Հարցազրույց արձակագիր Արամ Պաչյանի հետ

-Արամ, վաղը նշելու ենք անկախության 25-ամյակը (հարցազրույցն արվել է երեկ): Այս տարիներին ի՞նչ ձեռքբերումներ ունեցանք, ի՞նչ կորցրեցինք:

-Ընդհանրապես մարդկային քաղաքակրթության համար ձեռք ենք բերել արժեքային ամենաթանկ հասկացություններից մեկը՝ անկախություն, ազատություն: Եվ լայն իմաստով՝ քաղաքակրթությունն, իմ կարծիքով, սկսվում է հենց այդ տարածքից: Չգիտեմ, մասնագետ չեմ, չեմ կարող ասել, թե մեծ հաշվով ձեռքբերումներն ու մեր կորուստները որքանով էին համահունչ մեր ժողովրդի էությանը: Գուցե վիճակագիրները, սոցիոլոգները, տնտեսագետներն ավելի հստակ կարող են խոսել այդ ամենի մասին:

Մենք շատ բուռն 25 տարի ենք ապրել: Երբ հետ եմ նայում ու հիշողություններին եմ մի քիչ տրվում, ինչ ասես չեղավ մեզ հետ, առայսօր ինչ փորձությունների միջով ասես գնում ենք: Ինձ ուղղակի հիացնում, ապշեցնում ու զարմացնում է մեր ժողովրդի քաջությունը, որ այս ամեն ինչին դիմակայում է և փորձում է ապրել: Եվ գիտենք, թե ինչ տարածաշրջանում ենք ապրում. ոչ այդքան բարվոք, թշնամական պետություններով շրջապատված, որոնց խնդիրը Հայաստանի հետ մինչ օրս մեծ հաշվով չեմ հասկանում: Մի կողմ թողնենք ղարաբաղյան կոնֆլիկտը, պատմական խորը, շատ խորը պատճառներ կան, որոնք չեն թողնում, որ մեր շնչառությունը մի քիչ խաղաղվի, որ մի քիչ էլ ուշադրություն դարձնենք մեզ վրա:

Կորուստներից... Շատ բան ենք կորցրել, բայց կորուստների գնով էլ շատ բան ենք ձեռք բերել: Երևի ամենածանրը մեզ համար մարդկային կորուստներն են: Քանակապես փոքր ժողովուրդ ենք, և մեզ համար շատ ծանր էր գիտակ, ինտելեկտուալ, խիզախ մարդկանց կորուստը և՛ պատերազմի ժամանակ, և՛ դրանից հետո: Բայց կյանքն այդպես է՝ ինչ-որ առումով կորուստների գնով է շարունակվում:

Ահռելի ճեղք է գոյացել ժողովրդի և իշխանության միջև

-Քո կարծիքով՝ անկախությունը որպես գիտակցություն ձևավորվե՞լ է մեր մեջ:

-Անկեղծ պիտի ասեմ, առանց սեթևեթանքների: Զուտ առօրյայի մասին պետք է ասեմ, որ չեմ նկատել: Շատ ուրախալի բաներ էլ կան, քաղաքացիական պայքարներն են ակտիվացել: Գիտակցության հարցը երեսանց չի երևում, բայց ուրիշ պատկերացումներով մարդիկ են հայտնվել: Գուցե իրենք շատ չեն, բայց լավ բանն էլ շատ չի լինում: Այն, որ իրենք ուզում են ապրել իրենց երազած երկրում և պայքարում են իրենց իրավունքների համար, այդտեղ է հատիկը: Անգիտակցության, գուցե ենթագիտակցության մակարդակում է այն, որ ունենք մեր երկիրը, մենք կարող ենք հանդես գալ մեր անունից:

-Եվ կարողանո՞ւմ ենք պահել անկախությունը:

