կառավարության, ունի ինքնուրույնություն, որի օրինակ կարող է լինել այն, որ խորհրդարանի կողմից նրան երկրորդ անգամ անվստահություն հայտնելու դեպքում կառավարությունը կարող է դիմել երկրի նախագահին՝ խորհրդարանը ցրելու և նոր ընտրություններ նշանակելու համար: Խորհրդարանական կառավարման դեպքում Կառավարությունը որոշակի կախվածություն է ունենում խորհրդարանից, որն արտահայտվում է նրանում, որ Կառավարության ղեկավար է նշանակվում խորհրդարանում մեծամասնություն ունեցող կուսակցության կամ կուսակցությունների կոալիցիայի ներկայացուցիչը: Կառավարությունը հաշվետու է միայն խորհրդարանին և վերահսկվում է նրա կողմից, ցանկացած ժամանակ խորհրդարանը կարող է Կառավարության հրաժարականը պահանջել անվստահության քվեի միջոցով[10]:

Համարվում է, որ գործադիր իշխանության ղեկավարի կախվածությունը խորհրդարանից երաշխավորում է խորհրդարանական համակարգի ճկունությունը և հարմարվողականությունը, ինչը բացակայում է նախագահական համակարգում: Ի տարբերություն մեծ իշխանությամբ օժտված նախագահի, ով կարող է զրկվել նաև ժողովրդի աջակցությունից, սակայն, ում խորհրդարանը և ժողովուրդը պարտավոր են հանդուրժել մինչև պաշտոնավարման սահմանված ժամկետը, վարչապետի մանդատը կարող է ընդհատվել ցանկացած ժամանակ, եթե նրա վարած քաղաքականությունը դառնում է անընդունելի: Խորհրդարանական համակարգերում կառավարության անվստահության քվեն օրենսդիր իշխանության համար ծառայում է որպես վերահսկողության հզոր գործիք[11]:

Խորհրդարանական կառավարման համակարգի առավելությունն այն է, որ, ի տարբերություն նախագահական կամ կիսանախագահական կառավարման համակարգերի՝ նրան ներհատուկ սկզբունքներով և կազմակերպվածությամբ երկրում բավականին նվազեցված է քաղաքական ճգնաժամի առաջացման հնարավորությունը` օրենսդիր և գործադիր իշխանությունների միջև զսպելով դիմակայության առաջացման հնարավորությունը:

Ընդունված է համարել, որ այսպիսի կառավարման համակարգը երկրին ուղղորդում է դեպի ժողովրդավարություն: Բայց, միևնույն ժամանակ, պետք է հստակ իմանալ, որ խորհրդարանական կառավարման համակարգի միջոցով ունենալով կամ փորձելով ստեղծել կայուն ժողովրդավարություն՝ չի կարելի ընկնել անարխիայի մեջ։ Ի վերջո, ժողովրդավարությունը պահանջում է  կառավարման համակարգի փոփոխություն միայն ժողովրդավարական միջոցներով[12]։

Խորհրդարանական կառավարման համակարգի մեկ այլ առավելություն է երկրի կառավարման համար կարևորագույն որոշումներ ընդունելու ժամանակ բնակչության առավել ներկայացվածությունը, այսինքն, եթե նախագահական կամ կիսանախագահական կառավարման համակարգերում երկրի համար կարևորագույն որոշումներն ընդունվում են հիմնականում նախագահի կողմից, ով հանդիսանում է ընտրությունների միջոցով բնակչության մեծամասնություն ներկայացնողը, ապա խորհրդարանական կառավարման համակարգում կարևորագույն որոշումներ ընդունելու ժամանակ խորհրդարանում առկա բոլոր քաղաքական ուժերին մասնակցության հնարավորություն է տրվում: Այսինքն, նվազագույն քվե ստացած և երկրի բնակչության փոքր հատվածը ներկայացնող քաղաքական ուժերը նույնպես հնարավորություն են ունենում մասնակցելու երկրի համար կարևորագույն որոշումներ ընդունելու գործընթացին:

Խորհրդարանական հանրապետության դեպքում, կարելի է ասել նաև, որ երկրի համար կարևորագույն որոշումներ ընդունելու գործընթացն ավելի ծավալուն և մանրակրկիտ է լինում, քանի որ այս դեպքում ընդունվելիք որոշումների վերաբերյալ իրենց կարծիքներն են արտահայտում տարբեր քաղաքական ուժեր, և տարաբնույթ մոտեցումների արդյունքում ընդունվում է առավել նպատակահարմար որոշում [13]:

Խորհրդարանական համակարգի կողմնակիցների համար, անկասկած, հաճելի էր այն փաստը, որ վերջերս ժողովրդավարական դարձած պետությունները չէին ընդունում մաքուր նախագահական կառավարման համակարգը: Մասնավորապես, նոր ժողովրդավարություններում Սահմանադրության հեղինակները փորձում են կանխել նախկին համակարգից ցանկացած շեղում` հատուկ ամրագրված սահմանադրական դրույթների միջոցով[14]։