-Եթե խոսենք 25 տարվա իշխանական համակարգից, այն կերպը, որով ղեկավարեցին մեր երկիրը, շատ բան է բխում: Ինձ թվում է՝ ինչ-որ բան շատ-շատ սխալ է գնացել տասնամյակներ առաջ: Չգիտեմ՝ ինչո՞ւ էդպես եղավ, բայց դուրս եկավ, որ դարեր շարունակ երազած, փայփայած անկախությունը պատմականորեն եկավ, գուցե վերևից էլ հետաքրքիր մի բան եղավ, տրվեց մեզ, որ ապրեինք, տեսնեինք:

Ինձ թվում է, որ իշխանությունը շատ տարօրինակ, գիտակցական իմաստով շատ մոռացկոտ բնույթ ունի: Երբ ինքն իրենով է տարվում, երբ սկսում են կապիտալ դիզել, մոնոպոլիաներ են ի հայտ գալիս, երբ ամենուր ստվերն է, ագահությունն է, իշխանությունն այլևս նման արժեքների կրողը չէ: Այն շարունակ պիտի մտածի, թե ոնց պահի իր տևականությունը: Դրա համար ահռելի ճեղք է գոյացել ժողովրդի և իշխանության միջև: Մենք ընդհանրապես կապ չունենք իրար հետ: Չգիտեմ, իրենք ի՞նչն են ղեկավարում, ո՞ւմ են ղեկավարում, բայց վստահաբար կարող եմ ասել, որ, Աստված ոչ անի, եթե Հայաստանը կանգնի մեծ փորձությունների առաջ, էլի ժողովուրդն է դիմագրավելու. տեսանք ապրիլյան քառօրյա պատերազմում, թե մարդիկ ինչ արեցին: Մտածում եմ՝ որտեղի՞ց են գտնում այդքան լույս, խիզախություն, առաքինություն:

Մեր երկրում գերագույն խնդիրներից մեկը փոփոխվելու հարցն է

-Արամ, որպես գրող ինչի՞ հետ հաշտ չես ապրում մեր իրականության մեջ, ինչի՞ հետ ես կռվում:

-Անկեղծ, երևի առաջին անգամ եմ ասում սա. գրականությունը երբեք ինքնանպատակ չի եղել ինձ համար, մանավանդ, չէի էլ մտածում, որ կգրեմ: 2006-ից սկսեց: Շեստովն էլ էր նույն բանն ասում, որ սկզբնական շրջանում գրողները մանկական, հում բան են ունենում իրենց մեջ, որ մտածում են, թե իրենց տեքստերով կարող է վերափոխվի ինչ-որ բան: Գուցե մակերեսային է հնչում, բայց հետաքրքիր բան կա դրա մեջ: Թեկուզ բառացի կյանքի սոցիալական կոնտեքստում, գրականության մեջ մի բանից խոսել, որը չի վերարտադրվում արվեստի մյուս ճյուղերում, որ քեզ անհանգստացնում է, որ ուզում ես տեղ հասցնել, որովհետև ինչ-որ միտում կա, որ երբ տեղ հասնի, ինչ-որ բան կփոխվի: Ինչ-որ ժամանակ ես էլ նույն թակարդի մեջ էի, բայց պարզվում է, որ այսօր գրականությունը ոչ մի ռեալ մեծ բան չի կարող փոխել, գուցե սխալ եմ, բայց, համենայն դեպս, գրականությունն այսօր կորցրել է իր առաքելությունը, որ, ասենք, ուներ 19-րդ դարում: Հիմա մարդկանց հետաքրքրող շատ բաներ կան, օրինակ, հեռուստատեսությունը, համացանցը:

Ընդհանրապես, մարդը դժվար է փոխվում: Այդ իմաստով մեր երկրում գերագույն խնդիրներից մեկը փոփոխվելու հարցն է, նույնիսկ գիտակցական աստիճանի վերափոխվելու: Այսօր միմյանցից շատ բան ենք պահանջում, բայց հանկարծ հայտնաբերում ենք, որ նույնիսկ ամենափոքր սովորություն փոխելը չափազանց դժվար է:

Էլ որևէ կռիվ չկա, միայն ցանկություն կա, որ գրականության մեջ մեր հիշողությունից ինչ-որ բաներ պահպանվեն, թեկուզ 25 տարիներին կատարվածը: Հիմա, օրինակ, մտավախություն կա, որ ինչ-որ դրվագ կկորի իմ հիշողությունից էդ թվերից, որովհետև գիտենք, որ հիշողությունը խրոնոլոգիկ չէ, դրվագային է, և մենք մեծ տարիքում դրվագներով ենք հիշում: Մեծանալուն զուգահեռ հիշողությունը խամրում է: Դրա համար կարծում եմ, որ մեր գրականության կռիվը և առաքելություններից մեկը պետք է լինի պահապանել ոչ միայն վավերագրական, այլև գեղարվեստական հիշողությունը: Գրականությունը դեռ կարող է անել դա, խոսել մարդկանց կամ դրվագների, փողոցների մասին, որոնք այլևս չկան: Գուցե մամուլում մնացել է, բայց հենց գեղարվեստականությամբ ես վերարտադրում դա, սկսում է կենդանանալ: Ու կռիվս երևի հենց դրա հետ է կապված: Ափսոս, որ գրականությունն էդքան չի փոխում:

Յուրաքանչյուր գրող իր ինքնությունն է փնտրում

-Ինձ համար անհասկանալի, անիմաստ են հարցերը, երբ ստեղծագործողին հարցնում են իր ընթերցողների կամ ստեղծագործությունը մեկնաբանելու մասին: Մի անգամ Սամվել Մկրտչյանի հետ խոսում էինք, ասաց՝ գրողի աչքի առաջ պիտի չլինի ընթերցողը: Խոսքը կախվածության մասին է:

-Եթե հասկանամ, որ ընկել եմ այդ որոգայթը, որովհետև, մանավանդ, երիտասարդ գրողների համար կախվածությունները, խայծերը շատ-շատ են (քեզ սիրում են, քեզ ատում են, նման հարցեր), քեզ կերտում են իրենց պատկերացումների մեջ՝ առանց պատկերացնելու, թե իրականում դու ով ես, սեր խնդրելը կարող է դառնալ պարզ սովորույթ: Նույնը իշխանական համակարգում է: Ես-ի հարցն անընդհատ դրվում է՝ մենք լինենք, մեր կուսակցությունը լինի, ինձ ավելի շատ սիրեն, ավելի շատ ունենամ... Անհասկանալի է, թե որտեղ է տանում դա: Այդ ագահությանը չափ ու սահման չի կարող լինել, եթե մարդը չպայքարի դրա դեմ: Էլյաս Կանետիի «Զանգվածն ու իշխանությունը» գործում այս ամենի պատասխանը կա: Իշխանական ձգտումները, սիրվելու, ես-ի հարցը, բոլոր մարդկանց մեջ էլ կան, բայց եթե պայքարը չլինի, ամեն բնագավառում էլ կունենանք մի Հանրապետական կուսակցություն:

-Գրականության մեջ կա՞ այդ երևույթը:

-Մի երևույթ եմ նկատել, չնայած շփումներս շատ քիչ են հիմա, սիրվելու, լավը լինելու հարցը: Բայց գրողին ի՞նչ է տալու իր լավը լինելը: Մինչև հիմա էլ չեմ հասկանում դա:

-Օրինակ, ինձ թվում է՝ Բուքովսկին չէր էլ մտածում լավը լինելու մասին:

-Եթե մտածենք, որ գրականությունը միտված է միայն այն բանին, որ դու լավը լինես, քեզ շատ սիրեն, քեզ շատ կարդան, իրոք, աղետ է: Տեքստն ավելի խորը, ավելի առանձին, ավելի մենակություն սիրող բան է: Ինչ կապ ունեն զանգվածային բաները: Այս դեպքում, չգիտեմ, համացանցի առկայության դեպքում ինչ կլինի, որովհետև քանի որ հիմա համացանցով շատ են կարդում, տեքստի ընկալումը փոխվել է, էկրանին գուցե ոչ թե մեկ, այլ 5 տեքստ են բացում, և բոլորը խառնվում են իրար: Հետո չգիտեմ ինչ կլինի, բայց մենակության հարցը կարևոր է: Այդ հարցի մասին շատ եմ տագնապում, որ կկորի: Ընթերցողը պիտի մենակ մնա գրքի հետ, որ էդ շշուկները, խոսակցությունները չխանգարեն: Եսիմ, ես էդպես եմ սովորել, էդպես եմ ապրել:

Վերջերս երբ հետադարձ նայում եմ, շատ դուրս չեմ գալիս, գուցե ծայրահեղ եմ դարձել, որովհետև մտածում եմ՝ ինչ անում եմ, իմ ուզած ձևով ստացվի, բայց կատարյալ բան չկա: Գրողներն ուզում են տեքստը հասցնել կատարելության: Չգիտես՝ ո՞րն է կատարյալ գիրը:

Գրականությունը պարադոսքների աշխարհ է: Երբ ասում են, գրողն անկեղծ էր, չեմ հասկանում գրի մեջ այդ անձնական անկեղծությունն ինչ է: Երևի էսթետիկական հարց է: Պիտի նայենք գրականության պատմությունը, առանց ավանդույթի գրականություն չկա: Գրականությունը նաև կրկնություններ չի սիրում, մերժում է բոլոր կրկնությունները: Ասենք, էսօր Դոստոևսկու նման գրելը շատ ծիծաղելի կլինի: Դրա համար 21-րդ դարում ավելի է դժվարացել:

-Ասելիքի խնդի՞րն է:

-Յուրաքանչյուր գրող իր ինքնությունն է փնտրում, չի ուզում կրկնվել, ուզում է գտնել իր ձայնը: Լինում է, որ չեն գտնում, լինում է՝ երիտասարդական տարիքում գտնում են, հետո կորցնում: Մեր կյանքի պես շատ բարդ, հակասական է:

-Գուցե անձնական հարց է, եթե չես ուզում, կարող ես չպատասխանել: Երբ միայնության տարածության մեջ ես լինում, կա՞ հարց, որ քեզ տալիս ես:

-Հա, միշտ տալիս եմ էն հարցը, թե վերջին հաշվով ինչ եմ անում, ուր են գնում այն մարդիկ, ովքեր գրում են: Լուրջ, այսօր մանավանդ այն երկրներում, որտեղ շուկա չկա, գրողները 500 կամ 300 օրինակով գիրք են տպում, ի՞նչն է դրդում, ի՞նչն է անհանգստացնում մարդուն: Շատ ժամանակ կարող է վարակի նման էլ լինի, մարդը ներքուստ չհասկանա, որ լուրջ ասելու բան ունի, մի քանի բան ասի, որն արժանանում է ինչ-որ բանի, հետո ինտուիտիվ շարունակի: Մարդիկ էլ կան, որ հիշողությունը (խոսեցի այդ մասին) ուզում են պահպանել միայն գրական տարածքում: Ի վերջո, առանց հիշողության չգիտեմ էլ ովքեր ենք, ինչ ենք: Պահ է գալիս, որ այդ մտայնություններից անելանելիության վիճակին ես բախվում: Անհասկանալի է, թե այդ ամեն ինչն ուր է գնում, թե արդյոք դու ճիշտ ես վարվում, պիտանի՞ ես, այդ աշխարհի՞ց ես: Գիտես, կարող է սկսես գրել ու ընկնես այդ վիճակի մեջ և տարիներով դուրս չգաս այդտեղից: Կամ էլ հակառակը՝ սկսես մտածել այդ մասին ու չգրես:

-Անպատասխան, արգելակող հարցեր են, որոնք կարող են մաշեցնել մարդուն:

-Հա, բայց շատ դեպքերում շատ կարևոր են, որովհետև թույլ են տալիս զգաստ, սթափ լինել, հասկանալ ուժերդ, վերլուծել, խոհեմ լինել, գիրդ ինքնանպատակ չսարքել: Գրականությունն այնքան հրաշալի բաներ է թողել, որ մեր թիկունքում է: Այդ ամենի պատասխանատվությունը մի առումով մեզ վրա է, որ պահենք, պահպանենք:

-Մտածե՞լ ես, թե ինչի համար ես գրում:

-Չէ, էդպես էլ չհասկացա, բայց ինչ-որ բան ուզում էի ասել հենց գրականության տարածքում: Երևի մանկությունից էլ էր, որ ապրում էի մի տան մեջ, որտեղ անվերջ-անդադար գրականություն էին կարդում: Հայրիկս հատորներով գրքեր է կարդացել, պապիկս... Դա շատ ազդեց ինձ վրա: Գրականությունը շատ հարազատ տարածք է ինձ համար: Երևի մարդն էդպիսին է՝ որ աշխարհը հարազատ է, կյանքի մի փուլում ուզում է վերադառնալ այնտեղ և խոսել հենց այդ աշխարհի լեզվով: Մտածում էի՝ հնարավոր չէ՞ր այդ ամենն ասել առանց գրականության: Հետո հասկացա, որ չէ, հնարավոր չէ, որովհետև շատ թանկ, երևի ամեն ինչից առավել աշխարհ է ինձ համար: Սա կարող եմ հանգիստ ասել: Եթե դրանից դուրս եմ դրել կամ տեսել ինձ, որպես մարդ շատ եմ կորցրել ինձ:

Մերը մահվան փիլիսոփայությունը չէ, մենք պիտի ապրենք ու ստեղծենք

-Արամ, չգիտեի, որ իրականում Սևակ Թամամյանն ես: Ո՞վ է առաջարկել գրական անունդ:

-Այդ հարցի մասին չեմ խոսում, որովհետև անձնական է: Չեմ ասի, թե ոնց եղավ, բայց իրականում ամեն ինչ էնքան ճիշտ է ինձ համար: Բուդդիստական մի առակ կա. լինում են մարդիկ, ովքեր մեռած են ծնվում, և լինում են մարդիկ, ովքեր ծնվում են և գնալով մեռնում են: Ինձ համարում եմ այն մարդկանցից, ովքեր գնալով ծնվում են: Անընդհատ վերափոխությունների մեջ եմ: Ստացվում կամ գուցե չի ստացվում, բայց անընդհատ ցանկությունը, եռքը, որ ներսումդ է, անընդհատ փոխվելու, քո ուզած կյանքով ապրելու, ինչու չէ, քո ուզած մարդը լինելու, էն ձայները, որոնք լսում ես, էն աշխարհը, որը պատկանում ես, այդ ցանկությունը ահռելի էր իմ մեջ: Ու համընկավ մի փուլի, որ կամ պիտի չլինեի, կամ պիտի լիներ էնպես, ինչպես ես եմ ուզում:

Փոփոխությունը կյանքի մեծ նշան է, ինչ-որ լուսավոր կռիվ մահվան փիլիսոփայության դեմ: Իսկ կուզեի, որ այս 25 տարիներին մերժեինք մահվան գաղափարախոսությունը: Դա հայերի համար չէ: Կոստան Զարյանը մի հրաշալի նախադասություն է ասել. «Որտեղ խփում ես քլունգը, լույսն է»: Ինչքան ապրեցի, հասկացա, որ այդպես է: Մերը մահվան փիլիսոփայությունը չէ, մենք պիտի ապրենք ու ստեղծենք:

-Ի՞նչն է պակասում մեզ էսօր:

-Շատ եմ լսում, որ ասում են՝ իրար չենք սիրում: Ախր, էդ սիրելը էդքան հեշտ բան չէ, պիտի սահմանենք, թե ինչ է: Մեզ պետք է ինչ-որ փափկություն, ուրիշ լեզու (չգիտեմ, ինչ լեզու է, բայց կրոնի լեզուն չէ), որ խոսենք, վերափոխվենք, բարդույթներից, սնապարծությունից ազատվենք: Կարող է անհեթեթ բան եմ ասում, բայց մեզ պակասում է ինչ-որ փափկություն, ինչ-որ լռություն, մեղմ տոներ են պետք, որ մի քիչ հանգստանանք: Զգանք մեր տեղը, մեր վիճակը: Էնքան տխուր է, որ փողոցում հանդիպում ես հյուծված ու տխուր մարդկանց: Էսօր քայլելուց նայում եմ, թե միջին սերունդն ինչ տխուր վիճակում է: Էդ մռայլությունը մերը չէ, թե որտեղից եկավ փաթաթվեց…

Կուզեի, որ իշխանությունները հասկանային դա, շրջվեին ու տեսնեին , թե ինչ է եղել այս 25 տարիներին: Հա, մի բանի մասին էլ նշեմ. պետք չէ դրոշակներ թափահարելով ինչ-որ բաներ ապացուցել: Եթե մարդը տրամադրություն չունի փուչիկով ու դրոշակով դուրս գալու, պիտի չանի: Գուցե ուրիշ կերպ է ընկալում այս ամենը, թողնենք, որ այդ կերպը մնա: Մոտիվացիաները թողնենք յուրաքանչյուրին, հանկարծ դիտավորություն չլինի ինչ-որ բաներ ապացուցելու, որովհետև մենք էս իշխանությանն ապացուցելու ոչ մի բան չունենք, էդ իրենք ունեն մեզ ապացուցելու: Կա՞ իշխանությունների մեջ գոնե մեկը, որ կապիտալիստի կյանքով չապրի: Ուրիշ կյանքի ոճ ունեն, բարդույթավոր մարդիկ են, հազար կոմպլեքս ունեն: Հասկացանք, որ Շարժումից են եկել, ի՞նչ, ժողովուրդն ընկավ կրա՞կը: Էդ մարդիկ իրենց լռության մեջ շատ բաներ են անում, ինչ-որ գեներալների ենք տեսնում, որ մարդկային դիմագիծ էլ չունեն: Չես ուզում, որ էդ տեսլականով, գռեհիկ, նողկալի բառապաշարով երևան, էդքան տգետ լինեն, մարդ կարող է կրթություն չունենա, բայց չեն ամաչում, չեն մտածում, որ ահավոր տհաճ են էկրանների առաջ էդպիսի բաներ խոսելիս:

-Ո՞նց պիտի փոխվի, որտե՞ղ ես տեսնում ելքը:

-Համենայն դեպս, հանրահավաքներով էլ չեմ տեսնում, այսինքն՝ դա չստացվեց: Շատ բան եմ մտածում, մտածում եմ՝ գուցե ներսում ինչ-որ մի պահ հասկանան, թողնեն-գնան կամ վերափոխվեն, բայց չէի ուզենա, որ լուրջ ցնցումների վիճակի հասներ երկիրը, որովհետև ռեսուրս չունենք, մենք պատերազմի մեջ ենք, մենք բաց հարց ունենք՝ Արցախի հարցը, որ տանում է ամբողջ ռեսուրսը: Մի ելք պիտի գտնենք, ու էդ ելքը միայն կարող է գտնել ժողովուրդը: Թող ինքը որոշի:

Հա, էսպիսի բան առաջին անգամ եմ անում, բայց վերջում ուզում եմ շնորհավորել հայրիկիս (Արամ Պաչյանի հայրը՝ Հակոբ Թամամյանը, վիրաբույժ է, 1988-94-ին կամավոր մեկնել է Գորիսի, Մեղրիի, Ճամբարակի, Նոյեմբերյանի, ԼՂՀ Հադրութի, Շահումյանի շրջաններ, Գետաշեն, Ստեփանակերտի հիվանդանոցում, կենտրոնական և ռազմադաշտային շարժական հոսպիտալներում բուժել և վիրահատել ազատամարտիկների ու խաղաղ բնակիչների: Արամին խնդրեցի դրվագ պատմել մանկությունից- Մ.Մ.):

Լուսանկարում աջից երկրորդը վիրաբույժ Հակոբ Թամամյանն է (Գետաշեն, 05.02.1990)

-Երկու դրվագ կպատմեմ. երկրաշարժի օրը՝ 88-ի դեկտեմբերի 7-ին, Հադրութից (արդեն բախումներ կային, իրենց ուղղաթիռով տանում էին վիրահատելու ու բերում էին) եկել էր հայրս, վիրահատությունից հետո հոգնած, խորը քնած էր: Այդ ցնցումը որ եղավ, ամբողջ շենքն իմ ճչոցից դուրս թռավ: Երևանում 8-րդ հարկում ենք ապրում, մինչև հիմա պանելներից սարսափում եմ: Մեր շենքը որ գնաց-եկավ, պապան վեր թռավ, իրեն գցեց միջանցք ու ասաց՝ երկրաշարժ է, դուրս եկեք: Կյանքիս մեջ առաջին անգամ իրեն էդ վիճակում տեսա ու լսեցի երկրաշարժի մասին:

Պատերազմի տարիներին անընդհատ ասում էին, որ ինքը մահացել է, հետո հերքում էին: Մեր փոքրիկ ռադիոյով գիշերը ժամը 4-ին ես, մաման ու քույրս լսում էինք ողջ մնացածների անունները (միայն ողջերինն էին հայտնում): Երբ Ստեփանակերտի հիվանդանոցը հրթիռակոծվեց, իրենք էնտեղ էին, սկզբից ասացին չեն փրկվել, հետո ասացին, որ ողջ են: Ֆանտաստիկ, անմոռանալի դրվագը, որ մինչև հիմա կոկորդիս է կանգնել. շատ երկար ժամանակ չէր եկել տուն, ես միջանցքում խաղում էի, դուռը բաց էր, երբ եկավ, չճանաչեցի, շորերը, մորուքը: Չմոտեցա նրան, միայն երբ սափրվեց, տեսա, որ հայրս է: Հա, մեկ էլ հայրս վիրավորների մարմիններից հանած փամփուշտներ ու բեկորներ էր ուղարկում ինձ: Այդ տրցակը պահել եմ: Մինչև հիմա իմ ամենաթանկ նվերն է նրանից ստացած:

Էսքան տարի ոչ մի բան չեմ ասել, բայց հիմա ուզում եմ շնորհավորել իրեն, իրենց բժիշկներին ու բոլորին… Փառք իրենց, խիզախ սերունդ: Իրենք շատ հավատով էին, երանի թե ունենայինք մի քիչ իրենց հավատից:

Փաստորեն, դուրս է գալիս, որ մարդ պիտի սեփական կյանքով մտնի այդ վիճակի մեջ, որպեսզի հասկանա, թե ինչ է սպասումը, ինչ են այդ փամփուշտները… Շատ բան ձեռքբերեցի, իսկապես, հասկացա, որ պատերազմի այդ վիճակը պիտի երբևէ չլինի, հոգեբանորեն էլ մերժենք, որ մահն էլ, պատերազմն էլ, երկրաշարժն էլ վախենան մեզնից, հեռու քաշվեն, հերիք է, ամեն ինչը շատ է եղել, ուզում ենք ապրել մեզ համար: Մերոնք արժանի են:

Ա. Պաչյանի լուսանկարները՝ Սարո Բաղդասարյանի