ՎՐԱՍՏԱՆԻ ՕՐԻՆԱԿԻ ԴԻՏԱՐԿՈՒՄ

 ԽՍՀՄ փլուզումից հետո հետխորհրդային երկրները կանգնեցին նոր մարտահրավերների և ընտրության առջև՝ ինչպիսի կառավարման համակարգ ընտրել և այն ամրագրել Սահմանադրությամբ: Հետխորհրդային տրանսֆորմացիայի երկրներից էր նաև Վրաստանը:

«Վարդերի հեղափոխություն»-ից հետո Վրաստանի Սահմանադրությունը երկու անգամ է ենթարկվել փոփոխության: Եթե 2004թ. փոփոխություններն առավելագույնս բավարարեցին նախագահի հավակնությունները և իրականում նրան օրենսդրական նախաձեռնություններ իրականացնելու, խորհրդարանը լուծարելու, վարչապետ և կառավարության անդամներ նշանակելու ու նրանց աշխատանքից հեռացնելու անսահման իշխանություն տվեցին, ապա 2010թ. փոփոխությունների համաձայն՝ ավելի մեծ իշխանություն տրվեց վարչապետին:

Մասնավորապես, վարչապետին տրվեց նախագահական կարգադրությունների կոնտրասիգնացիայի (counterassignation) իրավունքը, որով ընդգծվեց արտաքին հարաբերություններում նրա դերի գերակայությունը, Կառավարության պաշտոնյաներին նշանակելու և ազատելու լիազորությունը, ինչպես նաև` Կառավարությանը տրվեց առանց նախագահի հետ համաձայնեցման պետական բյուջե ներկայացնելու լիազորությունը: Ըստ այդ փոփոխությունների` նախագահն այլևս օրենսդրական նախաձեռնության իրավունք չունի, իսկ ճգնաժամի ժամանակ էլ չեզոք միջնորդ է կառավարության ու խորհրդարանի միջև:

 Խորհրդարանը գերակա դեր ստանձնեց Կառավարության ձևավորման գործում: Այդուհանդերձ, վրացական կառավարման ձևը մոտեցավ կառավարման խառը ձևին, «որտեղ փորձեցինք հասնել օրենսդիր, գործադիր և դատական ճյուղերի միջև հավասարակշռության»,- նշել է Պետական սահմանադրական հանձնաժողովի քարտուղար Թենգիզ Շարմանաշվիլին՝ ավելացնելով, որ «խորհրդարանը կլինի Կառավարության ամբողջական հսկողության տակ, իսկ Կառավարությունը՝ հաշվետու խորհրդարանին, սակայն, եթե խորհրդարանն ի վիճակի չէ ձևավորել գործադիր մարմին, այն կարող է ցրվել»[15]:

«Վարչապետի ազդեցիկ իրավունքներն արդարացված են, քանի դեռ նա մնում է խորհրդարանի վերահսկողության տակ, և եթե խորհրդարանն անվստահություն հայտարարելու և հեշտությամբ նոր վարչապետ ընտրելու հնարավորություն ունի: Առաջարկված Սահմանադրության նախագծում սա շատ խճճված է: Եթե նախագահը հրաժարվում է ազատել վարչապետին իր լիազորություններից, անհրաժեշտ է խորհրդարանի անդամների 60 տոկոսի հաստատումը, և այդ հատվածը պետք է վերանայվի»,- «Ռեզոնանս» ամսագրին ասել էր Վենետիկի հանձնաժողովի քարտուղար Թոմաս Մարքերթը[16]:

Վրաստանում 2013թ. հոկտեմբերի 15-ին ընդունվեց Սահմանադրության նոր տարբերակը, որով վերջինս անցավ կառավարման նոր համակարգի։ Սահմանադրության նոր տարբերակը նախատեսում էր նախագահական լիազորությունների կրճատում և բաշխում կառավարության ու խորհրդարանի միջև։ Նոր Սահմանադրությունում մեծ ուշադրություն էր դարձված երկրի դատական համակարգին ևս։ Այն ուժի մեջ մտավ 2013թ. վերջին՝ խորհրդարանական և նախագահական ընտրություններից հետո։

Ըստ նոր Սահմանադրության՝ երկրի նախագահի լիազորությունների շրջանակն ընդլայնվեց, քան նախատեսվում է դասական խորհրդարանական հանրապետությունում։ Նախագահը դարձավ երկրի միասնության ու անկախության երաշխավորը, հետևաբար՝ զինված ուժերի գերագույն հրամանատարը և ազգային անվտանգության ղեկավարը՝ իրավունք ունենալով պաշտոնի նշանակումներ և պաշտոնից հեռացումներ կատարել։ Սակայն նախագահն այլևս իրավասու չէ  իր համաձայնությունը տալ բյուջեի հետ կապված հարցերում, քանի որ այս ամենի համար ամբողջովին պատասխանատվություն են կրում վարչապետը և խորհրդարանը[17]:

Այդուհանդերձ, նոր Սահմանադրությունը նաև նախագահի ու վարչապետի միջև հակամարտության պատճառ դարձավ, մանավանդ այն ժամանակ, երբ Վրաստանը պետք է պատվիրակություն ուղարկեր ՄԱԿ-ի Գլխավոր վեհաժողովի նստաշրջանին։

Վրաստանի մայր օրենքը նախատեսում է իշխանությունների տարանջատման ֆրանսիական մոդելը, երբ պետության ղեկավարն ընտրվում է համաժողովրդական քվեարկության արդյունքում, սակայն Կառավարությունը կազմում է խորհրդարանական մեծամասնություն: Այսպիսով, նախագահն ու վարչապետը հաճախ տարբեր քաղաքական ուժեր են ներկայացնում: Վրաստանում զարմանալիորեն այնպես է ստացվել, որ պետության ղեկավարն ու վարչապետը հայտնվել են բարիկադների տարբեր կողմերում, չնայած երկուսն էլ իշխող «Վրացական երազանք» դաշինքն են ներկայացնում: 

Սահմանադրության համաձայն՝ երկրում ամբողջ իշխանությունը կենտրոնացված է վարչապետի ձեռքում. միայն նա է որոշումներ ընդունում, այդ թվում՝ արտաքին քաղաքականության ոլորտում: Պետության ղեկավարն իրավունք չունի առանց վարչապետի համաձայնության միջազգային պայմանագրեր ստորագրել: Միևնույն ժամանակ, նույն Սահմանադրությամբ ամրագրված է, որ նախագահը Վրաստանը ներկայացնում է միջազգային ասպարեզում, այսինքն իրավունք ունի ելույթ ունենալ նույն ՄԱԿ-ի ԳԱ-ի ամբիոնից: Սույն դրույթը Կառավարությունը յուրովի է մեկնաբանում՝ այդ իրավունքը վերապահելով վարչապետին[18]:

ԵԶՐԱԿԱՑՈՒԹՅՈՒՆ

 Վերլուծված երկու` կիսանախագահական ու խորհրդարանական կառավարման համակարգերը, կարող են եզրակացնել, որ դրանցից որևէ մեկին անցում կատարելն արդյունավետ կլինի, եթե հասարակության գիտակցությունը և կուսակցական համակարգը լինեն պատշաճ մակարդակի վրա։

Կիսանախագահական կամ խորհրդարանական կառավարման համակարգն ընտրելիս պետք է համադրել կառավարման համակարգերի թերություններն ու առավելությունները տվյալ երկրի առանձնահատկությունների հետ։ Այդպիսի համադրության արդյունքում Վրաստանում և Հայաստանում որդեգրվեցին կիսանախագահական կառավարման համակարգեր:

ԽՍՀՄ փլուզման արդյունքում անկախություն ձեռք բերելուց հետո Վրաստանը, փորձելով ամրապնդել ինքնիշխանությունը, մի քանի անգամ փոխեց Սահմանադրությունը, իսկ 2013թ., ըստ նոր Սահմանադրության, ընդունեց խորհրդարանական կառավարման համակարգը։ 

Վրաստանի՝ կառավարման համակարգի անցման վրա վճռորոշ ազդեցություն թողեց եվրոպական մոդելի պետություն դառնալու և ԵՄ-ին անդամակցելու ռազմավարական նպատակը, որը ենթադրում է ժողովրդավարական կառավարմամբ զարգացած բազմակուսակցական համակարգ:

Չնայած այսօր էլ Վրաստանը չի կարող լիարժեք խորհրդարանական երկիր կոչվել, քանի որ զարգացման փուլում է գտնվում, որի ընթացքում տակավին գլուխ են բարձրացնում մի շարք թերություններ, որոնցից մեկը վարչապետի ու նախագահի միջև հնարավոր կոնֆլիկտի խնդիրն է։

Հայաստանում խորհրդարանական կառավարման համակարգին անցնելու պատճառներից մեկը կրկին այդպիսի կոնֆլիկտից խուսափելն է եղել, որը քանիցս հանգեցրել է քաղաքական ճգնաժամերի` վտանգելով նախագահի պաշտոնավարումը և լիազորությունների կատարումը: 

Այդուհանդերձ, ի տարբերություն Վրաստանի, որի սահմանադրական փոփոխությունների շարժառիթները միայն ներքաղաքական դաշտում չէին և կապ ունեին նաև երկրի հռչակած ռազմավարական նպատակին հասնելու հետ, Հայաստանի դեպքում  տակավին հարց է, թե անցումը խորհրդարանական կառավարման համակարգին որքանով կերաշխավորի առավել ժողովրդավարացում, բազմակուսակցական քաղաքական համակարգի կայացում, որոնք մատնանշվել են որպես սահմանադրական փոփոխության հետապնդած նպատակներ: 

«Անվտանգության քաղաքականությունների քննարկումների բարելավումը Հայաստանում» ծրագիր (NED)